Uchwała z dnia 22 marca 2006 r., III CZP 13/06

Sędzia SN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
Sędzia SN Jan Górowski (sprawozdawca)
Sędzia SN Marian Kocon

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku wierzyciela Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, Oddziału w W. przy uczestnictwie dłużnika Jacka D. o orzeczenie
zakazu prowadzenia działalności gospodarczej, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej
na posiedzeniu jawnym w dniu 22 marca 2006 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Gliwicach postanowieniem z dnia 7
listopada 2005 r.:
"Czy w sytuacji gdy w terminie z art. 21 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe i
naprawcze nie został złożony wniosek o ogłoszenie upadłości dłużnika, a dłużnik
nadal nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań i w dalszym ciągu istnieją
podstawy do ogłoszenia jego upadłości, wskazany w art. 377 ustawy Prawo
upadłościowe i naprawcze roczny termin należy liczyć od dnia, w którym powstał
obowiązek złożenia takiego wniosku na podstawie art. 21 wskazanej ustawy, czy
też od momentu ustania przesłanek uzasadniających złożenie wniosku o ogłoszenie
upadłości dłużnika?"
podjął uchwałę:

Jeżeli nie złożono wniosku o ogłoszenie upadłości, nie orzeka się zakazu
prowadzenia działalności gospodarczej, gdy postępowanie w tej sprawie nie
zostało wszczęte w terminie rocznym od dnia, w którym dłużnik był
obowiązany wystąpić o upadłość, to jest od powstania podstawy do
ogłoszenia upadłości. Termin ten nie może rozpocząć biegu przed wejściem w
życie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze
zm.).

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 23 czerwca Sąd Rejonowy w Gliwicach oddalił
wniosek Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Oddział w R. o orzeczenie wobec
dłużnika będącego osobą fizyczną zakazu prowadzenia działalności gospodarczej.
Ustalił, że nie toczy się ani nie było prowadzone postępowanie upadłościowe wobec
uczestnika, który co najmniej od stycznia 1999 r. trwale nie regulował wobec
wnioskodawcy wymagalnych zobowiązań i od tego terminu występowała podstawa
do złożenia wniosku o ogłoszenie jego upadłości.
Sąd ocenił, że w stosunku do dłużnika zachodzą przesłanki zawarte w ustawie
z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535
ze zm. - dalej: ,,Pr.u.n."), uzasadniające orzeczenie pozbawienia go prawa
prowadzenia działalności gospodarczej. Wskazał także, że zgodnie z art. 377
Pr.u.n. sąd orzeka wobec dłużnika ten zakaz lub zakaz pełnienia funkcji członka
rady nadzorczej, reprezentanta i pełnomocnika w spółce handlowej,
przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu, jeżeli
postępowanie w tej sprawie nie zostało wszczęte w ciągu roku od umorzenia lub
zakończenia postępowania upadłościowego albo oddalenia wniosku o ogłoszenie
upadłości na podstawie art. 113 Pr.u.n., a gdy nie złożono wniosku o ogłoszenie
upadłości, od dnia, w którym dłużnik był obowiązany ten wniosek złożyć.
Według Sądu Rejonowego, nawet gdyby roczny termin liczyć od wejścia w
życie Prawa upadłościowego i naprawczego, to upłynął on najpóźniej w dniu 30
czerwca 2004 r., a zatem wniosek wniesiony po terminie należało oddalić.
Rozpoznając apelację wnioskodawcy, Sąd Okręgowy przedstawił przytoczone
na wstępie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości. Podniósł, że
przyjęta przez Sąd pierwszej instancji wykładnia art. 377 Pr.u.n. prowadzi do
ochrony niewypłacalnego dłużnika, który nie składa wniosku o ogłoszenie upadłości
w terminie, mimo że przez cały czas nie wykonuje wymagalnych zobowiązań. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dla rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia niezbędne jest rozważenie
dwóch kwestii. Pierwsza dotyczy sposobu liczenia terminu zawartego w art. 377
Pr.u.n., a ściśle rzecz ujmując, określenia początku jego biegu w sytuacji, w której
wniosek o ogłoszenie upadłości nie został złożony. Druga obejmuje problem
znaczenia terminu prekluzyjnego do wystąpienia z żądaniem orzeczenia zakazu
prowadzenia działalności gospodarczej wobec dłużnika, co do którego podstawa
ogłoszenia upadłości powstała w okresie obowiązywania rozporządzenia
Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo
upadłościowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm. - dalej:
,,Pr.upadł.").
Termin wskazany w art. 377 Pr.u.n. jest terminem prekluzyjnym prawa
materialnego, a więc nie podlega przedłużeniu ani przywróceniu i jego uchybienie
powoduje oddalenie wniosku o orzeczenie zakazu. Aby odpowiedzieć na pytanie,
kiedy dłużnik powinien złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości, trzeba sięgnąć do
art. 10 i 11 ust. 1 i 2 Pr.u.n. W świetle tych unormowań upadłość ogłasza się w
stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny (art. 10 Pr.u.n.), a stan ten
powstaje, gdy dłużnik nie wykonuje wymagalnych zobowiązań, przy czym dłużnik
będący podmiotem innym niż osoba fizyczna jest niewypłacalny także wtedy, gdy
długi przekroczą wartość jego majątku, choć na bieżąco reguluje zobowiązania (art.
11 ust. 1 i 2 Pr.u.n.).
Dłużnik jest zobowiązany, nie później niż w terminie dwóch tygodni od dnia, w
którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w tym przedmiocie
wniosek (art. 21 ust. 1 Pr.u.n.). Gdy dłużnikiem jest osoba prawna albo inna
jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której odrębna
ustawa przyznaje zdolność prawną, obowiązek zgłoszenia wniosku o ogłoszenie
upadłości spoczywa na każdym, kto ma prawo ją reprezentować sam lub z innymi
osobami (art. 21 ust. 2 Pr.u.n.).
Z punktu widzenia początku biegu terminu wskazanego w art. 377 Pr.u.n.
można rozważać trzy rozwiązania, tj. że jest to dzień, w którym dłużnik obowiązany
był złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości, bądź pierwszy dzień po upływie terminu
dwutygodniowego określonego w art. 21 ust. 1 Pr.u.n. lub pierwszy dzień, w którym
przestała istnieć podstawa do ogłoszenia upadłości.
Z wykładni językowej art. 377 w związku z art. 21 ust.1 Pr.u.n. wynika
wyraźnie, że dłużnik jest obowiązany złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości w dniu,
w którym powstała podstawa do ogłoszenia upadłości. Konkluzji tej nie zmienia fakt,
że w każdym następnym dniu jej istnienia ma nadal obowiązek do zgłoszenia tego
wniosku. Z interpretacją literalną powołanych przepisów nie można pogodzić
liczenia terminu rocznego od upływu terminu wskazanego w art. 21 ust. 1 Pr.u.n.
Norma stanowiąca, że dłużnik jest obowiązany złożyć wniosek o ogłoszenie
upadłości nie później niż w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym wystąpiła do
tego podstawa, nie oznacza, że w czasie jego biegu nie ma tego obowiązku. Jej
funkcja jest odmienna. Znaczenie terminu dwutygodniowego przejawia się w tym,
że jego zachowanie skutkuje wyłączeniem odpowiedzialności odszkodowawczej
określonej w art. 21 ust. 3 Pr.u.n., jak również możliwości orzeczenia zakazu na
podstawie art. 373 ust.1 pkt 1 Pr.u.n. Pierwszy przepis przewiduje
odpowiedzialność odszkodowawczą podmiotów wskazanych w art. 21 ust. 1 i 2
Pr.u.n. tylko w wypadku, w którym nie zgłosiły one wniosku o ogłoszenie upadłości
w terminie określonym w art. 21 ust. 1 Pr.u.n. Z kolei w świetle art. 373 ust.1 pkt 1
Pr.u.n. jedną z przesłanek orzeczenia zakazu prowadzenia działalności
gospodarczej jest, aby osoba, wobec której miałby być orzeczony zakaz, będąc do
tego zobowiązana z mocy ustawy (art. 21 ust. 1 i 2 Pr.u.n.), nie złożyła w terminie
dwóch tygodni od dnia powstania podstawy wniosku o ogłoszenie upadłości.
Złożenie więc w terminie wynikającym z art. 21 ust. 1 Pr.u.n. wniosku o ogłoszenie
upadłości przez osobę zobowiązaną do tego z mocy ustawy oznacza, że wobec niej
nie może być już orzeczony zakaz, stosownie do art. 373 ust. 1 pkt 1 Pr.u.n. Nie
wyklucza to orzeczenia go na innej podstawie.
Nie do przyjęcia jest też stanowisko, że termin roczny do wystąpienia z
żądaniem orzeczenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej - w wypadku
gdy wniosek o ogłoszenie upadłości nie został zgłoszony - miałby biec od dnia, w
którym przestała istnieć podstawa do ogłoszenia upadłości. Z istoty rzeczy dłużnik,
przestaje wtedy być już obowiązany do zgłoszenia wniosku.
Wykładni językowej nie wykluczają względy natury funkcjonalnej. Dłużnik nie
jest podmiotem wyłącznie legitymowanym do wystąpienia z wnioskiem o ogłoszenie
upadłości, nie można więc zakładać, że nie będzie celowo występował z tym
wnioskiem, licząc w ten sposób na upływ terminu określonego w art. 377 Pr.u.n.,
gdyż może z nim wystąpić każdy z wierzycieli.
Roczny termin do wystąpienia z żądaniem orzeczenia zakazu działalności
gospodarczej biegnie od dnia, w którym dłużnik był obowiązany złożyć wniosek o
ogłoszenie upadłości tylko wtedy, gdy nie został on wniesiony. Gdy był złożony,
przedmiotowy termin biegnie już od dnia umorzenia lub zakończenia postępowania
upadłościowego albo oddalenia wniosku na podstawie art. 13 Pr.u.n.
Jeżeli nadal istnieje podstawa ogłoszenia upadłości, fakt, że dłużnik nie złożył
wniosku od roku od wystąpienia podstawy, nie oznacza całkowitego wyłączenia
możliwości orzeczenia zakazu, gdyż wówczas, jeżeli z wnioskiem o upadłość
wystąpił wierzyciel, powoduje to inny sposób liczenia terminu wynikającego z art.
377 Pr.u.n. Zaprezentowania wykładnia ma dodatkowy walor; dłużnik, który zataił
podstawę do ogłoszenia swojej upadłości w razie jej ujawnienia i złożenia wniosku o
ogłoszenie upadłości, w postępowaniu o zakaz prowadzenia działalności
gospodarczej nie może skutecznie wykazywać, że podstawa ogłoszenia upadłości
wystąpiła wcześniej niż rok przed zgłoszeniem wniosku o ogłoszenie upadłości.
Za dokonaną wykładnią przemawia także sposób rozpoczęcia biegu terminu
prekluzyjnego co do wystąpienia z wnioskiem o orzeczenie zakazu w sytuacji, w
której do ogłoszenia upadłości nie doszło ze względu na ustalenie, że majątek
niewypłacalnego dłużnika nie wystarczał na zaspokojenie kosztów postępowania.
Nawet bowiem wtedy, gdy wniosek o ogłoszenie upadłości zostaje rozstrzygnięty na
podstawie art. 13 Pr.u.n., termin do orzeczenia zakazu rozpoczyna bieg od dnia
oddalenia wniosku. Zamiarem ustawodawcy nie było więc ,,odwlekanie" orzekania
zakazu prowadzenia działalności gospodarczej wobec dłużnika, jeżeli nie był
składany wniosek o ogłoszenie upadłości.
Przystępując do oceny zagadnienia, jak liczyć termin roczny określony w art.
377 Pr.u.n., gdy podstawa do ogłoszenia upadłości powstała przed wejściem w
życie Prawa upadłościowego i naprawczego, tj. przed dniem 1 października 2003 r.,
a wniosek o orzeczenie przedmiotowego zakazu został złożony w terminie
późniejszym, należy zauważyć, że Prawo upadłościowe z 1934 r., regulując
instytucję orzekania zakazu (art. 172-173 Pr.upadł. ), nie ustanowiło terminu
prekluzyjnego do wszczęcia tego postępowania. Z kolei Prawo upadłościowe i
naprawcze zawiera tylko jeden przepis intertemporalny dotyczący tej kwestii;
zgodnie z art. 540, do postępowań wszczętych przed dniem wejścia w życie ustawy
na podstawie art. 172 Pr.upadł. stosuje się przepisy dotychczasowe.
Z unormowania tego wynika więc, że jeżeli postępowanie o orzeczenie zakazu
wszczęto po wejściu w życie Prawa upadłościowego i naprawczego, to stosuje się
przepisy nowe.
Nie przesądza to jednak kwestii, jak ustalić w omawianym wypadku początek
biegu terminu rocznego określonego w art. 377 Pr.u.n. Aby odpowiedzieć na to
pytanie, trzeba odwołać się do charakteru tego przepisu. Skoro zawarty w nim
termin jest terminem prekluzyjnym i jego niezachowanie wywołuje oddalenie
wniosku o orzeczenia zakazu, a nie jego odrzucenie, to jest to norma prawa
materialnego. Przepis ten nie działa wstecz i nie powinien mieć zastosowania do
zdarzeń, które wystąpiły przed dniem jego wejścia w życie. (...)
Za tym stanowiskiem przemawia także przyjęcie de lege lata w zakresie
orzekania zakazu prowadzenia działalności gospodarczej zasady skargowości,
inaczej bowiem niż poprzednio, postępowanie to nie może być wszczęte z urzędu,
a jedynie na wniosek uprawnionego podmiotu (art. 376 ust. 1 zdanie pierwsze
Pr.u.n.). Skoro zatem wprowadzono skargowość i ustanowiono termin prekluzyjny,
nie można liczyć terminu określonego w art. 377 Pr.u.n. od dnia, w którym powstał
obowiązek dłużnika zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, gdy miało to
miejsce przed dniem 1 października 2003 r. Taki sposób oznaczałby
zaakceptowanie wniosku, że termin taki może upłynąć nawet przed wejściem życie
Prawa upadłościowego i naprawczego, tj. zanim został wprowadzony do systemu
prawnego, co jest nie do przyjęcia.
Z tych względów przedstawione zagadnienie prawne rozstrzygnięto, jak w
uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).