Uchwała z dnia 15 grudnia 2006 r., III CZP 115/06

Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz
Sędzia SN Kazimierz Zawada

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku M. Urzędu Skarbowego w K. przeciwko
,,A.P.", sp. z o.o. w K. o egzekucję świadczeń pieniężnych, po rozstrzygnięciu w
Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 15 grudnia 2006 r. zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Białymstoku postanowieniem z
dnia 14 września 2006 r.:
"1. Czy wymieniając sumę ulegającą podziałowi w planie podziału w myśl art.
1024 § 1 pkt 1 k.p.c. należy kwotę wpłaconą przez nabywcę nieruchomości
pomniejszyć o kwotę podatku VAT w sprawach egzekucyjnych, w których dłużnik
należał do podmiotów objętych tym podatkiem; czy też uwzględnić kwotę ww.
podatku w kosztach egzekucyjnych zgodnie z art. 1025 § 1 pkt 1 k.p.c. lub w
należnościach przewidzianych w art. 1025 § 1 pkt 7 k.p.c.
2. czy brak wystawienia przez komornika faktury VAT przewidzianej w § 24
rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 25 maja 2005 r. w sprawie zwrotu podatku
niektórym podatnikom, zaliczkowego zwrotu podatku, wystawiania faktur, sposobu
ich przechowywania oraz listy towarów i usług, do których nie mają zastosowania
zwolnienia od podatku od towarów i usług (Dz.U. Nr 95 poz. 798) stanowił
przeszkodę w sporządzeniu planu podziału kwoty uzyskanej z egzekucji przez sąd
w stanie prawnym przed zmianą kodeksu postępowania cywilnego, która weszła w
życie dnia 5 lutego 2005 r.; czy też okoliczność ta nie podlega badaniu przez sąd
przy sporządzaniu przedmiotowego planu podziału?"
podjął uchwałę:

1. Jeżeli na dłużniku spoczywa obowiązek podatkowy związany ze
sprzedażą towarów, w planie podziału sumy uzyskanej z egzekucji z
nieruchomości jako sumę ulegającą podziałowi (art. 1024 § 1 pkt 1 k.p.c.)
wymienia się kwotę uzyskaną z egzekucji, pomniejszoną o podatek od
towarów i usług.
2. Niewystawienie przez komornika faktury potwierdzającej dokonanie
sprzedaży nie stanowi przeszkody do sporządzenia planu podziału sumy
uzyskanej z egzekucji.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 25 maja 2006 r. Sąd Rejonowy w Bielsku Podlaskim
oddalił zarzuty wniesione przez działającego w imieniu Skarbu Państwa Naczelnika
M. Urzędu Skarbowego przeciwko sporządzonemu przez ten Sąd planowi podziału
pomiędzy wierzycieli sumy uzyskanej przez egzekucję z nieruchomości
prowadzonej w stosunku do "A.P.", spółki z o.o. Sąd stwierdził, że przepisy kodeksu
postępowania cywilnego nie przewidują możliwości przeznaczenia z sumy
uzyskanej przez egzekucję z nieruchomości jakiejkolwiek kwoty na zapłatę podatku
od towarów i usług, a uznanie komornika za płatnika tego podatku wymagałoby
obejścia tych przepisów.
W zażaleniu Naczelnik M. Urzędu Skarbowego podniósł, że sprzedaż
nieruchomości w toku egzekucji jest odpłatną dostawą towarów w rozumieniu
ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. Nr 54, poz.
535 ze zm. - dalej: ,,ustawa o VAT") i jeżeli na dłużniku spoczywa obowiązek
podatkowy związany ze sprzedażą, podlega ona podatkowi od towarów i usług,
oraz że stosownie do art. 18 ustawy komornik jest płatnikiem tego podatku i ma
obowiązek naliczenia go, pobrania i wpłacenia w imieniu podatnika właściwemu
organowi podatkowemu.
Rozpoznając zażalenie, Sąd Okręgowy w Białymstoku powziął poważne
wątpliwości, które jako zagadnienia prawne przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi
Najwyższemu. Sąd Okręgowy zauważył - odnosząc się do orzecznictwa
Naczelnego Sądu Administracyjnego, poglądów wyrażonych w piśmiennictwie
prawniczym i praktyki komorników oraz sądów powszechnych w sprawach
egzekucyjnych - że nałożenie na komornika obowiązków płatnika podatku od
towarów i usług może budzić wątpliwości. Przychylił się do poglądu, że komornik
jest takim płatnikiem, uznał natomiast za wątpliwe, w jaki sposób kwota podatku od
towarów i usług naliczona przez komornika powinna być uwzględniona przy
sporządzaniu planu podziału sumy uzyskanej przez egzekucję z nieruchomości. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W piśmiennictwie nie ma zgodności poglądów co do tego, czy sprzedaż
dokonywana w ramach egzekucji prowadzonej na podstawie przepisów kodeksu
postępowania cywilnego jest objęta podatkiem od towarów i usług i czy komornik
jest płatnikiem tego podatku. Także praktyka komorników i sądów powszechnych
nie jest w tym zakresie jednolita. W wyrokach z dnia 8 maja 1998 r., I SA/Lu 398/97
(nie publ.) i z dnia 20 września 1999 r., I SA/Ka 65/98 (nie publ.) Naczelny Sąd
Administracyjny stanął na stanowisku, że sprzedaż dokonywana w toku egzekucji
sądowej nie powoduje powstania obowiązku zapłacenia podatku od towarów i
usług, a w wyroku z dnia 18 grudnia 2003 r., I SA/Łd 8/02 (nie publ.) uznał, że w
przypadku egzekucji prowadzonej pod nadzorem sądu komornik ani sąd nie jest
płatnikiem tego podatku. Odmienne zapatrywanie Naczelny Sąd Administracyjny
wyraził w wyroku z dnia 29 lipca 2005 r., I FSK 111/05 ("Przegląd Orzecznictwa
Podatkowego" 2006, nr 4, poz. 68), stwierdzając, że gdy toczy się postępowanie
związane z egzekucją sądową, płatnikiem podatku od towarów i usług jest
komornik, nawet gdy wynikiem egzekucji jest przeniesienie własności przez
licytację. Należy także odnotować pogląd Ministra Finansów wyrażony w
interpretacji Nr PP5-0331-04/MZ/2006/PP-249 z dnia 28 lutego 2006 r. (Dz.Urz.
Min. Finans. Nr 3, poz. 31), według którego, w przypadku egzekucyjnej sprzedaży
nieruchomości, komornik jest płatnikiem podatku od towarów i usług.
Sąd Okręgowy trafnie uznał, że jeżeli na dłużniku spoczywa obowiązek
podatkowy związany ze sprzedażą towarów, sprzedaż nieruchomości w wyniku
egzekucji sądowej podlega podatkowi od towarów i usług, którego płatnikiem jest
komornik. Stosownie do art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy o VAT, opodatkowaniu podatkiem
od towarów i usług podlega odpłatna dostawa towarów i odpłatne świadczenie
usług na terytorium kraju. Według art. 7 ust. 1 pkt 1, przez dostawę towarów, o
której mowa w art. 5 ust. 1 pkt 1, rozumie się przeniesienie prawa do
rozporządzania towarami jak właściciel, w tym również przeniesienie z nakazu
organu władzy publicznej lub podmiotu działającego w imieniu takiego organu.
Okoliczność, że sprzedaż rzeczy w wyniku egzekucji sądowej jest odpłatną dostawą
towarów w rozumieniu art. 5 ust. 1 pkt 1, podlegającą opodatkowaniu podatkiem od
towarów i usług, potwierdza art. 18, w myśl którego komornicy sądowi wykonujący
czynności egzekucyjne w rozumieniu przepisów kodeksu postępowania cywilnego
są płatnikami podatku od dostawy, dokonywanej w trybie egzekucji, towarów
będących własnością dłużnika lub posiadanych przez niego z naruszeniem
obowiązujących przepisów.
Na uzasadnienie poglądu kwestionującego obciążenie podatkiem od towarów i
usług sprzedaży dokonywanej w ramach egzekucji sądowej, a w szczególności
spoczywanie na komorniku obowiązków płatnika tego podatku, wskazuje się, że
przepisy kodeksu postępowania cywilnego, według których prowadzona jest
egzekucja, uniemożliwiają komornikowi wypełnienie obowiązków płatnika, gdyż - w
razie skierowania egzekucji do nieruchomości - nie dokonuje on czynności
egzekucyjnych stanowiących sprzedaż towarów dłużnika i nie jest prawnym ani
faktycznym dysponentem ceny nabycia rzeczy. Podnosi się również, że przepisy
kodeksu postępowania cywilnego dotyczące egzekucji z nieruchomości nie
uwzględniają mechanizmu obliczania, pobierania i odprowadzania podatku od
towarów i usług. Do skutecznej sprzedaży nieruchomości w wyniku egzekucji
sądowej dochodzi nie na skutek czynności komornika, lecz na skutek wydania
przez sąd postanowienia o przysądzeniu własności (art. 998 i 999 k.p.c.), a
dysponentem ceny nabycia złożonej na rachunek depozytowy sądu (art. 967 k.p.c.)
nie jest komornik, lecz sąd. Jednakże skoro ustawa o VAT stanowi, że podatkowi
od towarów i usług podlega sprzedaż dokonana w wyniku egzekucji i płatnikiem
tego podatku jest komornik, przepisy kodeksu postępowania cywilnego dotyczące
egzekucji należy wykładać tak, aby zapewnić wykonanie przepisów tej ustawy.
Prowadzenie egzekucji z nieruchomości należy do komornika (art. 921 § 1
k.p.c.), a tylko niektóre czynności, określone w ustawie, podejmuje sąd, co
wymusza odpowiednie współdziałanie tych organów; komornik ma obowiązek
umożliwienia wykonania obowiązków należących do sądu, a sąd, jako organ
egzekucyjny, powinien umożliwić wykonanie obowiązków, które spoczywają na
komorniku. Poza tym sąd, działając na podstawie art. 759 § 2 k.p.c., ma obowiązek
z urzędu podejmowania wszelkich czynności zmierzających do zapewnienia
należytego wykonania egzekucji przez komornika, przez co należy rozumieć
wykonywanie przez komornika nie tylko obowiązków określonych przepisami
kodeksu postępowania cywilnego, ale i określonych przepisami innych ustaw oraz
przepisami wydanymi na ich podstawie.
Jeżeli na dłużniku spoczywa obowiązek podatkowy związany ze sprzedażą
towarów, oszacowanie nieruchomości powinno uwzględniać, że jej cena
obejmować będzie podatek od towarów i usług (zob. art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy z
dnia 5 lipca 2001 r. o cenach, Dz.U. Nr 97, poz. 1050 ze zm.), czemu nie sprzeciwia
się art. 948 § 2 k.p.c. Wprawdzie nie wspomina on o potrzebie uwzględnienia przy
oszacowaniu nieruchomości podatku od towarów i usług, ale nie można pominąć,
że przepisy ustawy o VAT nakazują pobranie tego podatku w razie egzekucyjnej
sprzedaży nieruchomości. Konsekwentnie, cena wywołania (art. 965, 983 k.p.c.) i
wymieniona w projekcie planu podziału sumy uzyskanej z egzekucji suma ulegająca
podziałowi (art. 1035 w związku z art. 1024 § 1 pkt 1 k.p.c.) także powinny
uwzględniać podatek od towarów i usług. Ponieważ oszacowania nieruchomości
dokonuje biegły powołany przez komornika (art. 948 § 1 k.p.c.), a określenie ceny
wywołania oraz sporządzenie projektu planu podziału sumy uzyskanej z egzekucji
należą do komornika (art. 953 § 1 pkt 3, art. 1035 k.p.c.), jego obowiązkiem jest
zadbanie, żeby w cenie oszacowania, cenie wywołania i w sumie ulegającej
podziałowi uwzględniony został podatek od towarów i usług.
Sąd, działając na skutek skargi na czynności komornika lub z urzędu (art. 759
§ 2 k.p.c.), powinien zwrócić uwagę komornikowi, jeżeli jego czynności nie
uwzględniają przepisów ustawy o VAT. Również sąd, dokonując czynności dla
niego zastrzeżonych, w szczególności sporządzając plan podziału sumy uzyskanej
z egzekucji (art. 1035 k.c. w brzmieniu sprzed zmiany dokonanej ustawą z dnia 2
lipca 2004 r. o zmianie ustawy - kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych
innych ustaw, Dz.U. Nr 172, poz. 1804) lub oceniając projekt takiego planu
sporządzony i przedłożony przez komornika (art. 1035 k.c.), a także rozpoznając
zarzuty wniesione przeciwko planowi (art. 1027 k.p.c.), powinien z urzędu wziąć
pod uwagę zastosowanie przez komornika przepisów ustawy o VAT. Jeżeli
komornik w dotychczas dokonanych czynnościach pominął podatek od towarów i
usług od egzekucyjnej sprzedaży nieruchomości, to sąd powinien uwzględnić ten
podatek w sporządzanym przez siebie lub poddanym kontroli sporządzonym przez
komornika planie podziału sumy uzyskanej z egzekucji. Nie stoi temu na
przeszkodzie niewystawienie przez komornika faktury, źródłem opodatkowania
podatkiem od towarów i usług nie jest bowiem wystawienie faktury, lecz
opodatkowaniu podlegają czynności wymienione przez ustawę (art. 5 ust. 1 ustawy
o VAT), niezależnie od tego, czy zostały wykonane z zachowaniem warunków oraz
form określonych przepisami prawa (art. 5 ust. 2 ustawy o VAT).
Z sądu jako organu władzy publicznej, obowiązanego do działania
powodującego wykonanie obowiązku podatkowego wynikającego z ustawy,
powinności takiego działania nie zdejmuje niewykonanie przez komornika
obowiązków nałożonych na niego przez ustawę o VAT i rozporządzenie Ministra
Finansów z dnia 25 maja 2005 r. w sprawie zwrotu podatku niektórym podatnikom,
zaliczkowego zwrotu podatku, wystawiania faktur, sposobu ich przechowywania
oraz listy towarów i usług, do których nie mają zastosowania zwolnienia od podatku
od towarów i usług (Dz.U. Nr 95, poz. 798), a także to, że odpowiedzialność za
niedopełnienie obowiązków płatnika podatku spoczywa na komorniku (art. 30
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa, Dz.U. Nr 137, poz. 926
ze zm.).
Przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie uniemożliwiają komornikowi
wykonania jego obowiązków płatnika podatku od towarów usług (art. 8 Ordynacji
podatkowej). Po uprawomocnieniu się postanowienia o przysądzeniu własności,
przenoszącego własność nieruchomości z dłużnika na nabywcę (art. 999 § 1 k.p.c.),
komornik może obliczyć należny podatek, przyjmując za podstawę obliczenia
złożoną na rachunek depozytowy sądu cenę sprzedaży. Może też wystawić fakturę,
potwierdzającą dokonanie sprzedaży (§ 24 rozporządzenia Ministra Finansów z
dnia 25 maja 2005 r.). Okoliczność, że dysponentem ceny nabycia nieruchomości w
wyniku egzekucyjnej jej sprzedaży nie jest komornik, lecz sąd, nie uniemożliwia
komornikowi pobrania podatku i wpłacenia go organowi podatkowemu. Wniosek
komornika o wypłacenie ze złożonej na rachunek depozytowy sądu ceny nabycia
kwoty podatku i wpłacenia go organowi podatkowemu nie może nie zostać
uwzględniony przez sąd, jeżeli podjęte przez komornika czynności są zgodne z
prawem; kontroli w tym zakresie może - i powinien - dokonać sąd rozpoznając
wniosek komornika (art. 759 § 2 k.p.c.). Wprawdzie przed zmianą kodeksu
postępowania cywilnego, dokonaną ustawą z dnia 2 lipca 2004 r., plan podziału
sumy uzyskanej z egzekucji podlegał sporządzeniu niezwłocznie po
uprawomocnieniu się postanowienia o przysądzeniu własności nieruchomości, a po
tej zmianie plan ten sporządza się niezwłocznie po złożeniu na rachunek
depozytowy sądu sumy ulegającej podziałowi (ceny nabycia nieruchomości), to
jednak wskazane możliwości działania komornika i związane z nimi obowiązki sądu
są takie same.
Naliczona przez komornika kwota podatku od towarów i usług powinna być
uwzględniona przy sporządzaniu planu podziału sumy uzyskanej przez egzekucję z
nieruchomości, nie może jednak być uwzględniona - co sugeruje Sąd Okręgowy -
ani jako koszty egzekucyjne (art. 1025 § 1 pkt 1 k.p.c.), ani jako należności, do
których stosuje się przepisy działu III Ordynacji podatkowej (art. 1025 § 1 pkt 7
k.p.c.).
Przepisy art. 811 § 1 pkt 1 i art. 816 § 1 pkt 1 d.k.p.c. stanowiły, że kosztami
egzekucyjnymi podlegającymi w pierwszej kolejności zaspokojeniu z sumy
uzyskanej przez egzekucję są nieuiszczone w toku postępowania opłaty sądowe,
koszty doręczeń, koszty opisu, oszacowania i ogłoszeń, przechowania lub nadzoru
ruchomości, koszty zarządu nieruchomości, ustanowionego w drodze egzekucji.
Artykuł 1025 § 1 pkt 1 k.p.c., będący odpowiednikiem tych przepisów, nie wymienia
należności, które są kosztami egzekucyjnymi w jego rozumieniu. W literaturze jak i
w praktyce przyjmuje się, że są to koszty niezbędne do celowego przeprowadzenia
egzekucji, które dłużnik powinien zwrócić wierzycielowi, a które w myśl art. 770
k.p.c. ściąga się wraz z wyegzekwowanym roszczeniem (uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 4 sierpnia 2006 r., III CZP 48/06, OSNC 2007, nr 5, poz. 70), tj.
nieuiszczone w toku postępowania opłaty, koszty doręczeń, koszty opisu i
oszacowania, ogłoszeń, zarządu nieruchomości, a także koszty uzyskania klauzuli
wykonalności. Do kosztów egzekucyjnych nie można zatem zaliczyć podatku od
towarów i usług, należnego od ceny sprzedaży nieruchomości w drodze egzekucji;
obowiązek jego zapłaty wiąże się ze sprzedażą nieruchomości, bez względu na to
w jakim trybie doszło do sprzedaży.
Podatek od towarów i usług nie może też być uznany za należność, którą
uwzględnia się w planie podziału sumy uzyskanej z egzekucji jako przypadającą
wierzycielowi egzekwującemu lub innemu uczestnikowi podziału (art. 1024 pkt 2 i 3
w związku z art. 1025 § 1 pkt 2-10 k.p.c.), gdyż Skarb Państwa, będący
wierzycielem tej należności podatkowej, nigdy nie jest wierzycielem egzekwującym
tę należność w postępowaniu, w którym sporządza się plan podziału ani nie jest
innym podmiotem mogącym uczestniczyć w podziale sumy uzyskanej z egzekucji w
tym postępowaniu (art. 1036 k.p.c.). Jest tak nawet wówczas, gdy Skarb Państwa
jest wierzycielem egzekwującym inną przysługującą mu należność (także
podatkową) lub uczestniczy w podziale sumy uzyskanej z nieruchomości z tytułu
innej przysługującej mu należności (także podatkowej). Nie wchodzi zatem w grę
uwzględnienie podatku od towarów i usług w planie podziału sumy uzyskanej przez
egzekucję z nieruchomości jako należności, których dotyczy art. 1025 § 1 pkt 7
k.p.c.
Podstawą opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług jest obrót, którym jest
kwota uzyskana ze sprzedaży, pomniejszona o kwotę należnego podatku (art. 29
ust. 1 ustawy o VAT). Przy egzekucyjnej sprzedaży nieruchomości podstawą
opodatkowania podatkiem od towarów i usług jest zatem cena nabycia
nieruchomości, pomniejszona o należny podatek. Do podziału sumy uzyskanej z
egzekucji pomiędzy wierzycieli egzekwujących i inne osoby uczestniczące w
podziale (art. 1036 k.p.c.) pozostaje zatem cena nabycia nieruchomości
pomniejszona o należny podatek od towarów i usług. W planie podziału sumy
uzyskanej przez egzekucję z nieruchomości, jako sumę ulegająca podziałowi (art.
1024 § 1 pkt 1 k.p.c.) - jeżeli na dłużniku spoczywa obowiązek podatkowy związany
ze sprzedażą towarów - należy więc wymienić kwotę uzyskaną z egzekucji,
odpowiadającą cenie sprzedaży nieruchomości, pomniejszoną o podatek od
towarów i usług, ewentualnie powiększoną o nadwyżkę dochodów po pokryciu
wydatków związanych z zarządem nieruchomością (art. 941 k.p.c.).
Należy zauważyć, że pomniejszenie sumy uzyskanej z egzekucji z
nieruchomości o kwotę podatku od towarów i usług może spowodować, iż
wierzytelności osób uczestniczących w podziale nie zostaną w pełni zaspokojone a
nawet wierzytelności podlegające zaspokojeniu w dalszej kolejności nie zostaną
zaspokojone w ogóle (art. 1025 i 1026 k.p.c.). Z drugiej zaś strony, gdy kwota
naliczonego podatku od towarów i usług jest w okresie rozliczeniowym wyższa od
kwoty podatku należnego, podatnik ma prawo do zwrotu różnicy (art. 87 ust. 1
ustawy o VAT). Nie jest wykluczone, że dłużnikowi, właśnie ze względu na
naliczenie podatku od egzekucyjnej sprzedaży nieruchomości, zostanie zwrócona
część pobranego od niego podatku. W takiej sytuacji niezaspokojonym
wierzycielom dłużnika pozostaje możliwość skierowania egzekucji do wierzytelności
przysługującej dłużnikowi z tytułu zwrotu podatku lub wprost do kwoty otrzymanej
przez dłużnika z tego tytułu.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak wyżej (art. 390 § 1
k.p.c.).