Uchwała z dnia 16 marca 2007 r., III CZP 17/07

Sędzia SN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
Sędzia SN Józef Frąckowiak
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Adama M. przy uczestnictwie Jana M.,
Pawła M., Jadwigi W., Aleksandry F., Józefa G., Justyny B., Renaty M., Mirosława
W., Hanny G., Róży C.M., Witolda M. i Ireny K. o dział spadku po Wiktorze M., po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 16 marca 2007 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Gliwicach
postanowieniem z dnia 16 listopada 2006 r.:
"Czy w postępowaniu o dział spadku, w wypadku gdy zapisobierca jest
jednocześnie spadkobiercą dzielonego spadku, sąd może wydać postanowienie
wstępne co do istnienia zapisu i jego wysokości (rozmiaru) na zasadzie art. 318 § 1
w związku z art. 13 § 2 k.p.c.?"
podjął uchwałę:

W postępowaniu o dział spadku, w którym jeden ze spadkobierców jest
jednocześnie zapisobiercą, sąd może na podstawie art. 318 § 1 w związku z
art. 13 § 2 k.p.c. wydać postanowienie wstępne co do istnienia zapisu.

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało w sprawie o dział spadku po Wiktorze M., toczącej się z wniosku Adama
M., jednego ze spadkobierców dzielonego spadku, który złożył wniosek o wydanie
postanowienia wstępnego stwierdzającego dokonanie przez spadkodawcę na jego
rzecz zapisu testamentowego obejmującego wymienione we wniosku
nieruchomości. Pozostali uczestnicy postępowania, poza Aleksandrą F.,
kwestionowali istnienie zapisu.
Postanowieniem z dnia 29 kwietnia 2005 r., które w uzasadnieniu określane
było jako wstępne, Sąd Rejonowy w Rybniku ustalił istnienie w testamencie ustnym
Wiktora M. z dnia 3 sierpnia 1998 r. zapisu na rzecz Adama M., obejmującego
przedsiębiorstwo ,,P.B.C." wraz z budynkiem restauracji ,,C." i prawem do gruntu w
W.S.M. przy ul. W. nr 8A, uregulowanym w księdze wieczystej nr (...)94, oraz prawo
do lokalu stanowiącego odrębną własność położonego w W. przy ul. W.W. nr 36 m.
3, objęte księgą wieczystą nr (...)21.
Sąd pierwszej instancji uznał, że art. 318 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.
dopuszcza możliwość wydania w postępowaniu nieprocesowym postanowienia
wstępnego także w sytuacjach innych niż przewidziane w art. 567 § 2, art. 618 § 1 i
art. 685 k.p.c. W rozpoznawanej sprawie wydanie postanowienia wstępnego
ustalającego istnienie zapisu na rzecz wnioskodawcy było - jego zdaniem -
konieczne, gdyż między uczestnikami sporny był zarówno sam fakt istnienia zapisu,
jak i jego przedmiot oraz wartość, a rozstrzygnięcie tej kwestii miało fundamentalne
znaczenie dla dalszego postępowania o dział spadku, ponieważ istnienie zapisu ma
decydujący wpływ na właściwy podział schedy spadkowej.
Przy rozpoznawaniu apelacji wniesionej przez uczestników postępowania
Irenę K. i Pawła M. Sądowi Okręgowemu w Gliwicach nasunęła się wątpliwość
przedstawiona w przytoczonym na wstępie zagadnieniu prawnym. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stanowisko dopuszczające odpowiednie stosowanie art. 318 k.p.c. w
postępowaniu nieprocesowym zdecydowanie przeważa w doktrynie, a Sąd
Najwyższy przyjął je w uchwałach z dnia 9 maja 1967 r., III CZP 37/67 (OSNCP
1967, nr 11, poz. 198) oraz z dnia 7 lipca 1971 r., III CZP 35/71 (OSNCP 1972, nr 1,
poz. 4) i w postanowieniu z dnia 21 października 1999 r., I CKN 169/98 (OSNC
2000, nr 5, poz. 86), przy czym w postanowieniu z dnia 4 lipca 1983 r., III CRN
129/83 (OSNCP 1984, nr 5, poz. 75) dopuścił możliwość wydania w postępowaniu
nieprocesowym (w szczególności w postępowaniu o dział spadku) postanowienia
częściowego na podstawie odpowiednio stosowanego art. 317 w związku z art. 13 §
2 k.p.c.
Odmienne natomiast stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uzasadnieniu
uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 26 lutego 1968 r., III CZP 101/67 (OSNCP
1968, nr 12, poz. 203). Uchwała ta - jako zasada prawna - wiąże Sąd Najwyższy w
zakresie stwierdzenia niedopuszczalności wydania w postępowaniu o stwierdzenie
nabycia spadku postanowienia wstępnego, jednak w zakresie użytych w
uzasadnieniu argumentów uogólniających niedopuszczalność wydania
postanowienia wstępnego w postępowaniu nieprocesowym na podstawie art. 318 w
związku z art. 13 § 2 k.p.c. w sytuacjach innych niż wskazane w art. 567 § 2, art.
618 § 1 i art. 685 k.p.c., nie ma takiego charakteru. Była zresztą kwestionowana
zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie.
Niedopuszczalność odpowiedniego stosowania w postępowaniu
nieprocesowym art. 318 k.p.c. Sąd Najwyższy uzasadnił tym, że przy braku
przytoczonych przepisów szczególnych sprawy w nich wskazane byłyby
rozpoznawane w procesie, a regulacje o charakterze wyjątków należy wykładać
ściśle. Nie można też przenosić na grunt postępowania nieprocesowego instytucji
właściwych tylko procesowi, jak również nie może zostać wydane w drodze
postanowienia wstępnego orzeczenie o charakterze konstytutywnym (np.
stwierdzenie niegodności spadkobiercy), jeżeli orzeczenie wydane w postępowaniu
nieprocesowym ma charakter deklaratywny (np. stwierdzenie nabycia spadku). Jak
wskazano, argumentów tych nie podzieliła zdecydowana większość przedstawicieli
nauki, a także Sąd Najwyższy w powołanych orzeczeniach.
Na wstępie należy rozważyć, czy w postępowaniu nieprocesowym ma
odpowiednie zastosowanie art. 318 k.p.c., skoro ustawodawca uregulował w
przepisach dotyczących tego postępowania sytuacje, w których może być wydane
postanowienie wstępne, wskazując je w art. 567 § 2, art. 618 § 1 zdanie drugie i art.
685 k.p.c., a z art. 13 § 2 k.p.c. wynika, że przepisy o procesie stosuje się
odpowiednio do innych rodzajów postępowań unormowanych w kodeksie
postępowania cywilnego tylko wówczas, gdy przepisy szczególne nie stanowią
inaczej. Rozstrzygnięcie tego zagadnienia zależy zatem od oceny, czy art. 567 § 2,
art. 618 § 1 zdanie drugie i art. 685 k.p.c. są, w rozumieniu art. 13 § 2 k.p.c.,
przepisami szczególnymi w stosunku do art. 318 § 1 k.p.c.
Artykuł 318 § 1 k.p.c. stanowi, że sąd, uznając roszczenie za usprawiedliwione
w zasadzie, może wydać wyrok wstępny tylko co do samej zasady, co do spornej
zaś wysokości żądania zarządzić bądź dalszą rozprawę, bądź jej odroczenie.
Wyrok wstępny może być zatem wydany tylko w sprawach o zasądzenie
świadczenia albo o ustalenie stosunku prawnego lub prawa i jego wydanie jest
dopuszczalne tylko wtedy, gdy sporna jest zarówno sama zasada roszczenia, jak i
jego wysokość. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 1 grudnia 1999 r.,
I PKN 401/99 (OSNP 2001, nr 8, poz. 259), wydanie wyroku wstępnego zmierza do
uniknięcia dalszej bezcelowej pracy sądu związanej z wyjaśnianiem wysokości
dochodzonych roszczeń w sytuacji, w której sama zasada roszczenia jest też
wątpliwa. Celem tej instytucji jest realizacja zawartego w art. 6 k.p.c. postulatu
szybkości i sprawności postępowania oraz zasady ekonomii procesowej, które
obowiązują także w postępowaniu nieprocesowym.
Regulacje zawarte w art. 567 § 2, art. 618 § 1 zdanie drugie i art. 685 k.p.c.,
dopuszczające wydanie postanowienia wstępnego w postępowaniu
nieprocesowym, dotyczą innych sytuacji. W art. 567 § 2 ustawodawca dopuścił
wydanie postanowienia wstępnego w postępowaniu o podział majątku wspólnego w
razie sporu co do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym;
postanowienie to rozstrzyga, czy małżonkowie mają równe czy nierówne udziały w
tym majątku. W art. 618 § 1 dopuszczono możliwość wydania postanowienia
wstępnego w postępowaniu o zniesienie współwłasności co do prawa żądania
zniesienia współwłasności oraz co do tego, komu przysługuje prawo własności
rzeczy, której dotyczy postępowanie, jeżeli są to prawa sporne. W art. 685
natomiast ustawodawca dopuścił wydanie postanowienia wstępnego w sprawie o
dział spadku w razie sporu między współspadkobiercami o to, czy pewien przedmiot
należy do spadku; postanowienie wstępne rozstrzyga wówczas, czy sporny
przedmiot należy do spadku.
Wszystkie opisane sytuacje nie mieszczą się w hipotezie art. 318 § 1 k.p.c.,
zatem - jak trafnie wskazano w literaturze - postanowienia wstępne wydane w
postępowaniu nieprocesowym, mimo podobnej nazwy, mają inny charakter niż
wyroki wstępne w procesie, które są częścią rozstrzygnięcia co do istoty sprawy
będącej przedmiotem procesu. Postanowienia wstępne mają własny, samodzielny
przedmiot orzekania, są samodzielnymi rozstrzygnięciami merytorycznymi
zagadnień prejudycjalnych, które w zasadzie mogłyby być przedmiotem
oddzielnego postępowania, ale ze względów celowościowych zapadają w
postępowaniu, w którym orzeczenie co do jego przedmiotu (podziału majątku
wspólnego, zniesienia współwłasności, działu spadku) nie może być wydane przed
rozstrzygnięciem wskazanego w powyższych przepisach zagadnienia
wstępnego. (...)
Odpowiedź na pytanie, czy w postępowaniu o dział spadku sąd może na
podstawie art. 318 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. wydać postanowienie wstępne
co do istnienia zapisu i jego wysokości w sytuacji, gdy zapisobierca jest
jednocześnie spadkobiercą dzielonego spadku, zależy od określenia zakresu
kognicji sądu w takiej sprawie i stwierdzenia, czy do tego zakresu należy
rozstrzyganie o istnieniu i wysokości zapisu.
Przesądza to art. 686 k.p.c., stanowiąc, że w postępowaniu działowym sąd
rozstrzyga także o istnieniu zapisów, których przedmiotem są rzeczy lub prawa
należące do spadku oraz m.in. o rozliczeniach z tytułu spłaconych długów
spadkowych. Wynika to także pośrednio z art. 684 k.p.c., nakładającego na sąd
obowiązek ustalenia składu i wartości spadku ulegającego podziałowi. Jakkolwiek
zatem roszczenia o wykonanie zapisu są co do zasady rozpoznawane w procesie,
to zgodnie z wolą ustawodawcy wyrażoną we wskazanych wyżej przepisach, także
w postępowaniu o dział spadku obowiązkiem sądu jest rozstrzygnięcie o istnieniu
zapisów. Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 26 września 1968 r.,
III CRN 209/68 (OSNCP 1969, nr 6, poz. 112), jest to rozstrzygnięcie konieczne w
tym postępowaniu dlatego, że istnienie zapisu ma istotne znaczenie dla określenia
układu sched spadkowych między spadkobiercami. Wprawdzie dział spadku
obejmuje tylko aktywa, a obowiązek wykonania zapisu należy do długów
spadkowych (art. 922 § 3 k.p.c.), jednak zapis wykonany stanowi spłatę długu
spadkowego, a zgodnie z art. 686 k.p.c. obowiązkiem sądu działowego jest m.in.
orzeczenie także o wzajemnych roszczeniach pomiędzy współspadkobiercami z
tytułu spłaconych długów spadkowych. Jeżeli zatem zapisobierca jest także jednym
ze spadkobierców dzielonego spadku, ustalenie, że istnieje na jego rzecz zapis,
pozwoli na dokonanie takiego działu spadku, który uwzględni ten zapis oraz
dokonanie rozliczenia z tytułu spłaconego długu spadkowego związanego z
realizacją zapisu w drodze działu spadku. W takiej sytuacji sąd działowy nie tylko
ustala istnienie zapisu lecz także doprowadza do jego realizacji (,,zasądzenia")
przez odpowiedni podział majątku spadkowego z uwzględnieniem zapisu
dokonanego na rzecz jednego ze spadkobierców oraz przeprowadza rozliczenie
spłaconego długu spadkowego.
Odpowiednie stosowanie art. 318 k.p.c. w postępowaniu nieprocesowym jest
dopuszczalne tylko w sytuacjach odpowiadających hipotezie tego przepisu, tj.
wówczas, gdy w sprawie rozpoznawanej w trybie nieprocesowym sąd musi ustalić
istnienie określonego stosunku prawnego lub prawa i zasądzić roszczenie, a sporna
jest zarówno sama zasada, jak i wysokość roszczenia. Sytuacja, w której w
postępowaniu działowym jeden ze spadkobierców twierdzi, że na jego rzecz
spadkodawca dokonał zapisu i żąda jego wykonania przez dokonanie
odpowiedniego działu spadku, a pozostali spadkobiercy lub ich część kwestionują
istnienie zapisu i żądają działu spadku bez jego uwzględnienia, odpowiada
ustawowym przesłankom art. 318 § 1 k.p.c. stosowanego odpowiednio w
postępowaniu nieprocesowym (art. 13 § 2 k.p.c.), co prowadzi do wniosku, że w
takiej sytuacji dopuszczalne jest wydanie postanowienia wstępnego co do istnienia
zapisu. Kwestia wysokości zapisu oraz dokonania odpowiedniego działu spadku
uwzględniającego zapis pozostawiona zostaje, podobnie jak przy wyroku
wstępnym, do dalszego postępowania po uprawomocnieniu się postanowienia
wstępnego. Taka wykładnia omawianego przepisu zgodna jest także z jego celem i
funkcją realizacji zasad sprawności i szybkości postępowania oraz ekonomii
procesowej, które obowiązują także w postępowaniu nieprocesowym.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie
prawne, jak w uchwale.