Uchwała z dnia 21 lutego 2008 r., III CZP 144/07

Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz
Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Katarzyny K., Marcina K. i Marty K. przy
uczestnictwie Marii S. i Tadeusza S. o zniesienie współwłasności, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 21 lutego 2008 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Nowym Sączu
postanowieniem z dnia 31 października 2007 r.:
"Czy odpowiedzialność z tytułu zaspokojenia roszczeń współwłaściciela, który
dokonał nakładów na rzecz wspólną ponoszą osoby będące współwłaścicielami
tejże rzeczy w chwili orzekania o odpowiedzialności z tego tytułu, czy też osoby
będące współwłaścicielami w czasie, kiedy dany nakład został dokonany oraz czy w
tym zakresie ma znaczenie fakt, iż aktualny współwłaściciel rzeczy zobowiązany
ewentualnie do zwrotu wartości nakładów nabył udział we współwłasności na
podstawie umowy o charakterze nieodpłatnym?"
podjął uchwałę:

Roszczenie o zwrot wartości nakładów poniesionych przez jednego ze
współwłaścicieli na rzecz wspólną przysługuje przeciwko osobom, które były
współwłaścicielami w czasie dokonywania tych nakładów, również wtedy, gdy
osoby te zbyły swoje udziały nieodpłatnie.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 29 maja 2007 r. Sąd Rejonowy w Nowym Targu zniósł
współwłasność nieruchomości oznaczonej w ewidencji gruntów jako działka nr
15 420 w ten sposób, że przyznał ją na rzecz wnioskodawców Katarzyny K.,
Marcina K. i Marty K. po 1/3 części oraz zasądził od wnioskodawców solidarnie na
rzecz uczestników kwotę 131 115 zł tytułem spłat, rozkładając ją na raty. Sąd
Rejonowy ustalił, że współwłaścicielami nieruchomości są wnioskodawcy Katarzyna
K., Marcin K. i Marta K. po 1/4 części każdy z nich oraz uczestnicy Maria S. i
Tadeusz S. w 1/4 części na prawach małżeńskiej wspólności ustawowej. Zarówno
wnioskodawcy, jak i uczestnicy postępowania nabyli swoje udziały na podstawie
sporządzonych w formie aktów notarialnych umów darowizn od rodziców Katarzyny
K. i Marii S., tj. od Bronisława T. i jego żony Anieli T. Rodzice Katarzyny K. i Marii S.
wybudowali dom mieszkalny parterowy z poddaszem, murowany, obejmujący 5 izb.
W dniu 26 lutego 1980 r. Bronisław i Aniela T. darowali swojej córce Marii S. i jej
mężowi Tadeuszowi S. 1/4 część tej nieruchomości. Decyzją z dnia 26 lipca 1980 r.
Bronisław T. i Maria S. uzyskali pozwolenie na rozbudowę budynku mieszkalnego i
jego przebudowę. (...) Nakłady związane z rozbudową i nadbudową zostały
dokonane w całości przez uczestników postępowania przed dniem 27 sierpnia
1992 r., kiedy Bronisław i Aniela T. umową darowizny przenieśli cały swój udział we
własności tej nieruchomości (3/4 części) po 1/4 części na rzecz wnioskodawców.
Wartość nieruchomości objętej zniesieniem współwłasności ustalono na kwotę
302 715 zł, a wartość nakładów dokonanych przez uczestników na kwotę 73 915 zł.
Sąd Rejonowy ustalił wartość udziału każdego ze współwłaścicieli na kwotę 57 200
zł, odejmując od wartości nieruchomości wartość nakładów, a następnie dzieląc
otrzymaną wartość stosownie do udziałów przysługujących wnioskodawcom i
uczestnikom. Spłatę zasądzoną na rzecz uczestników od wnioskodawców Sąd
ustalił na kwotę 131 115 zł, na którą składa się wartość 1/4 części nieruchomości
przed dokonaną rozbudową, tj. 57 200 zł oraz wartość nakładów. Sąd Rejonowy,
odnosząc się do podnoszonego przez wnioskodawców zarzutu przedawnienia
roszczenia o rozliczenie nakładów, przyjął jego niezasadność na podstawie art. 220
k.c.
Wnioskodawcy wnieśli apelację od postanowienia Sądu Rejonowego w części
zasądzającej spłatę od wnioskodawców na rzecz uczestników, zarzucając
naruszenie art. 220 k.c. oraz art. 217 § 1 i art. 233 § 1 k.p.c.
Sąd Okręgowy, rozpoznając apelację, powziął przedstawioną w zagadnieniu
prawnym wątpliwość co do tego, czy odpowiedzialność z tytułu zaspokojenia
roszczeń współwłaściciela, który dokonał nakładów na rzecz wspólną, ponoszą
osoby będące współwłaścicielami rzeczy w chwili orzekania o odpowiedzialności z
tego tytułu, czy też osoby będące współwłaścicielami w czasie, kiedy nakład został
dokonany, oraz czy ma znaczenie fakt, że aktualny właściciel rzeczy, zobowiązany
ewentualnie do zwrotu wartości nakładów, nabył udział we współwłasności na
podstawie umowy darowizny.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Okręgowy było już rozważane
przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 10 maja 2006 r., III CZP 11/06 (OSNC
2007, nr 3, poz. 38), zgodnie z którą roszczenie o zwrot wartości nakładów
poczynionych przez jednego ze współwłaścicieli na nieruchomość wspólną
przysługuje przeciwko osobom, które były współwłaścicielami w czasie
dokonywania tych nakładów. Sąd Okręgowy powziął jednak wątpliwość, czy
stanowisko zajęte w uchwale odnosi się również do nieodpłatnego zbycia udziału
we współwłasności.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolicie przyjmuje się, że podstawę
prawną rozliczeń z tytułu nakładów poniesionych przez współwłaścicieli na rzecz
wspólną stanowi art. 207 k.c., rozbieżne są natomiast wypowiedzi w kwestii
podmiotu obowiązanego w sytuacji, gdy po dokonaniu nakładów nastąpiło zbycie
udziału we współwłasności. Zgodnie z jednym poglądem, roszczenie o zwrot
nakładów przysługuje współwłaścicielowi, który je poniósł, przeciwko osobom
będącym współwłaścicielami w chwili dokonania nakładów, według drugiego
natomiast, wspomniane roszczenie przysługuje przeciwko aktualnym
współwłaścicielom rzeczy stosownie do wielkości ich udziałów we współwłasności.
Pierwszy pogląd został przedstawiony w uchwale z dnia 10 maja 2006 r., III
CZP 11/06. W ocenie Sądu Najwyższego, roszczeń powstających w sytuacjach
unormowanych w art. 207 k.c. nie można uznać za wynikające z obligacji realnej,
ponieważ do zobowiązań realnych, tak jak do praw rzeczowych, ma zastosowanie
zasada numerus clausus i mogą być one powołane do życia tylko w wypadkach
wyraźnie przewidzianych przez ustawę, nikt bowiem nie może być obciążony
cudzym zobowiązaniem, jeżeli ustawa wyraźnie tak nie stanowi. Zgodnie z uchwałą
z dnia 19 grudnia 1973 r., III CZP 78/73 (OSNCP 1974, nr 10, poz. 165), w
wypadku nabycia współwłasności nieruchomości rolnej na podstawie przepisów
ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw
rolnych (Dz.U. Nr 27, poz. 250) współwłaściciele mogą w postępowaniu o zniesienie
współwłasności domagać się rozliczenia nakładów poczynionych na tę
nieruchomość przed datą powstania współwłasności. Z kolei w postanowieniu z
dnia 5 grudnia 1997 r., I CKN 558/97 (OSNC 1998, nr 7-8, poz. 112) Sąd
Najwyższy stwierdził, że roszczenie o zwrot nakładów dokonanych na przedmiot
współwłasności jest roszczeniem o charakterze obligacyjnym, a jako takie może być
kierowane przeciwko współwłaścicielowi, który nabył udział we współwłasności tego
przedmiotu, na który poczynione zostały nakłady. W razie dalszego odpłatnego
zbycia udziału we współwłasności tego przedmiotu, kolejnego nabywcy nie łączy już
z byłym współwłaścicielem żaden stosunek zobowiązaniowy, chyba że co innego
wynika z umowy między zbywcą i nabywcą (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7
marca 1997 r., II CKN 57/96, OSNC 1997, nr 6-7, poz. 92).
Odmienny pogląd został wypowiedziany przez Sąd Najwyższy w
postanowieniu z dnia 18 marca 1999 r., I CKN 928/97 (nie publ.), w którym
stwierdzono, że odpowiedzialność z tytułu rozliczenia wydatków na rzecz wspólną
(art. 207 k.c.) ponosi każdoczesny współwłaściciel rzeczy, gdyż roszczenia te mają
charakter prawnorzeczowy. W ocenie Sądu Najwyższego, przyłączającego się do
stanowiska zajętego w uchwale z dnia 6 stycznia 1980 r., III CZP 80/79 (OSNCP
1980, nr 9, poz. 157), z użycia w art. 207 k.c. określenia ,,współwłaściciele" wynika,
że chodzi o każdoczesnego współwłaściciela, bez żadnych ograniczeń
podmiotowych. Oznacza to, że nakłady dokonane przez jednego ze współwłaścicieli
mają charakter rzeczowy w tym sensie, że pozostali współwłaściciele obowiązani są
rozliczyć się z nim proporcjonalnie do wielkości swoich udziałów w rzeczy wspólnej,
przy czym w razie zbycia udziału, obowiązek ten przechodzi na nabywcę. Takie
samo zapatrywanie zostało wyrażone w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25 lipca
2003 r., V CK 141/02 (nie publ.). (...)
Swoistość relacji między współwłaścicielami, odzwierciedlona także w
przyjętej w art. 207 k.c. terminologii, skłania do przeprowadzenia analizy powstania
i obowiązku zaspokojenia roszczeń z tytułu wydatków poczynionych na rzecz w
ścisłym związku z treścią przepisów o współwłasności, a zwłaszcza o zarządzie
rzeczą wspólną. Ze względu na odmienne relacje między współwłaścicielami oraz
między właścicielem i posiadaczem, przenoszenie ocen prawnych, dokonywanych
na tle art. 226 i 227 k.c., do rozważanego zagadnienia prawnego, może
następować jedynie w bardzo ograniczonym zakresie. Ocena rozważanego
zagadnienia powinna zatem być dokonana w ścisłym związku z treścią przepisów
kodeksu cywilnego o współwłasności, a zwłaszcza przepisów regulujących
obowiązek ponoszenia wydatków na rzecz wspólną. Podstawą wniosków w tym
zakresie powinna być analiza treści tych przepisów, nie zaś ogólne, teoretyczne
założenia dotyczące charakteru prawnego roszczeń wynikających z zobowiązań
realnych. Taki model badania charakteru prawnego roszczenia jest stosowany w
zakresie rozliczania nakładów poniesionych przez posiadacza na cudzą rzecz;
konkluzje o osobie obowiązanej do zwrotu nakładów wyprowadza się z interpretacji
art. 226 i 227 k.c., następnie zaś określa, jaki wobec brzmienia tych przepisów jest
charakter prawny roszczeń, przysługujących posiadaczowi. Ponadto, jak wynika z
wykładni art. 226 i 227 k.c., ustalenie podmiotu odpowiedzialnego z tytułu nakładów
(wydatków) zależy nie tylko od charakteru prawnego roszczeń powstających w razie
poniesienia nakładów (wydatków), ale także od określenia chwili ich powstania i
wymagalności.
Podnoszone w literaturze twierdzenie o powstawaniu między właścicielem i
posiadaczem zobowiązania realnego, z którego roszczenie przysługuje
posiadaczowi, dokonującemu nakładów, przeciwko właścicielowi rzeczy w chwili
wystąpienia o jej windykację, jest tłumaczone w ten sposób, że z art. 226 i 227 k.c.
wynika, iż dopiero w chwili zwrotu rzeczy jest możliwe określenie okoliczności
pozwalających ustalić wielkość roszczenia posiadacza. Podnosi się w
szczególności, że skoro fakt pokrycia nakładów koniecznych w korzyściach
uzyskanych z rzeczy oraz zwiększenia wartości rzeczy w chwili jej wydania
właścicielowi może być badany dopiero w razie zwrotu rzeczy, roszczenie o
rozliczenie nakładów przysługuje przeciwko temu, kto w chwili wydania rzeczy był
jej właścicielem. W razie zbycia rzeczy po dokonaniu nakładów przez posiadacza
można więc twierdzić, że roszczenie posiadacza nie ma wyłącznie charakteru
względnego, przyjęcie bowiem, że powstało ono z chwilą dokonania nakładu
przeciwko ówczesnemu właścicielowi, a obecnie przysługuje przeciwko innemu
podmiotowi, będącemu właścicielem w chwili zwrotu rzeczy, nakazywałoby
konsekwentnie uznać, iż osoba dłużnika została wyznaczona już w związku z
nabyciem własności rzeczy, na którą zostały poczynione nakłady.
Z argumentacji odnoszącej się do rozliczeń właściciela i posiadacza można
niejako a contrario wywodzić wnioski co do przypadku rozliczeń między
współwłaścicielami, jednakże przepisy kodeksu cywilnego regulujące
współwłasność rzeczy nie dają podstaw do przeprowadzenia analogicznego
wnioskowania, a w konsekwencji do uznania, że ma tu miejsce podobny
mechanizm wyznaczania podmiotu obowiązanego do zapłaty za wydatki przez
osadzenie go w sytuacji prawnorzeczowej bycia współwłaścicielem rzeczy w
związku z nabyciem udziału.
Z art. 207 k.c. nie wynika, by roszczenie przysługujące współwłaścicielowi z
tego tytułu miało cechy właściwe dla roszczeń wynikających z obligacji realnej.
Ustawodawca ani wprost, ani w sposób pośredni nie wskazał, by roszczenie o zwrot
odpowiedniej części wydatków było roszczeniem innym niż względne, czyli
powstające, istniejące i realizowane w stosunkach między współwłaścicielem, który
poniósł wydatki i podmiotem, który w chwili ich poniesienia był obowiązany do
zapłaty odpowiedniej części wydatków. Ustawodawca, normując powstanie prawa
względnego o rozszerzonej skuteczności, musiałby w sposób wyraźny określić jego
cechy, przede wszystkim przez rozstrzygnięcie o skuteczności względem
każdoczesnego współwłaściciela, czyli względem podmiotu będącego
współwłaścicielem w chwili wystąpienia z żądaniem. Takiego wskazania art. 207
k.c. nie zawiera, stanowiąc tylko, że współwłaściciele ponoszą wydatki; w razie
nadania roszczeniu cech właściwych dla roszczeń wynikających z zobowiązań
realnych powinno nastąpić wprost określenie cech takiego roszczenia. Jak
zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 10 maja 2006 r., III CZP
11/06, roszczenia te podlegają - tak jak prawa rzeczowe - zasadzie numerus
clausus, to zaś powodowałoby, że nie tylko sam fakt istnienia takiego roszczenia,
ale także jego konkretne cechy musiałyby być ukształtowane w ustawie,
ustawodawca bowiem w dziedzinie praw rzeczowych decyduje nie tylko o katalogu
takich praw, lecz również o konkretnym kształcie normatywnym każdego z nich. Z
interpretacji art. 207 k.c. trudno natomiast wywodzić, że zostały spełnione opisane
wymagania, niezbędne do przyjęcia, że roszczenie o zwrot wydatków wynika z
obligacji realnej i jako takie ma ściśle określone przez ustawodawcę cechy.
Odmiennie niż przyjął Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 marca 1999 r.,
I CKN 928/97, i w wyroku z dnia 25 lipca 2003 r., V CK 141/02, sformułowanie art.
207 k.c., że ,,współwłaściciele ponoszą wydatki", nie uzasadnia zatem stwierdzenia,
iż obowiązek zwrotu nakładów obciąża każdoczesnego współwłaściciela, w tym
nabywcę udziału, skoro o tej ,,każdoczesności" ustawodawca nie rozstrzygnął
wprost w art. 207 k.c. ani w innych przepisach o współwłasności.
Brak także podstaw do przyjęcia, że roszczenie o zapłatę odpowiedniej części
wydatków powstaje w innej chwili niż poniesienie tych wydatków. Skoro wydatki są
dokonywane w związku z czynnościami zarządu rzeczą i z zachowaniem zasad
zarządu rzeczą wspólną, brak powodów i argumentów, aby roszczenie o zapłatę
odpowiedniej części wydatków przez współwłaściciela, który pierwotnie nie
uczestniczył w ich poniesieniu, powstawało w innej chwili niż poniesienie wydatku
przez innego współwłaściciela. O trafności takiego wnioskowania można pośrednio
wnioskować z użytego w art. 207 in fine k.c. sformułowania ,,współwłaściciele
ponoszą". Użycie czasu teraźniejszego oraz stanowczej formy czasownika
,,ponoszą", przemawia za uznaniem, że roszczenie o zapłatę części wydatków,
odpowiedniej do wielkości udziału, powstaje z chwilą poniesienia wydatków
związanych z rzeczą, wynikających z czynności dokonanej zgodnie z zasadami
zarządu rzeczą wspólną.
Z przepisów kodeksu cywilnego o współwłasności nie wynika, by powstanie
roszczenia następowało w innej chwili, np. zwrotu rzeczy. Stosowane w art. 226 i
676 k.c. kryterium ,,zwrotu rzeczy" jest nieprzydatne w odniesieniu do
współwłasności, z istoty której nie wynika, by w ogóle mogła i powinna być
przewidywana chwila ,,zwrotu rzeczy". Przyjęcie takiego kryterium byłoby także
sprzeczne z charakterem i celem art. 207 k.c., który reguluje stosunki w czasie
trwania współwłasności. W przeciwnym razie ustawodawca zmuszałby
współwłaścicieli do znoszenia współwłasności, aby w odniesieniu do zwrotu rzeczy
mogli dokonać rozliczenia roszczeń uregulowanych w art. 207 k.c. Należy zatem
przyjąć, że roszczenie o zapłatę odpowiedniej do udziału części wydatków powstaje
z chwilą ich dokonania i od tej chwili może być dochodzone przez współwłaściciela,
który poniósł wydatki.
Za takim samym wnioskiem przemawiają dalsze argumenty. W art. 207 k.c.
widoczne jest rozdzielenie uprawnień do pobierania pożytków i innych przychodów
oraz obowiązku ponoszenia wydatków. Nie budzi wątpliwości, że w razie
korzystania z rzeczy zgodnie z modelem określonym w art. 206 i 207 k.c., czyli bez
dokonania podziału rzeczy quoad usum, powstają roszczenia o wydanie pożytków i
innych przychodów, nie powinno być zatem kwestionowane także powstawanie
roszczeń o zwrot wydatków z chwilą ich poniesienia, a nie w oddaleniu do tej chwili.
Nawiązując do art. 226 k.c., należy także zauważyć, że między tym przepisem i art.
207 k.c. występuje istotna różnica; w stanach faktycznych, objętych działaniem art.
226 k.c. korzyści są rozliczane razem z nakładami, a posiadacz może żądać jedynie
finalnej różnicy między tymi wielkościami. Ten mechanizm i stosowane w nim
kryteria nawiązują do zasad rozliczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia,
zmodyfikowanych wprowadzeniem przesłanki dobrej albo złej wiary posiadacza i
rodzajów nakładów (koniecznych i innych). Na tle art. 207 k.c. wszystkie korzyści i
obciążenia związane z rzeczą wspólną są natomiast rozliczane odrębnie; przepis
ten z jednej strony daje współwłaścicielowi uprawnienie do żądania pożytków i
innych przychodów, z drugiej zaś stanowi o ponoszeniu przez niego wydatków i
ciężarów. Charakterystyczny dla art. 226 k.c. system rozliczeń wiążący korzyści z
nakładami powoduje, że uzasadnione jest stanowisko, iż roszczenie o zwrot
nakładów przysługuje posiadaczowi przeciwko aktualnemu właścicielowi rzeczy.
Takie powiązanie nie występuje w wypadku współwłasności, na tle której, zgodnie z
art. 207 k.c., odrębnie są oceniane korzyści (pożytki i inne przychody z rzeczy), a
odrębnie wydatki i ciężary.
Także z punktu widzenia interesów współwłaściciela, który dokonał wydatków,
bardziej klarowna jest sytuacja, gdy zna on dłużnika, przeciwko któremu powstało i
przysługuje mu roszczenie. Przy założeniu, że roszczenie o zapłatę ma cechy
roszczenia wynikającego z zobowiązań realnych, zmiana dłużnika następowałaby
wraz ze zbyciem udziału, na które wierzyciel - współwłaściciel, który poniósł
wydatki - nie miałby wpływu. Następująca w ten sposób zmiana dłużnika mogłaby
wprowadzić stan niepewności w sytuacji wierzyciela, który ponosił wydatki na rzecz;
skoro wraz ze zbyciem udziału z punktu widzenia wierzyciela miałaby nastąpić
zmiana dłużnika bez konieczności uzyskania zgody wierzyciela, byłoby niezbędne
wyraźne rozstrzygnięcie o tym w ustawie przez jednoznaczne określenie, iż
roszczenie o rozliczenie wydatków, powstające w stosunku współwłasności, w razie
zbycia udziału będzie przysługiwać przeciwko każdoczesnemu współwłaścicielowi,
a więc również nabywcy udziału. Byłaby to swoista zmiana dłużnika następująca ex
lege. Nic natomiast nie stoi na przeszkodzie dokonaniu zmiany dłużnika przy
zachowaniu przesłanek określonych w art. 519 § 2 k.c., a więc na podstawie umowy
zawartej między wierzycielem a osobą trzecią (nabywcą udziału we
współwłasności) albo umowy zawartej między dłużnikiem a osobą trzecią za zgodą
wierzyciela.
Przedstawionej oceny nie zmienia fakt nieodpłatnego nabycia udziału we
współwłasności. Z art. 207 k.c. nie wynika, by jakąkolwiek modyfikację reguł
rozliczeń między współwłaścicielami ustawodawca wiązał z nieodpłatnym
charakterem nabycia udziału; przeciwnie, podobnie jak w wypadku unormowania
rozliczeń między właścicielem i posiadaczem samoistnym rzeczy wspólnej,
ustawodawca w ogóle nie wypowiedział się w kwestii skutków zbycia udziału po
dokonaniu wydatku. Jest zatem oczywiste, że tym bardziej nie określił żadnej
zależności między odpłatnym albo nieodpłatnym charakterem zbycia udziału we
współwłasności a odpowiedzialnością z tytułu rozliczeń wydatków poczynionych
przed rozporządzeniem udziałem. W braku podstaw normatywnych nie można więc
uznawać, że odpłatny albo nieodpłatny charakter zbycia udziału ma wpływ na
odpowiedzialność z tytułu roszczeń uregulowanych w art. 207 k.c.
Wyraźne rozstrzygnięcie w ustawie o istnieniu opisanej zależności byłoby
wymagane tym bardziej, że o sposobie zbycia udziału decyduje zbywca udziału
(dłużnik), natomiast podmiot uprawniony (wierzyciel) nie ma żadnego wpływu na to,
czy rozporządzenie udziałem nastąpi odpłatnie, czy nieodpłatnie. Tymczasem
charakter zbycia decydowałby o kwestii istotnej dla wierzyciela - o zmianie
dotychczasowego dłużnika, przeciwko któremu wierzycielowi przysługiwały
roszczenia z art. 207 k.c.
Z tych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale.