Uchwała z dnia 21 grudnia 2006 r., III CZP 131/06

Sędzia SN Zbigniew Strus (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Antoni Górski

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Mariusza L. przeciwko Krystynie L. o
opróżnienie lokalu mieszkalnego, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 21 grudnia 2006 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Kielcach postanowieniem z dnia 17
sierpnia 2006 r.:
,,1. Czy dopuszczalna jest droga sądowa w sprawie przeciwko byłemu
małżonkowi o opróżnienie lokalu z powództwa żołnierza zawodowego, który na
mocy art. 23 ust. 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o
zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 1203) zachował prawo do osobnej kwatery stałej
przydzielonej mu w trakcie trwania związku małżeńskiego przy uwzględnieniu
małżonka przy ustalaniu powierzchni mieszkalnej, gdy nie zachodzi sytuacja
określona w art. 23 ust. 2 tej ustawy;
2. w przypadku udzielenia na powyższe pytanie odpowiedzi twierdzącej - czy
żołnierzowi zawodowemu, który zachował prawo do osobnej kwatery stałej
przydzielonej mu w trakcie trwania małżeństwa przy uwzględnieniu małżonka przy
ustalaniu powierzchni mieszkalnej służy skuteczne roszczenie o nakazanie
opróżnienia tej kwatery przez rozwiedzionego małżonka, w sytuacji gdy małżeństwo
zostało rozwiązane przez rozwód przed dniem 1 lipca 2004 r.- w okresie
obowiązywania art. 28 ust. 1 ustawy z dnia 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu
Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.95.86.433) - w oparciu o przepisy art.
690 k.c. w związku z art. 222 § 1 k.c. czy też art. 718 § 1 w związku z art. 715 k.c.
lub 716 k.c. i w związku z art. 281 k.r.o. lub inne?"
podjął uchwałę:

Dopuszczalna jest droga sądowa w sprawie z powództwa żołnierza
zawodowego pełniącego służbę stałą, przeciwko rozwiedzionemu małżonkowi
o opróżnienie lokalu przydzielonego jako kwatera stała, jeżeli przydział został
dokonany przed utratą mocy obowiązującej art. 28 ustawy z dnia 22 czerwca
1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr
86, poz. 433 ze zm., jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 368 ze zm.) i
uwzględniał małżonka przy ustalaniu powierzchni mieszkalnej, a pozew
wniesiono po tej dacie;
odmówił podjęcia uchwały w pozostałym zakresie.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy przedstawił zagadnienie prawne przy rozpoznawaniu apelacji
powoda Mariusza L. w sprawie o opróżnienie i wydania mu przez Krystynę Ł.
określonego lokalu mieszkalnego stanowiącego kwaterę przyznaną w lutym 1997 r.
powodowi jako żołnierzowi zawodowemu decyzją dyrektora Oddziału Regionalnego
Wojskowej Agencji Mieszkaniowej. W chwili przydziału powód pozostawał w
związku małżeńskim i okoliczność ta była uwzględniana przy ustalaniu powierzchni
mieszkalnej. W 1998 r. został orzeczony rozwód związku małżeńskiego stron, a
następnie powód wystąpił przeciw Krystynie L. z powództwem o opróżnienie i
wydania mu lokalu. Pozwana wnosiła o oddalenie powództwa.
Sąd Rejonowy oddalił powództwo, stwierdzając brak legitymacji czynnej
powoda. Według oceny tego Sądu, prawo do osobnej kwatery stałej nie stanowi
majątku wspólnego, a art. 222 k.c. ani jakikolwiek inny przepis nie uzasadnia
roszczenia windykacyjnego na rzecz uprawnionego żołnierza. Ponadto art. 1a
ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym
zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (jedn. tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 31,
poz. 266 ze zm.) nie dopuszcza stosowania przepisów o najmie lokali, natomiast
roszczenie takie przysługuje Wojskowej Agencji Mieszkaniowej. Sąd Rejonowy
dopuszczałby jednak żądanie opróżnienia lokalu zgłoszone bezpośrednio przez
rozwiedzionego żołnierza uprawnionego do kwatery dopiero w razie rozwiązania
związku małżeńskiego po utracie mocy obowiązującej art. 28 ustawy z dnia 22
czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.
Nr 86, poz. 433 ze zm., jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 368 ze zm. - dalej:
"u.z.S.Z.R.P.").
Rozpoznając apelację powoda od tego wyroku Sąd Okręgowy powziął
wątpliwości sformułowane w postanowieniu i uzasadniając je wskazał, że kwatera
stanowiąca przedmiot sprawy nie znajduje się w budynku określonym w art. 55 ust.
1-3 u.z.S.Z.R.P., dlatego sytuację prawną stron procesu po orzeczeniu rozwodu
regulował art. 28 ust. 1 u.z.S.Z.R.P. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygnięcie części przedstawionego zagadnienia wymaga wyjaśnienia,
czy sprawa między małżonkami po orzeczeniu rozwodu o opróżnienie lokalu
będącego kwaterą stałą przydzieloną jednemu z nich jako żołnierzowi zawodowemu
jest sprawą cywilną w rozumieniu art. 1 k.p.c. oraz stwierdzenia, czy - będąc
sprawą cywilną - nie została przekazana do właściwości sądu szczególnego,
niebędącego sądem powszechnym albo innego organu (art. 2 § 1 i 3 k.p.c.). Jako
punkt wyjścia rozważań należy przyjąć ustalenie sądu rozpoznającego sprawę
merytorycznie odnośnie do przydzielenia powodowi kwatery stałej z
,,uwzględnieniem" żony, obecnie pozwanej.
Przydział kwatery dokonywany był na wniosek żołnierza, z tym że przepisy
ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych w ówczesnym brzmieniu nie pomijały
regulacji uprawnień członków rodziny. W szczególności art. 23 ust. 2 stwierdzał
nabycie prawa do kwatery w razie śmierci żołnierza przez stale zamieszkałych
członków rodziny na czas posiadania uprawnień do renty. Wymagało to wydania
przez szefa Agencji decyzji o charakterze deklaratoryjnym, mającej znacznie
legitymująco-porządkowe. W art. 26 ust. 1 i 2 pkt 1 ustawa wymieniała małżonka
jako osobę, którą się uwzględnia w ramach przysługującej powierzchni. Zwrot o
,,przysługiwaniu" można odnosić wyłącznie do osoby żołnierza, jednak takiej
ścieśniającej interpretacji przeczy art. 26 ust. 4 u.z.S.Z.R.P. sprzed zmiany z
2004 r., w którym mowa o dodatkowej powierzchni mieszkalnej przyznanej na stałe
członkom rodzin żołnierzy zawodowych. Z ust. 5 wynikało, że ustawodawca wiąże
uprawnienia do powierzchni dodatkowej przysługującej rodzinie z każdym jej
członkiem, oddzielnie ustalając w ust. 6 górną granicę w postaci jednego pokoju dla
jednej osoby. Sformułowania te uzasadniają wniosek, że przydział kwatery
dokonywany na rzecz jednej osoby kwalifikowanej rodzajem służby w
rzeczywistości zaspokajał potrzeby całej rodziny, tj. każdego - odpowiednio
bliskiego - jej członka.
Artykuł 28 zawierał rozbudowaną regulację zmierzającą do porządkowania
stosunków wynikłych z orzeczenia rozwodu. Przepisy potwierdzały - jako zasadę -
prawo obojga do dalszego zamieszkiwania w dotychczasowej kwaterze, z
wyjątkami kwalifikowanymi przeznaczeniem lub położeniem budynków, przy czym
w razie pozostawienia kwatery żołnierzowi, jego małżonek uzyskiwał lokal
zamienny. Chwilę miarodajną dla oceny potrzeb rozwiedzionych małżonków
stanowił dzień uprawomocnienia się wyroku orzekającego rozwód.
Przytoczone przepisy wskazują, że decyzja o przydziale kwatery, wydana
niewątpliwie tylko ze względu na stosunek służby, wywierała dalej idące skutki niż
wynikałoby z powierzchownego odczytania jej jako aktu dotyczącego wyłącznie
żołnierzy. Gdyby tak było, niezrozumiałe byłoby unormowanie skutków rozwodu i
nakładanie na dyrektora właściwego oddziału Agencji obowiązku zabezpieczania
potrzeb mieszkaniowych małżonka żołnierza. (...) Uwzględnienie małżonka
żołnierza przy dokonywaniu przydziału miało charakter samoistnego uprawnienia,
ponieważ miało charakter stały, nieograniczony wolą adresata przydziału, z
konsekwencjami wykraczającymi poza okres istnienia małżeństwa.
Akcesoryjność tego uprawnienia wobec przydziału ma określone granice. Nie
mogło ono powstać i utrzymać się bez decyzji o przydziale, ale z chwilą powstania
nie było zależne od woli żołnierza, adresata decyzji. Można też uznać, że po
nabyciu uprawnień do zajmowania kwatery przez obydwoje, treść uprawnień nie
różniła się w istotny sposób od innych form prawnego władania lokalem
mieszkalnym, takich jak najem lub wykonywanie spółdzielczego prawa do lokalu.
Artykuł 281 k.r.o., wprowadzony po dniu 20 stycznia 2005 r., nie zmienia stanu
prawnego, lecz potwierdza wnioski płynące dotychczas z wykładni przepisów
dotyczących wspólnego zajmowania przez małżonków lokalu przydzielonego
jednemu z nich. Nie ma zatem dostatecznej podstawy do konstruowania między
małżonkami stosunku użyczenia zakładającego istnienie umowy z wyraźną
przewagą uprawnionego do rzeczy (art. 710 i 716 k.c.). W konsekwencji nie sposób
uznać, aby orzeczenie rozwodu stanowiło zdarzenie przekształcające istniejący
stosunek w umowę użyczenia, niezależnie od woli stron.
Pod rządem art. 28 u.z.S.Z.R.P. stan powstały w wyniku orzeczenia rozwodu
można było określić jako współuprawnienie do używania lokalu niebędące jednak
najmem ani innym stosunkiem prawnym zobowiązaniowym, a tym bardziej prawem
rzeczowym. Ponieważ przepisy art. 28 ust. 3-5 limitowały zakres pomocy, której
mogli oczekiwać od Agencji rozwiedzeni małżonkowie, rozwiązanie problemu
wspólnego zamieszkiwania w znacznej mierze należało do nich. Jak wspomniano,
art. 28 u.z.S.Z.R.P. został uchylony przez art. 1 pkt 18 ustawy zmieniającej, której
art. 23 dotyczy spraw małżonków rozwiedzionych. Należy zgodzić się z
zapatrywaniem Sądu Okręgowego, że przepis ten odnosi się również do małżonka
żołnierza. Ponieważ przepisy ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych nie
przewidywały przydziału takich kwater kilku osobom niezwiązanym węzłem
rodzinnym, użyta forma gramatyczna (liczba mnoga w odniesieniu do podmiotu, a
liczba pojedyncza do przedmiotu, czyli lokalu) upoważnia do wniosku, że w ten
sposób wyrażono normę regulującą sytuację małżonków rozwiedzionych
uprawnionych do jednego lokalu (kwatery). Stosownie do art. 28 mogli oni
zamieszkiwać w zajmowanym lokalu i te uprawnienia zostały zachowane, z
zastrzeżeniem ,,na czas zajmowania tej kwatery".
Nie można pominąć okoliczności, że były to prawa słusznie nabyte i z tego
tytułu podlegały ochronie. Zwraca uwagę unormowanie, z którego wynika, że lokale
określone w art. 55 ust. 1 u.z.S.Z.R.P. mogą być zbywane, a członkom rodziny, w
tym małżonkom wspólnie zamieszkującym z żołnierzem lub emerytem wojskowym
lub rencistą, przysługuje prawo do preferencyjnego nabycia (art. 58 ust. 2
u.z.S.Z.R.P.). Trudno znaleźć zatem usprawiedliwienie wykładni drastycznie
pogorszającej sytuację małżonka w przypadku rozwodu, tym bardziej, że nie byłoby
ono powiązane w żaden sposób z winą rozkładu pożycia.
Poza tym, traktując uprawnienie małżonka do zajmowania lokalu po
uprawomocnieniu się wyroku orzekającego rozwód jako prawo podmiotowe,
należałoby konsekwentnie wskazać zdarzenie, które zgodnie z wolą ustawodawcy
powoduje wygaśnięcie tego prawa, a takiego zdarzenia ustawa nie określa.
Z art. 23 ustawy zmieniającej płynie wniosek, że ustawodawca nie ograniczył
uprawnienia rozwiedzionego małżonka, lecz obowiązek Agencji rozwiązywania
problemu mającego źródło w stosunku prawnorodzinnym. W stosunku do osób,
które wszczęły sprawę określoną w art. 28 ust. 2 lub 4, tj. złożyły wniosek o
rozkwaterowanie albo o przydział lokalu zamiennego z dopłatą pieniężną, ustawa z
dnia 16 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw - (Dz.U Nr 116, poz. 1203 -
dalej: "ustawa zmieniająca") przewiduje w art. 23 ust. 2 wyjątek od reguły
zachowania status quo.
Analiza art. 23 ustawy zmieniającej prowadzi do wniosku, że uchylenie art. 28
u.z.S.Z.R.P. nie wprowadziło zmian odnośnie do stosunku łączącego strony
rozpoznawanej sprawy w zakresie korzystania z lokalu będącego kwaterą w
rozumieniu przepisów ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych, co oznacza, iż
również pozwana nie może być uważana jako zajmująca lokal bez tytułu prawnego.
Jeżeli powód domaga się opróżnienia lokalu przez nią, to sprawa taka co do zasady
podlega rozpoznaniu w drodze sądowej. Z tej przyczyny nie ma podstaw
stosowania art. 37a u.z.S.Z.R.P., wyłączającego drogę sądową.
W przeszłości uważano, że prawo do lokalu nabyte w czasie trwania
małżeństwa i wspólności majątkowej jako najem, wynikający z decyzji
administracyjnej o przydziale, nie może być objęte podziałem, ponieważ
wymagałoby to zgody wynajmującego (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 31 sierpnia 1974 r., zasada prawna, III CZP 8/74, OSNCP
1975, nr 4 poz. 51). W uchwale z dnia 16 listopada 1979 r., zasadzie prawnej,
III CZP 48/79 (OSNCP 1980, nr 6, poz. 107) wyłączono drogę sądową w sprawie z
powództwa rozwiedzionego małżonka domagającego się eksmisji drugiego
małżonka z zajmowanej wspólnie osobnej kwatery stałej przydzielonej temu
drugiemu małżonkowi jako żołnierzowi zawodowemu (art. 8 ustawy z dnia 20 maja
1976 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych, Dz.U. Nr 19, poz. 121 ze zm., jedn. tekst:
Dz.U. z 1992 r. Nr 5, poz. 19 ze zm.). Sąd Najwyższy uzasadnił swe stanowisko,
wskazując, że między żołnierzem zawodowym a Skarbem Państwa (wojskowym
organem kwaterunkowym) nie powstaje wskutek przydzielenia osobnej kwatery
stałej stosunek najmu lub inny stosunek cywilnoprawny, samo zaś prawo do
zajmowania takiej kwatery ma charakter stosunku administracyjnoprawnego
związanego ze stosunkiem zawodowej służby wojskowej, mającym taki sam
charakter. Dlatego nie rozciąga się na małżonka żołnierza zawodowego,
pozostającego z żołnierzem zawodowym we wspólnym gospodarstwie domowym,
którego tylko uwzględnia się przy ustalaniu przysługującej powierzchni mieszkalnej
osobnej kwatery stałej (art. 9 ust. 2 i 3 pkt 1). Prawo małżonka żołnierza
zawodowego do zamieszkiwania w osobnej kwaterze stałej przydzielonej
żołnierzowi zawodowemu określono jako uprawnienie pochodne w stosunku do
prawa żołnierza zawodowego i stwierdzono, że ustawa z dnia 20 maja 1976 r. o
zakwaterowaniu Sił Zbrojnych nie przyznaje małżonkowi żołnierza zawodowego
żadnego samodzielnego prawa do osobnej kwatery stałej, tak jak to czyni w
stosunku do lokali mieszkalnych podlegających przepisom prawa lokalowego art. 9
ust. 3 tego prawa. W szczególności małżonek żołnierza nie staje się z mocy prawa
osobą współuprawnioną do osobnej kwatery stałej.
Oceniając adekwatność tej uchwały do obecnego stanu prawnego, należy
wskazać na zmianę podejścia do zagadnienia wiążącego się z przydzieleniem stałej
kwatery żołnierzowi pozostającemu w związku małżeńskim, uwidocznioną już w
ustawie z 1976 r. po nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 17 maja 1989 r. o zmianie
ustawy o zakwaterowaniu sił zbrojnych (Dz.U. Nr 30, poz. 162), polegającą na
dodaniu art. 17a, regulującego status małżonków zajmujących kwaterę po
orzeczeniu rozwodu. W szczególności, obojgu małżonkom przyznano prawo do
zamieszkiwania w dotychczasowej kwaterze do czasu przekwaterowania i
upoważniono wojskowy organ kwaterunkowy do zamiany zajmowanej przez nich
kwatery na dwa odrębne lokale mieszkalne, w granicach powierzchni mieszkalnej
zbliżonej do dotychczas zajmowanej, przez przydzielenie żołnierzowi - osobnej
kwatery stałej, a rozwiedzionemu małżonkowi - zamiennego lokalu mieszkalnego.
W wyniku zmiany ustawy, rozszerzonej w ustawie o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych z
1996 r., nie da się obronić poglądu o pochodnym uprawnieniu małżonka żołnierza
jako okoliczności usprawiedliwiającej odmowę ochrony jego uprawnienia w drodze
sądowej, zwłaszcza wobec ograniczenia kompetencji obecnego ,,organu
kwaterunkowego" do wydawania decyzji kształtującej prawo podmiotowe
rozwiedzionego małżonka żołnierza do zajmowanego mieszkania. Nie ma zatem
sprzeczności między podjętą uchwałą a uchwałą z dnia 16 listopada 1979 r., III CZP
48/79. Według standardów obowiązujących pod rządem art. 45 Konstytucji,
wyłączenie kompetencji sądów powszechnych (drogi sądowej) musi być wyraźne, a
brak przepisu przewidującego drogę sądową dla dochodzenia określonej kategorii
spraw nie może być odczytywany jako wyłączenie w stosunku do tych spraw, prawa
do sądu (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2005 r., IV CK 70/05, nie
publ.). Podkreślić należy, że uprawnienie do korzystania z lokalu mieszkalnego
służy zaspokojeniu interesu osobistego oraz majątkowego (por. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2004 r., II CZ 134/03, "Wokanda" 2004, nr 9,
s. 8), dlatego ochrona tych praw dokonywana jest na drodze sądowej w
postępowaniu cywilnym.
Z tych przyczyn na pierwszą część przedstawionego zagadnienia prawnego
należało odpowiedzieć twierdząco.
Odmowa udzielenia odpowiedzi w pozostałej części jest wynikiem zbyt
obszernego sformułowania zagadnienia. Stawiając pytanie jako otwarte (,,lub
innych"), Sąd Okręgowy w istocie pytał, jakie przepisy prawa materialnego mogłyby
uzasadniać roszczenie powoda i w ten sposób przerzucił na Sąd Najwyższy
obowiązek merytorycznego osądu sprawy, jako całości zgłoszonej do
rozpoznania (...) (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2000 r.,
III CZP 2/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 200). (...)
Z tego względu w części zagadnienia oznaczonego w postanowieniu Sądu
Okręgowego jako punkt 2 należało odmówić podjęcia uchwały.