Uchwała z dnia 14 grudnia 2007 r., III CZP 128/07

Sędzia SN Zbigniew Strus (przewodniczący)
Sędzia SN Maria Grzelka (sprawozdawca)
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Banku BPH S.A. w K. przy uczestnictwie
syndyka masy upadłości Zakładów Mięsnych "P." S.A. w P. o wpis hipoteki, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 14 grudnia 2007 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Poznaniu
postanowieniem z dnia 4 września 2007 r.:
"Czy art. 81 ust. 3 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i
naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.) usprawiedliwia dokonanie wpisu hipoteki
jeśli wniosek o jej wpisanie złożony został wcześniej niż sześć miesięcy przed
złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości?"
podjął uchwałę:

Zakaz dokonania wpisu hipoteki obciążającej nieruchomość stanowiącą
składnik masy upadłości nie ma zastosowania do wniosku o wpis złożonego
wcześniej niż w ciągu sześciu miesięcy przed złożeniem wniosku o
ogłoszenie upadłości (art. 81 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo
upadłościowe i naprawcze, Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.).

Uzasadnienie

Przedstawione zagadnienie prawne wyłoniło się w sprawie, w której Bank
Przemysłowo-Handlowy PBK S.A. w K. złożył w dniu 30 grudnia 2002 r. w Sądzie
Rejonowym w Poznaniu wniosek o wpis hipoteki kaucyjnej do kwoty 12 000 000 zł
na nieruchomości pozostającej w użytkowaniu wieczystym Zakładów Mięsnych "P."
S.A. w P., będących dłużnikiem Banku, a w dniu 30 września 2004 r. złożony został
wniosek o ogłoszenie upadłości likwidacyjnej wymienionych Zakładów i Sąd
Rejonowy w Poznaniu postanowieniem z dnia 16 lutego 2005 r. upadłość ogłosił
oraz wyznaczył syndyka masy upadłości.
W okresie przed wpłynięciem wniosku o ogłoszenie upadłości Sąd
wieczystoksięgowy dwukrotnie oddalił żądanie wnioskodawcy o wpis, przy czym
ponowna apelacja wnioskodawcy została oddalona postanowieniem Sądu
Okręgowego w Poznaniu z dnia 16 grudnia 2005 r. W wyniku uwzględnienia skargi
kasacyjnej wnioskodawcy postanowienie to zostało przez Sąd Najwyższy uchylone,
a sprawa przekazana Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania. Na tym
etapie postępowania za przesądzającą uznano kwestię wpływu toczącego się
postępowania układowego na możność domagania się wpisu hipoteki mającej
obciążać nieruchomość dłużnika w związku z ewentualnością zawarcia układu
obejmującego wierzytelność, na zabezpieczenie której miała służyć wnioskowana
hipoteka. Postępowanie układowe, wobec cofnięcia przez dłużnika wniosku, zostało
umorzone postanowieniem Sądu Rejonowego w Poznaniu z dnia 5 listopada 2003
r., co Sąd Okręgowy ustalił po przystąpieniu do ponownego - na skutek orzeczenia
Sądu Najwyższego - rozpoznania apelacji wnioskodawcy od postanowienia Sądu
Rejonowego oddalającego jego wniosek.
W tym stanie sprawy Sąd Okręgowy uznał się niezwiązany stanowiskiem
wyrażonym przez Sąd Najwyższy co do wpływu postępowania układowego na
możność żądania przedmiotowego wpisu i stwierdził, że wniosek o wpis hipoteki
podlega ocenie na podstawie art. 81 ust. 3 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo
upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm. - dalej: ,,Pr.u.n."), który
budzi jednak poważne wątpliwości. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
O stopniu zrealizowania podstawowego celu postępowania upadłościowego
likwidacyjnego, jakim jest zaspokojenie wierzycieli, decyduje wartość wierzytelności
oraz zasobność masy upadłości. Zależność ta kształtuje się według reguły, że im
mniej wierzytelności i zasobniejsza masa upadłości, tym bardziej realne jest
zaspokojenie wierzycieli. Zważywszy, że niewypłacalni przedsiębiorcy mogą
podejmować z niekorzyścią dla wierzycieli zachowania pomniejszające majątek
podlegający egzekucji generalnej oraz że zachowania takie mogą być udziałem
także niektórych wierzycieli zorientowanych w sytuacjach uzasadniających
ogłoszenie upadłości dłużników, ustawodawca, w celu uchronienia majątku
upadłego przed tego rodzaju niepożądanymi działaniami, ustanowił przepisy art. 13
ust. 3, art. 84, 94 ust. 1, art. 95, 116, 125, 127 ust. 1 i 2, art. 128, 130 i 136 Pr.u.n.
Przepisy te oparte są na domniemaniu, że czynności prawne dłużnika, wierzycieli
lub osób trzecich podjęte po ogłoszeniu upadłości lub w określonym czasie
bezpośrednio poprzedzającym ogłoszenie upadłości lub złożenie wniosku o
ogłoszenie upadłości, polegające m.in. na potrąceniu, obciążeniu rzeczowym lub
określonym rozporządzeniu, mogły mieć na celu uszczuplenie majątku upadłego lub
uprzywilejowanie niektórych wierzycieli w postaci ich zaspokojenia poza
postępowaniem upadłościowym. Jednocześnie, uwzględniając zasady
doświadczenia życiowego, pozwalające wykluczyć domniemanie działania w celu
udaremnienia lub osłabienia wyników postępowania upadłościowego wtedy, gdy
działania te podjęte były w czasie odpowiednio odległym, ustawodawca wprowadził
w art. 94 ust. 2, art. 127 ust. 3, art. 137 Pr.u.n. wyjątki od ww. zasady.
Mając to na względzie należy przyjąć, że analogiczne założenie towarzyszyło
ustawodawcy w art. 81 Pr.u.n., w którym - w ust. 1 - uwzględniono interes
wierzycieli, poprzednio chroniony bez wyjątków w art. 27 rozporządzenia
Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1931 r. - Prawo upadłościowe
(jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.), a w ust. 3 interes osób,
wobec których nie można domniemywać, że mogły działać przeciwko przyszłej
masie upadłości lub jej wierzycielom, a które znalazłyby się w wyniku ogłoszenia
upadłości w sytuacji gorszej niż gwarantowała im czynność prawna w chwili jej
podejmowania.
Hipoteka kaucyjna zabezpiecza do oznaczonej sumy najwyższej
wierzytelności o wysokości nie ustalonej (art. 102 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o
księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze
zm. - dalej ,,u.k.w.h."). Nie stwarza domniemania istnienia zabezpieczonej
wierzytelności (art. 105 w związku z art. 71 u.k.w.h.), ale po przekształceniu w
hipotekę zwykłą, czemu nie stoi na przeszkodzie zakaz przewidziany w art. 81 ust.
1 (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2007 r., III CSK 356/06,
nie publ.), skutkuje uprawnieniem wierzyciela nie tylko do uczestnictwa w podziale
sumy uzyskanej ze zbycia obciążonej nieruchomości (art. 189 w związku z art. 236 i
art. 347 ust. 1 pkt 4 i art. 356 ust. 3 Pr.u.n.), ale także do niezwłocznego wypłacenia
z tej sumy, względnie z reszty funduszów masy upadłości, przypadającej mu
należności (art. 336, 338 i 340 Pr.u.n.). Zważywszy na uprzywilejowanie
wierzytelności zabezpieczonych hipoteką przewidziane w art. 336, 338 i 340 Pr.u.n.,
przy uwzględnieniu że hipoteka kaucyjna może być hipoteką umowną, należy
przyjąć że w art. 81 Pr.u.n. wolą ustawodawcy było - analogicznie jak w przypadku
innych czynności lub zdarzeń prawnych - wyeliminowanie możliwości uszczuplenia
masy upadłości przez niedopuszczenie powstania hipoteki co do wierzytelności z
okresu, gdy ogłoszenie upadłości dłużnika było już przewidywalne, z jednoczesnym
wskazaniem, że okresem tym jest sześć miesięcy bezpośrednio poprzedzające
złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości.
Tymczasem, według brzmienia art. 81 ust. 3 Pr.u.n., należałoby uznać, że -
odmiennie niż przy czynnościach zbycia lub obciążenia majątku dłużnika,
potrącenia wierzytelności lub zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej -
domniemanie działania z pokrzywdzeniem innych wierzycieli, wynikającym z
własnego uprzywilejowania, nie dotyczy okresu, w którym ogłoszenie upadłości
dłużnika dało się przewidzieć, natomiast dotyczy okresu wcześniejszego.
Sprzeczność takiego wnioskowania z rationis legis całego unormowania w Prawie
upadłościowym i naprawczym jest oczywista, a stwierdzenie, że według tego
brzmienia uprawnionym do uzyskania wpisu hipoteki byłby wierzyciel, którego
wniosek o wpis wpłynął w dniu poprzedzającym złożenie wniosku o ogłoszenie
upadłości, nieuprawnionym zaś byłby wierzyciel, który wniósł o wpis hipoteki dwa
lata przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości, pozwala ocenić unormowanie
wynikające z brzmienia art. 81 ust. 3 Pr.u.n. jako nieracjonalne.
W związku z tym należy odstąpić od wykładni językowej i posłużyć się
wykładnią funkcjonalną, w świetle której brzmienie art. 81 ust. 3 Pr.u.n. jest
wynikiem błędnej redakcji, przepis ten bowiem wyraża wolę ustawodawcy
wyłączenia zakazu obciążenia składników masy upadłości (art. 81 ust. 1 Pr.u.n.) co
do wniosków o wpis hipoteki złożonych wcześniej niż w ciągu sześciu miesięcy
przed wpłynięciem wniosku o ogłoszenie upadłości. Znajduje to potwierdzenie w
projekcie ustawy o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o
Krajowym Rejestrze Sądowym oraz ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym
(Sejm V kadencji, druk nr 1845), w którym proponuje się art. 81 ust. 1 w brzmieniu:
,,Po ogłoszeniu upadłości nie można obciążyć składników masy upadłości hipoteką,
zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską w
celu zabezpieczenia wierzytelności powstałej przed ogłoszeniem upadłości", oraz
art. 81 ust. 2 w brzmieniu: ,,Przepisu ust. 1 nie stosuje się, jeżeli wniosek o wpis
hipoteki został złożony w sądzie co najmniej na sześć miesięcy przed dniem
złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości". W uzasadnieniu projektu stwierdzono, że
zmiana proponowana w art. 81 ust. 2 ma doprowadzić do usunięcia oczywistej
omyłki, ponieważ intencją wprowadzenia art. 81 ust. 3 w obecnym brzmieniu było
dopuszczenie dokonania wpisów hipotek na podstawie wniosków złożonych co
najmniej sześć miesięcy przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości.
Z tych względów Sąd Najwyższy uznał, że art. 81 ust. 3 Pr.u.n., wbrew
jednoznacznemu brzmieniu, wyraża normę prawną, zgodnie z którą zakaz
obciążania składników masy upadłości hipoteką (art. 81 ust. 1 Pr.u.n.) nie dotyczy
wniosków o wpis złożonych wcześniej niż w ciągu sześciu miesięcy przed
złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości. Oznacza to, że tylko wnioski, które
wpłynęły do sądu wieczystoksięgowego wcześniej niż w ciągu sześciu miesięcy,
mogą być uwzględnione. Przyjęcie - jak proponują niektórzy przedstawiciele
doktryny - że także wnioski o wpis złożone przed sześcioma miesiącami, licząc
wstecz od złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, podlegają uwzględnieniu,
spowodowałoby, że art. 81 ust. 3 nie stanowiłyby wyjątku od zasady wprowadzonej
w art. 81 ust. 1 Pr.u.n., lecz przekreślałby tę zasadę, czego nie można
zaaprobować.
W postanowieniu z dnia 8 grudnia 2006 r. V CSK 322/06 (OSNC 2007, nr 10,
poz. 158) Sąd Najwyższy, wyrażając stanowisko odnośnie do związania sądu
wieczystoksięgowego wykreśleniem hipoteki dokonanym przez sędziego komisarza
co do hipoteki z wniosku złożonego wcześniej niż w ciągu sześciu miesięcy przed
wnioskiem o ogłoszenie upadłości, podkreślił, że zgodność stanu prawnego
nieruchomości wynikającego z wykreślenia hipoteki z rzeczywistym stanem
prawnym podlega badaniu w postępowaniu wszczętym na podstawie art. 10
u.k.w.h. Wskazując na możliwość kontroli zastosowania przez sędziego komisarza
art. 82 w związku z art. 81 ust. 3 Pr.u.n. w sytuacji, w której wykreślenie hipoteki
dotyczyło wpisu uwzględniającego wniosek złożony wcześniej niż w ciągu sześciu
miesięcy przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości, Sąd Najwyższy dał
wyraz stanowisku zbieżnemu z poglądem wyrażonym w niniejszej uchwale; tylko
dopuszczenie wykładni funkcjonalnej art. 81 ust. 3 Pr.u.n. - ze skutkiem w postaci
przyjęcia innej normy prawnej niż ta, na którą wskazuje brzmienie art. 81 ust. 3
Pr.u.n. - mogło uzasadniać wskazanie przez Sąd Najwyższy na ewentualność
uzyskania ostatecznie przez wnioskodawcę żądanej hipoteki.
Mając to na względzie Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak wyżej.