Uchwała z dnia 28 kwietnia 2004 r., III CZP 17/04

Sędzia SN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Bronisław Czech
Sędzia SN Mirosława Wysocka

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Starosty R. przy
uczestnictwie Skarbu Państwa - Dyrektora Delegatury Ministra Skarbu Państwa w
K. o wpis w księdze wieczystej, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 28 kwietnia 2004 r., zagadnienia prawnego przedstawionego przez
Sąd Okręgowy w Gliwicach postanowieniem z dnia 3 lutego 2004 r.:
"Czy protokół zdawczo-odbiorczy sporządzony na podstawie art. 57 ust. 3
ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst:
Dz.U. z 2000 r. Nr 46, poz. 543 ze zm.) pomiędzy Dyrektorem Delegatury Ministra
Skarbu Państwa a Starostą jako organem Skarbu Państwa, a dotyczący
przekazania nieruchomości do zasobu Skarbu Państwa stanowi podstawę do
wykreślenia prawa wieczystego użytkowania nieruchomości wpisanego w księdze
wieczystej, w sytuacji, gdy w księdze wieczystej jako dysponent tego prawa jest
wpisany Minister Skarbu Państwa a prawo wieczystego użytkowania nieruchomości
wchodziło w skład mienia przedsiębiorstwa, które uległo likwidacji w celu
prywatyzacji ?"
podjął uchwałę:

Użytkowanie wieczyste gruntu ustanowione na rzecz przedsiębiorstwa
państwowego podlegającego ustawie z dnia 30 sierpnia 1996 r. o
komercjalizacji i prywatyzacji (jedn. tekst: Dz.U. 2002 r. Nr 171, poz. 1397 ze
zm.) wygasa z mocy prawa w chwili rozwiązania przez Skarb Państwa przed
terminem umowy o oddanie tego przedsiębiorstwa do odpłatnego
korzystania.

Uzasadnienie

Starosta R., działający w charakterze reprezentanta Skarbu Państwa, wnosił o
wpisanie go w księdze wieczystej nr (...) jako władającego nieruchomością i
jednoczesne wykreślenie wpisu o tym, że nieruchomość pozostaje w dyspozycji
Ministra Skarbu Państwa. Do wniosku dołączył decyzję tego Ministra z dnia 10
grudnia 2002 r. o przekazaniu nieruchomości do zasobu nieruchomości Skarbu
Państwa, którym gospodaruje Starosta R., i protokół z dnia 14 stycznia o
przekazaniu tej nieruchomości Staroście.
Sąd Rejonowy w Raciborzu postanowieniem z dnia 17 czerwca 2003 r. oddalił
wniosek, ustalając, że księga wieczysta nr (...) prowadzona jest dla nieruchomości
położonej w K., składającej się z dwóch działek o numerach 1396/5 i 1396/7.
Właścicielem nieruchomości jest Skarb Państwa, ale obciąża ją wieczyste
użytkowanie na rzecz przedsiębiorstwa "C.B.", S.A., powstałego w ramach
prywatyzacji likwidacyjnej byłego przedsiębiorstwa państwowego o nazwie
Przedsiębiorstwo Zaopatrzenia Farmaceutycznego "C." w B.
Jest bezsporne, że decydując się na prywatyzację przedsiębiorstwa
państwowego o nazwie Przedsiębiorstwo Zaopatrzenia Farmaceutycznego "C." w
B., wybrano wariant prywatyzacji likwidacyjnej, polegający na oddaniu tego
Przedsiębiorstwa w odpłatne użytkowanie zawiązanej spółce pracowniczej o nazwie
Przedsiębiorstwo Zaopatrzenia Farmaceutycznego "C.B.", S.A. w B. Umowa
notarialna w tym przedmiocie została zwarta w dniu 1 lipca 1996 r. Decyzją z dnia
28 czerwca 1996 r. Minister Zdrowia uznał dotychczasowe Przedsiębiorstwo
Państwowe za zlikwidowane, a sąd rejestrowy postanowieniem z dnia 24 lipca 1996
r. wykreślił je z rejestru. Aktem notarialnym z dnia 8 marca 2001 r. Skarb Państwa
rozwiązał w trybie natychmiastowym umowę z dnia 1 lipca 1996 r. o oddanie
Przedsiębiorstwa Państwowego do odpłatnego korzystania Przedsiębiorstwu
Farmaceutycznemu "C.B.", S.A. w B.
Sąd Rejonowy odwołał się do poglądu orzecznictwa i doktryny, zgodnie z którym
przy prywatyzacji likwidacyjnej nie dochodzi do przewidzianej w art. 247 k.c.
konfuzji prawa wieczystego użytkowania oraz własności i dlatego w dziale II księgi
wieczystej wpisane jest nadal prawo użytkowania wieczystego. Załączona do
wniosku decyzja Ministra Skarbu nie precyzuje, którym prawem Minister
rozporządza - prawem własności, czy wieczystego użytkowania, Sąd zaś nie mając
pewności w tym zakresie, nie mógł uwzględnić wniosku, skoro w dziale II wpisane
są dwa prawa.
Rozpoznając apelację wnioskodawcy od tego orzeczenia, Sąd Okręgowy w
Gliwicach powziął wątpliwości sformułowane w przedstawionym do rozstrzygnięcia
na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. zagadnieniu prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych
(Dz.U. Nr 51, poz. 298) przewidywała, podobnie jak obowiązująca ustawa z dnia 30
sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (jedn. tekst: Dz.U. 2002 r. Nr 171,
poz. 1397 ze zm. - dalej: "u.k.p."), że jednym ze sposobów prywatyzacji
likwidacyjnej przedsiębiorstwa państwowego jest jego oddanie do odpłatnego
korzystania na czas określony utworzonej spółce pracowniczej. W uchwale składu
siedmiu sędziów z dnia 14 marca 1995 r., III CZP 165/94 (OSNC 1995, nr 6, poz.
87) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że przysługujące prywatyzowanemu w ten sposób
przedsiębiorstwu państwowemu prawo użytkowania wieczystego nie wygasa w
chwili jego likwidacji, lecz przechodzi na tę spółkę. W związku z tym powstaje
problem, co się dzieje z tym użytkowaniem wieczystym - jak to miało miejsce w
sprawie niniejszej - w razie rozwiązania przed terminem przez Skarb Państwa
umowy o oddanie przedsiębiorstwa państwowego do odpłatnego korzystania.
Zdaniem Sądu Okręgowego, wątpliwość w tej mierze wypływa z brzmienia art. 53
ust. 2 u.k.p. w zestawieniu z art. 57 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o
gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz.U. 2000 r., Nr 46, poz. 543, ze zm. -
dalej: "u.g.n."). Zgodnie z treścią pierwszego z tych przepisów, w przypadku
rozwiązania umowy przed końcem terminu, na który została zawarta, Skarb
Państwa przeprowadza prywatyzację przedsiębiorstwa albo odpłatnie zbywa
przejęte składniki mienia pozostałe po tym przedsiębiorstwie. Prywatyzacja
przedsiębiorstwa następuje wtedy przez sprzedaż albo przez wniesienie
przedsiębiorstwa do spółki, w trybie określonym w art. 48 ust. 1 ustawy. Z kolei art.
57 ust. 1 u.g.n. stanowi, że prawa do nieruchomości, które pozostały po
zlikwidowanej lub sprywatyzowanej państwowej osobie prawnej, przechodzą z
mocy prawa na rzecz Skarbu Państwa odpowiednio z dniem likwidacji lub
zakończenia prywatyzacji. Skoro zaś stosownie do treści art. 53 ust. 2 u.k.p., po
rozwiązaniu umowy o przekazaniu przedsiębiorstwa państwowego do odpłatnego
użytkowania, Skarb Państwa może zdecydować o ,,przeprowadzeniu jego
prywatyzacji", to - w ocenie Sądu Okręgowego - może to oznaczać, że mimo
rozwiązania tej umowy, użytkowanie wieczyste nie wygasa, lecz trwa nadal, gdyż
proces prywatyzacji nie został zakończony. Takie stanowisko byłoby prostą
konsekwencją poglądu, wyrażonego w powołanej uchwale siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego, zgodnie z którym prywatyzacja likwidacyjna nie prowadzi do
wygaśnięcia użytkowania wieczystego.
Rozstrzygając tę wątpliwość trzeba podkreślić, że zgodnie zarówno z ustawą o
prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, jak i ustawą o komercjalizacji i
prywatyzacji, umowa o oddanie przez Skarb Państwa spółce pracowniczej mienia
do odpłatnego korzystania, należącego pierwotnie do przedsiębiorstwa
państwowego, jest jednym z trzech sposobów - obok jego sprzedaży i wniesienia
do spółki - prywatyzacji likwidacyjnej (bezpośredniej) tego przedsiębiorstwa. Z celu
prywatyzacji wynika, że każdy z tych sposobów ma mieć charakter definitywny.
Tego stwierdzenia nie podważa fakt, że ustawodawca przewidział możliwość
jednostronnego rozwiązania przez Skarb Państwa umowy o oddanie do odpłatnego,
okresowego korzystania z mienia należącego do przedsiębiorstwa państwowego.
Stosownie do art. 53 ust. 1 u.k.p., może to nastąpić, jeżeli przejmujący nie wykonuje
lub nienależycie wykonuje zobowiązania wynikające z zawartej umowy; w takim
przypadku przejmującemu nie przysługuje zwrot spełnionych świadczeń ani
nakładów poniesionych na przedmiot umowy. Wprowadzenie do ustawy tak
wyjątkowego instrumentu prawnego ma na celu konieczność ochrony interesów
Skarbu Państwa w procesie prywatyzacji, na co trafnie zwrócił uwagę Sąd
Najwyższy w postanowieniu z dnia 13 grudnia 1999 r., I CKN 382/99 (OSNC 2000,
nr 6, poz. 117). Należy przyjąć, że w razie skorzystania przez przekazującego z tej
możliwości i rozwiązania przed terminem umowy przekazania do odpłatnego
korzystania przedsiębiorstwa państwowego, mienie należące do tego
przedsiębiorstwa, z prawem wieczystego użytkowania włącznie, przechodzi na
Skarb Państwa. Występujący tu mechanizm ,,zwrotnego" przejścia praw jest
logicznym następstwem wyjątkowego uprawnienia, w jakie wyposażył
przekazującego ustawodawca - jednostronnego rozwiązania umowy. W jego
rezultacie dochodzi do przewidzianej w art. 247 k.c. konfuzji użytkowania
wieczystego z prawem własności i do wygaśnięcia pierwszego z tych praw.
Wymaga podkreślenia, że wbrew pozorom, sytuacja prawna po rozwiązaniu
umowy różni się od sytuacji występujących w początkowym stadium prywatyzacji, w
których Skarb Państwa przekazywał umową spółce pracowniczej do odpłatnego
korzystania mienie prywatyzowanego przedsiębiorstwa państwowego. Wtedy,
właśnie ze względu na cel rozpoczynanej prywatyzacji, Sąd Najwyższy w powołanej
uchwale składu siedmiu sędziów przyjął, że nie dochodzi do konfuzji użytkowania
wieczystego przysługującego prywatyzowanemu przedsiębiorstwu z należącym do
Skarbu Państwa prawem własności. Wśród argumentów przemawiających za tym
stanowiskiem przytoczony został m.in. również argument natury ekonomicznej. Sąd
Najwyższy wskazał, że gdyby w ramach prywatyzacji likwidacyjnej Skarb Państwa
oddawał spółce pracowniczej grunt w wieczyste użytkowanie, spółka miałaby
obowiązek uiszczenia pierwszej opłaty rocznej. Mogłoby to podważyć sens takiej
prywatyzacji, gdyż spółki tej z reguły prawdopodobnie nie byłoby na to stać.
To stanowisko, oparte w głównej mierze na argumentacji celowościowej, nie
może mieć zastosowania do sytuacji, która powstaje po zakończeniu tego sposobu
prywatyzacji, na skutek rozwiązania umowy o przekazanie. Wówczas użytkowanie
wieczyste ,,powraca" do przekazującego, co skutkuje jego wygaśnięciem na
podstawie art. 247 k.c. Z art. 53 ust. 2 u.k.p. wynika, że w takiej sytuacji Skarb
Państwa może zdecydować się na sprzedaż poszczególnych składników
odzyskanego mienia albo ponowić próbę prywatyzacji przedsiębiorstwa przez jego
sprzedaż lub wniesienie do spółki. Oznacza to, że Skarbowi Państwa pozostawiono
swobodę decyzji, czy do ponowienia próby prywatyzacji w ogóle dojdzie, a jeśli
Skarb Państwa się na nią zdecyduje, to nie ma możliwości zastosowania wariantu
prywatyzacji polegającego na przekazaniu mienia w okresowe, odpłatne
korzystanie. Potwierdza to tezę, że ten sposób prywatyzacji ustawodawca uznaje
za zakończony definitywnie. Tym samym przyjąć trzeba, że przez ,,zakończenie
prywatyzacji", o którym mowa w art. 57 pkt. 1 u.g.n., należy rozumieć także
zakończenie wybranego sposobu prywatyzacji, a nie tylko zakończenie prywatyzacji
jako takiej.
Jest jasne, że decyzja o wyborze któregokolwiek z przewidzianych w art. 53 ust.
2 u.k.p. sposobów zadysponowania przez Skarb Państwa odzyskanym mieniem nie
będzie już obejmowała użytkowania wieczystego, które uległo konfuzji, do
wygaśnięcia użytkowania wieczystego dochodzi bowiem ex lege z chwilą
rozwiązania umowy o przekazanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania.
Wykreślenie wpisu użytkowania wieczystego w takim wypadku następuje na
podstawie przepisu prawa, którym jest art. 247 k.c. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego wyjaśniono (por. postanowienia z dnia 24 czerwca 1997 r., II CKN
216/97, OSNC 1998, nr 1, poz. 7 oraz z dnia 7 kwietnia 1998 r., II CKN 632/97, nie
publ.), że w drodze wyjątku podstawą wpisu lub jego wykreślenia w księdze
wieczystej może być bezpośrednio przepis prawa, jeżeli stwierdza nabycie prawa,
bez wymagania ustawowego poświadczenia tego nabycia (tu wygaśnięcia).
Późniejsze dyspozycje przez Skarb Państwa nieruchomością, która była niegdyś
obciążona wieczystym użytkowaniem, nie mają z tego punktu widzenia znaczenia.
W szczególności należy uznać, że wymieniony przez Sąd Okręgowy w treści
przedstawionego zagadnienia prawnego protokół przekazania nieruchomości do
zasobu Skarbu Państwa, którym dysponuje starosta powiatu, sporządzony na
podstawie art. 57 ust. 3 u.g.n., z tego punktu widzenia spełnia jedynie rolę
dokumentu techniczno-porządkowego i nie wywiera skutków materialnoprawnych.
Nie może być zatem uznany za dokument w rozumieniu art. 31 ust. 1 ustawy z dnia
6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. 2001 r. Nr 124,
poz. 136, ze zm.), który mógłby być podstawą do wykreślenia prawa wieczystego
użytkowania nieruchomości wpisanego w księdze wieczystej. Podobnie nie można
uznać za taki dokument decyzji Ministra Skarbu Państwa z dnia 10 grudnia 2002 r.
o przekazaniu Staroście R. do zasobu Skarbu Państwa nieruchomości pozostałej
po zlikwidowanym przedsiębiorstwie państwowym o nazwie Przedsiębiorstwo
Zaopatrzenia Farmaceutycznego "C." w B. Jak wyjaśnił Naczelny Sąd
Administracyjny w postanowieniu z dnia 16 listopada 1999 r. I SA 1614/99 (ONSA
2000, nr 4, poz. 168), decyzja taka nie ma charakteru decyzji administracyjnej w
rozumieniu art. 104 § 1 k.p.a., nie rozstrzyga bowiem ,,na zewnątrz" konkretnej
sprawy określonej osoby w postępowaniu unormowanym przez przepisy
proceduralne, lecz jest jedynie aktem wewnętrznym, skierowanym przez organ
naczelny do organu samorządowego stopnia powiatowego, wykonującego zlecone
przez ustawę zadania administracji rządowej (por. również uzasadnienie uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 1988 r., III AZP 1/88, OSP 1989, nr 3, poz. 59).
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie
prawne, jak w uchwale (art. 390 k.p.c.).