Uchwała z dnia 28 lutego 2008 r., III CZP 143/07

Sędzia SN Zbigniew Strus (przewodniczący)
Sędzia SN Iwona Koper
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Elżbiety M., Anny M., Mirosławy D.,
Grażyny W., Marioli S., Leszka K. i Mirosława K. przeciwko Małgorzacie B. i
Grzegorzowi K. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 28 lutego 2008 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez
Sąd Okręgowy w Poznaniu postanowieniem z dnia 16 listopada 2007 r.:
,,Czy dla przypisania odpowiedzialności, o której mowa w art. 299 § 1 k.s.h.
byłemu członkowi zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, a następnie jej
likwidatorowi, konieczne jest aby zobowiązanie nie spełnione przez spółkę powstało
przed otwarciem likwidacji, to jest, czy powstanie tego zobowiązania po otwarciu i w
związku z likwidacją, uniemożliwia przypisanie tej odpowiedzialności takiemu
likwidatorowi, jeżeli stan majątkowy spółki po otwarciu likwidacji, uniemożliwiający
spełnienie zobowiązania, pozostaje w związku przyczynowym z wcześniejszym
zaniechaniem wystąpienia z wnioskiem o ogłoszenie upadłości w czasie właściwym
według przepisów obowiązującego prawa?"
podjął uchwałę:

Odpowiedzialność związaną z bezskutecznością egzekucji określonego
zobowiązania wobec spółki z ograniczoną odpowiedzialnością ponoszą na
podstawie art. 299 k.s.h. osoby będące członkami jej zarządu lub
likwidatorami w czasie istnienia tego zobowiązania.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 20 stycznia 2006 r. zasądził na rzecz powodów
solidarnie od Małgorzaty B. i Grzegorza K. określone kwoty dochodzone od nich ze
względu na bezskuteczność egzekucji wierzytelności powodów wobec Zakładów
Papierniczych ,,T.", spółki z o.o.
Spółka ,,T." powstała w wyniku prywatyzacji; majątek Skarbu Państwa wchodzący
w skład prywatyzowanego przedsiębiorstwa państwowego został jej oddany do
odpłatnego korzystania. Spółka rozpoczęła działalność dnia 1 kwietnia 2000 r., a w
dniu 28 lutego 2003 r. jej zarząd w osobach pozwanych złożył wniosek o otwarcie
postępowania układowego, jednakże pismem z dnia 9 września 2003 r. cofnął go ze
względu na wypowiedzenie przez Skarb Państwa umowy o oddanie mienia do
odpłatnego korzystania. Dnia 30 września 2003 r. wpłynął do sądu wniosek zarządu
spółki o ogłoszenie upadłości. Tymczasowy nadzorca ustanowiony przez sąd
ustalił, że spółka utraciła trwale płynność finansową już na początku 2002 r. Po
cofnięciu przez pozwanego Grzegorza K. wniosku o ogłoszenie upadłości sąd
postanowieniem z dnia 19 grudnia 2003 r. umorzył postępowanie w sprawie
ogłoszenia upadłości. W dniu 17 lutego 2004 r. pozwani objęli funkcje likwidatorów
spółki. Powodowie są byłymi pracownikami spółki, a dochodzone przez nich kwoty
zostały zasądzone wyrokami sądu pracy jako odszkodowania za wypowiedzenie
umów o pracę. Postępowanie egzekucyjne prowadzone przeciwko spółce zostało
umorzone ze względu na jego bezskuteczność.
W ocenie Sądu Rejonowego, egzekucja wierzytelności powodów wobec spółki
,,T." okazała się bezskuteczna, a pozwani nie złożyli we właściwym czasie wniosku
o ogłoszenie upadłości, co uzasadnia odpowiedzialność pozwanych na podstawie
art. 299 k.s.h.
Podczas rozpoznawania apelacji pozwanej Małgorzaty B. Sądowi Okręgowemu
nasunęły się poważne wątpliwości, którym dał wyraz w przedstawionym
zagadnieniu prawnym. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wątpliwości Sądu Okręgowego dotyczą przede wszystkim podmiotowego
zakresu odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 k.s.h.; czy na podstawie tego
przepisu odpowiedzialność ponoszą tylko członkowie zarządu, czy także
likwidatorzy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, oraz czy na wynikającą z
tego przepisu odpowiedzialność członka zarządu ma wpływ objęcie przez niego
funkcji likwidatora. Ponadto wątpliwości Sądu Okręgowego odnoszą się do kwestii
czasowego związku odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 k.s.h. z pełnieniem
funkcji członka zarządu lub likwidatora spółki. (...)
Cel, funkcja i charakter odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 k.s.h.
przemawiają za ponoszeniem jej nie tylko przez członków zarządu spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością, ale i likwidatorów. Likwidatorzy - którymi co do
zasady zostają członkowie zarządu - reprezentują spółkę w likwidacji i choć ich
zadanie ogranicza się do czynności likwidacyjnych i spraw związanych z tymi
czynnościami (zob. art. 270-290 k.s.h.), nie można wykluczyć zaistnienia w okresie
likwidacji okoliczności uzasadniających ogłoszenie upadłości spółki. W takim razie
na likwidatorach ciąży obowiązek złożenia we właściwym czasie wniosku o
ogłoszenie upadłości (zob. art. 20 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. -
Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm. - dalej:
,,Pr.u.n."). (...)
Wymienienie w art. 299 k.s.h. jedynie członków zarządu stało się w powiązaniu z
przepisami regulującymi odpowiedzialność cywilną, wyraźnie wymieniającymi
likwidatorów obok członków zarządu (i innych organów), jak też samych tylko
członków zarządu (art. 292, 293, 298 k.s.h.), podstawą poglądu, że likwidatorzy
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie ponoszą odpowiedzialności na
podstawie art. 299 k.s.h. (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 2006 r.,
IV CK 415/05, nie publ., i z dnia 6 lipca 2007 r., III CSK 2/07, OSNC-ZD 2008, nr C,
poz. 63). Wprawdzie zgodnie z art. 280 k.s.h. do likwidatorów stosuje się przepisy
dotyczące członków zarządu, chyba że przepisy rozdziału 6, działu I, tytułu III k.s.h.,
tj. art. 270-290, stanowią inaczej, ale według tego poglądu przy ustalaniu zakresu
wymienionego odesłania należy mieć na względzie także zawarte w następnym
rozdziale przepisy art. 292, 293 i 298, a ściślej wyprowadzany z ich zestawienia z
art. 299 wniosek, że skoro w art. art. 292, 293 i 298 k.s.h. likwidatorzy są wyraźnie
odróżniani od członków zarządu i członków innych organów, to - rozumując a
contrario - niewymienienie ich wyraźnie w art. 299 k.s.h. wyklucza jego stosowanie
do nich. Jak jednak łatwo zauważyć, pogląd ten jest sprzeczny z brzmieniem art.
280, który przewidziane w nim stosowanie na zasadzie odsłania do likwidatorów
przepisów dotyczących członków zarządu ograniczył jedynie wyjątkami
wynikającym z rozdziału 6, działu I, tytułu III, ale art. 292, 293 i 298 do tego
rozdziału nie należą.
Kwestionowany pogląd byłby nie do obrony także na gruncie poprzednika art.
280 k.s.h., tj. art. 269 k.h., który stanowił, że likwidatorzy co do swych uprawnień i
obowiązków podlegają przepisom działu niniejszego, przewidzianym dla zarządu
spółki. Przepis ten odsyłał więc m.in. do art. 298 k.h., a to że w wielu przepisach
działu, w którym się znajdował art. 298, dotyczących odpowiedzialności cywilnej lub
karnej (art. 300, 301, 303 i 304), likwidatorzy byli wyraźnie wymienieni obok
członków zarządu lub członków władz spółki nie dawało podstaw do twierdzenia, że
skoro w tych przepisach likwidatorzy byli wyraźnie wymienieni, to niewymienienie
ich wyraźnie w art. 298 k.h. powinno a contrario wykluczać jego stosowanie do nich.
Istnienie wielu przepisów wyraźnie przewidujących odpowiedzialność karną
likwidatorów na równi z członkami zarządu dawało raczej podstawy do
rozumowania, że likwidatorzy tym bardziej powinni na równi z członkami zarządu
ponosić odpowiedzialność cywilną przewidzianą w art. 298 k.h., uzasadnioną ze
względu na swą funkcję w takim samym stopniu wobec likwidatorów jak członków
zarządu.
Ze względu zatem na to, że odesłanie zawarte w art. 280 k.s.h. obejmuje także
art. 299 k.s.h., a racje uzasadniające przewidzianą w art. 299 k.s.h.
odpowiedzialność są aktualne w odniesieniu do likwidatorów w takim samym
stopniu, jak względem członków zarządu, na podstawie art. 299 k.s.h. odpowiadają
również likwidatorzy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Tym bardziej nie
może uchylać odpowiedzialności członka zarządu opartej na art. 299 k.s.h. fakt
objęcia przez niego funkcji likwidatora spółki (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
17 stycznia 2007 r., II CSK 322/06, "Izba Cywilna" 2007, nr 12, s. 46). Sam więc
fakt, że powódka będąc członkiem zarządu objęła następnie funkcję likwidatora
spółki nie wyklucza jej odpowiedzialności na podstawie art. 299 k.s.h.
Również rozstrzygnięcie wątpliwości Sądu Okręgowego co do czasowego
związku odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 k.s.h. z pełnieniem funkcji
członka zarządu lub likwidatora jest zdeterminowane celem i charakterem tej
odpowiedzialności. Uwzględniając cel i charakter odpowiedzialności przewidzianej
w art. 299 k.s.h., należy przyjąć, że w razie bezskuteczności egzekucji określonego
zobowiązania odpowiedzialność na zasadach tego przepisu ponoszą osoby będące
członkami zarządu lub likwidatorami w czasie istnienia tego zobowiązania, a ściślej
- jego podstawy. Objęcie odpowiedzialnością danego członka zarządu lub
likwidatora wszystkich zobowiązań spółki, których podstawa istnieje w czasie
sprawowania przez niego funkcji, a więc także zobowiązań jeszcze wtedy
niewymagalnych, jest uzasadnione tym, że ogłoszenie upadłości, o które członek
zarządu lub likwidator powinien wystąpić w celu przeciwdziałania bezskuteczności
egzekucji, spowodowałoby wymagalność także zobowiązań niemających
dotychczas takiej cechy (zob. art. 91 Pr.u.n.).
Należy przy tym pamiętać, że w przypadku zobowiązań upadłego opiewających
na świadczenie, którego rozmiar zależy od upływu czasu, podlegających
wykonywaniu także po ogłoszeniu upadłości, mogą być zgłaszane w celu
zaspokojenia z masy upadłości odpowiadające tym zobowiązaniom wierzytelności
pieniężne (zob. art. 247 i 249 Pr.u.n.), a wynagrodzenia pracowników zatrudnionych
w przedsiębiorstwie upadłego należne za okres po ogłoszeniu upadłości oraz
odprawy i odszkodowania, związane z rozwiązaniem umów o pracę, przysługujące
tym pracownikom, należą do kosztów postępowania upadłościowego (art. 230 ust. 3
pkt 2 Pr.u.n.), podlegających zaspokojeniu w pierwszej kolejności z masy upadłości
(art. 231 Pr.u.n.). Ponadto z punktu widzenia art. 299 k.s.h. na równi z
zobowiązaniami istniejącymi należy zgodnie z art. 245 ust. 1 pkt 4 Pr.u.n. traktować
zobowiązania warunkowe (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1999
r., II CKN 608/98, OSNC 2000, nr 4, poz. 67, i z dnia 25 września 2003 r., V CK
198/02, ,,Wokanda" 2004, nr 6, poz. 7).
Powód, który dochodzi roszczenia przewidzianego w art. 299 §1 k.s.h. powinien
zatem wykazać istnienie - we wskazanym znaczeniu - określonego zobowiązania
spółki w czasie, kiedy pozwany był członkiem zarządu lub likwidatorem,
stwierdzonego w tym czasie lub później tytułem egzekucyjnym wydanym na rzecz
powoda (tylko wyjątkowo nie musi ono być w ten sposób stwierdzone), oraz
bezskuteczność egzekucji tego zobowiązania przeciwko spółce.
Pozwany natomiast, jeżeli chce się uwolnić od odpowiedzialności, powinien
udowodnić jedną z okoliczności egzoneracyjnych określonych w art. 299 §2 k.s.h.
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia z dnia 21 lutego 2002 r., IV CKN 793/00,
OSNC 2003, nr 2, poz. 22, z dnia 16 maja 2002 r., IV CKN 933/00, nie publ., i z
dnia, z dnia 8 marca 2007 r., III CSK 352/06, "Prawo Spółek" 2008, nr 4, s. 58).
Taką okolicznością jest przede wszystkim złożenie we właściwym czasie przez
pozwanego wniosku o ogłoszenie upadłości. Identyczny skutek wywiera złożenie
we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości przez wierzyciela spółki.
Skutecznie przeprowadzony dowód w tym zakresie obala domniemanie, że szkoda
wierzyciela spółki pozostawała w związku przyczynowym z niezłożeniem przez
pozwanego we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości. Na równi ze
zgłoszeniem we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości należy
potraktować nieistnienie podstaw do jego zgłoszenia w okresie pełnienia przez
pozwanego funkcji członka zarządu lub likwidatora (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 14 lutego 2003 r., IV CKN 1779/00, OSNC 2004, nr 5, poz. 76). Nie ma
znaczenia w świetle art. 299 § 2 k.s.h. wniosek o ogłoszenie upadłości, który został
prawomocnie zwrócony albo odrzucony (por. postanowienie Sądu Najwyższego z
dnia 14 lutego 2006 r., II CSK 14/05, nie publ.).
Pozwanego zwalnia także dowód niezawinienia niezłożenia wniosku o
ogłoszenie upadłości, który obala wynikające z art. 299 k.s.h. odmienne
domniemanie prawne.
Wreszcie pozwany zwolni się przez wykazanie, że choć nie złożył wniosku o
ogłoszenie upadłości we właściwym czasie, to nie było to przyczyną szkody
powoda. Chodzi o wykazanie, że powód nie uzyskałby w postępowaniu
upadłościowym, choćby zostało ono wszczęte we właściwym czasie, zaspokojenia
swej należności ze względu na brak wystarczającego majątku spółki. Pozwany
powinien zatem udowodnić - odwołując się do stanu majątkowego spółki
istniejącego w czasie właściwym do zgłoszenia upadłości oraz uwzględniając
określoną w art. 342 Pr.u.n. kolejność zaspokajania się z masy upadłości - że na
zaspokojenie należności powoda nie starczyłoby środków wchodzących w skład
masy upadłości (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1999, II CKN
608/98, i dnia 16 grudnia 1999 r., II CKN 630/98, nie publ.). Również ten dowód
obala wynikające z art. 299 k.s.h. odmienne domniemanie prawne.
Z tych względów, Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie
prawne, jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).