91

UCHWAŁA SKŁADU SIEDMIU SĘDZIÓW
Z DNIA 13 LISTOPADA 2003 R.
WZP 3/03

Żołnierz, który po wyznaczeniu do służby lub będąc w służbie, wbrew
zakazowi przewidzianemu w art. 43 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1982
r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. z 2002
r. Nr 147, poz. 1231 ze zm.), spożywa napoje alkoholowe na terenie jednostki
wojskowej i w następstwie tego wprawia się w stan nietrzeźwości, popełnia
jeden czyn wyczerpujący znamiona wykroczenia, o którym mowa w tym
przepisie oraz przestępstwa określonego w art. 357 § 1 k.k. (art. 10 § 1 k.w.).

Przewodniczący: Prezes SN J. Godyń.
Sędziowie SN: M. Buliński, E. Matwijów, M. Pietruszyński,
B. Rychlicki (sprawozdawca), Z. Stefaniak, A. Tomczyk.
Prokurator Naczelnej Prokuratury Wojskowej: ppłk J. Żak.

Sąd Najwyższy w sprawie Jarosława M. i innych, po rozpoznaniu na posiedzeniu
w dniu 13 listopada 2003 r., przekazanego na podstawie art. 441 § 1 i 2 w zw. z art.
518 k.p.k. przez skład trzech sędziów Sądu Najwyższego, postanowieniem z dnia 8
lipca 2003 r., zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:

,,Czy żołnierz, który po wyznaczeniu do służby lub będąc w służbie, o
jakiej mowa w art. 357 § 1 k.k., wbrew zakazowi przewidzianemu w art.
43 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w
trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. z 2002 r. Nr 147,
poz. 1231 ze zm.), spożywa napoje alkoholowe na terenie jednostki
wojskowej i w następstwie tego wprawia się w stan nietrzeźwości,
popełnia jeden czyn, który powinien być kwalifikowany wyłącznie jako
przestępstwo określone w art. 357 § 1 k.k., czy też dopuszcza się czynu
będącego wykroczeniem z art. 43 1 ust. 1 cyt. ustawy, wyczerpującego
zarazem znamiona przestępstwa z art. 357 § 1 k.k., tzw. zbiegu
idealnego wykroczenia i przestępstwa skutkującego odrębną
odpowiedzialność za wykroczenie i przestępstwo?"

u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi j a k w y ż e j .

U z a s a d n i e n i e :

Przedstawione przez skład trzech sędziów Sądu Najwyższego zagadnienie
prawne powstało na tle następującej sytuacji procesowej. Prawomocnym wyrokiem
Wojskowego Sądu Garnizonowego w K., z dnia 28 listopada 2002 r., Jarosław M. i
inni, zostali skazani za popełnienie przestępstwa określonego w art. 357 § 1 k.k.,
polegającego na tym, że w dniu 20 sierpnia 2002 r. pełniąc wyznaczone w J.W. w T.
służby wprawili się w stan nietrzeźwości. W dniu 13 grudnia 2002 r. prokurator
Wojskowej Prokuratury Garnizonowej w G. złożył do Wojskowego Sądu
Garni ono ego
K
niosek o karanie Jarosła a M i inn ch
a popełnienie
przez nich wykroczenia określonego w art. 43 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października
1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. z
2002 r. Nr 147, poz. 1231 ze zm.), polegającego na tym, że w dniu 29 sierpnia 2002
r., na terenie koszar J.W. w T., wbrew dyspozycji art. 14 ust. 1 pkt 6 cyt. ustawy,
spożywali alkohol. Wojskowy Sąd Garnizonowy w K. postanowieniem z dnia 26
stycznia 2003 r., na podstawie art. 5 § 1 pkt 8 k.p.w. w zw. z art. 62 § 1 i 2 k.p.w.,
umorzył postępowanie o wykroczenie ze względu na powagę rzeczy osądzonej. Na
to postanowienie zażalenie wniósł prokurator, i podnosząc zarzut obrazy art. 10 § 1
k.w. wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy sądowi
pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Wojskowy Sąd Okręgowy w W.
postanowieniem z dnia 18 marca 2003 r. zaskarżone postanowienie utrzymał w
mocy. Kasację od tego postanowienia Wojskowego Sądu Okręgowego w W. oraz
utrzymanego nim w mocy postanowienia Wojskowego Sądu Garnizonowego w K.,
na niekorzyść obwinionego Jarosława M. i innych, wniósł Zastępca Prokuratora
Generalnego - Naczelny Prokurator Wojskowy. Skarżący zarzucił: ,,rażące
naruszenie prawa materialnego, a to przepisów art. 43 1 ust. 1 ustawy z dnia 26
października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi
oraz art. 10 § 1 k.w. w zw. z art. 48 k.w., jak również art. 357 § 1 k.k., polegających
na niesłusznym uznaniu, że w niniejszej sprawie, w odniesieniu do każdego z
obwinionych, występuje konsumpcja znamion wykroczenia z art. 43 1 ust. 1 cyt.
ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości (...), przez
znamiona przestępstwa z art. 357 § 1 k.k., i w konsekwencji bezzasadnym
przyjęciu, iż w tym przypadku zaistniał pomijalny zbieg przepisów, a nie idealny
zbieg przepisów, o jakim mowa w art. 10 § 1 k.w., co miało istotny wpływ na treść
zaskarżonych orzeczeń, gdyż postępowanie o czyn z art. 43 1 ust. 1 ustawy z dnia 26
października 1982 r., na podstawie art. 5 § 1 pkt 8 k.p.w. w zw. z art. 62 § 1 i 2
k.p.w. w odniesieniu do każdego z obwinionych - umorzono". Autor kasacji wniósł
o uchylenie zaskarżonych orzeczeń i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji
do ponownego rozpoznania akcentując, że oba sądy, rozstrzygając w niniejszej
sprawie miały na uwadze pogląd Sądu Najwyższego - Izba Wojskowa wyrażony w
postanowieniu z dnia 10 maja 2001 r., WKN 9/01 (OSNKW 2001, z. 7-8, poz. 56).
Rozpoznając kasację Sąd Najwyższy uznał, że wyłoniło się zagadnienie prawne
wymagające zasadniczej wykładni ustawy, w związku z czym, w trybie art. 441 § 1
i 2 k.p.k., wystąpił do Sądu Najwyższego z pytaniem prawnym sformułowanym jak
na wstępie. W uzasadnieniu pytania prawnego zaakcentowano, że stanowisko Sądu
Najwyższego zajęte w powołanym postanowieniu, na tle poglądów doktryny i
piśmiennictwa, wcale nie jest tak jednoznaczne (A. Gubiński: W kwestii
rozgraniczenia niektórych kategorii wykroczeń i przestępstw, PiP 1972, z. 2, s. 43;
W. Marcinkowski: Spożywanie alkoholu w miejscach niedozwolonych przez
sprawcę przestępstwa z art. 357 § 1 k.k., Prokurator 2002, nr 3-4, s. 63). Ponadto
zauważono, że podniesiona kwestia, mająca duże znaczenie dla praktyki
orzeczniczej sądów wojskowych, w doktrynie została przedstawiona w sposób
marginalny (A. Marek: Prawo wykroczeń, Warszawa 1999; M. Bojarski, W.
Radecki: Oceny prawne obszarów stycznych wykroczeń i przestępstw, Wrocław
1989). Również orzecznictwo Sądu Najwyższego w tej materii jest niejednolite
(postanowienie z dnia 12 stycznia 2001 r., III KKN 504/98, OSP 2001, z. 9, poz.
126).
Z kolei Zastępca Prokuratora Generalnego - Naczelny Prokurator Wojskowy,
pod ielając
całości
od
a arte
asadnieni p tania pra nego jak i
podnosząc szereg argumentów (o czym będzie mowa później), wniósł o podjęcie
uchwały o następującej treści: ,,żołnierz, który po wyznaczeniu do służby lub będąc
w służbie, o jakiej mowa w art. 357 § 1 k.k., wbrew zakazowi przewidzianemu w
art. 43 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i
przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. z 2002 r., Nr 147, poz. 1231 ze zm.)
spożywa napoje alkoholowe na terenie jednostki wojskowej i w następstwie tego
wprawia się w stan nietrzeźwości, popełnia jeden czyn stanowiący zarówno
przestępstwo z art. 357 § 1 k.k., jak i wykroczenie określone w art. 43 1 ust. 1
ustawy, pozostające w tzw. zbiegu idealnym określonym w art. 10 § 1 k.w. i
skutkującym odrębną odpowiedzialnością za wykroczenie i przestępstwo".
Rozpoznając przedstawione zagadnienie prawne, powiększony skład Sądu
Najwyższego zważył, co następuje:
Na wstępie należało podnieść, że przedstawione zagadnienie prawne spełnia
wymogi art. 441 § 1 i 2 k.p.k., albowiem wyłoniło się przy rozpoznawaniu
nadzwyczajnego środka zaskarżenia i wymaga dokonania zasadniczej wykładni
ustawy. Również potrzeba ujednolicenia praktyki orzeczniczej sądów wojskowych
przemawia za rozstrzygnięciem tego zagadnienia.
Rozważania należy rozpocząć od przypomnienia poglądu Sądu Najwyższego
wyrażonego w postanowieniu z dnia 10 maja 2001 r., WKN 9/01. Brzmi on:
,,Żołnierz, który po wyznaczeniu do służby lub będąc w służbie, o jakiej mowa w
art. 357 § 1 k.k., wbrew zakazowi przewidzianemu w art. 43 ust. 3 (obecnie art. 43 1
ust. 1 - uwaga SN) ustawy z dnia 26 października 1982 r., o wychowaniu w
trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. Nr 35, poz. 230 ze zm.)
spożywa napoje alkoholowe na terenie jednostki wojskowej i w następstwie tego
wprawia się w stan nietrzeźwości, popełnia jeden czyn, który powinien być
kwalifikowany wyłącznie jako przestępstwo określone w art. 357 § 1 k.k.". Sąd
Najwyższy uznał, że rozstrzygnięcie to stanowi konsekwencję zastosowania zasady
konsumpcji w razie zbiegu znamion przestępstwa i wykroczenia. Zasada ta wchodzi
w grę wtedy, gdy przepis konsumujący jest skonstruowany w ten sposób, że w
realizację jego znamion wpasowano w zasadzie te elementy decydujące o ładunku
społecznej szkodliwości, które wiążą się z realizacją znamion przepisu
konsumowanego. Idąc nawet dalej tym nurtem rozważań Sąd Najwyższy podniósł,
że skoro kryminalna zawartość czynu skonsumowanego jest już uwzględniona w
sankcji określonego przepisu, który ów przepis konsumuje, to brak jest podstaw do
tego, aby w kwalifikacji prawnej zbiegu przestępstwa i wykroczenia - ten ostatni
odzwierciedlać. W tej sytuacji, naruszenie zakazu spożywania alkoholu na terenie
jednostki wojskowej przez żołnierza jest już czynnością ,,wkalkulowaną" w bardziej
niebezpieczną społecznie czynność, jaką jest wprawienie się w stan nietrzeźwości w
służbie, lub po wyznaczeniu do służby.
Naczelny Prokurator Wojskowy ustosunkowując się do tej argumentacji
podniósł, że jeżeli określony element zachowania się sprawcy (miejsce popełnienia
czynu bądź sposobu działania sprawcy) nie należy do znamion tego przestępstwa,
przez co niejako ,,wylewa się" poza znamiona tego przestępstwa, wówczas element
ten nie może być pochłonięty przez znamiona tego przestępstwa, albowiem do
znamion tych w ogóle nie należy. Według oceny autora wniosku tym elementem,
który nie został objęty dyspozycją przestępstwa określonego w art. 357 § 1 k.k. było
,,miejsce popełnienia czynu, gdzie spożywanie napojów alkoholowych jest
zabronione". W tej sytuacji, nie miała zastosowania zasada konsumpcji
(pochłonięcie namion
kroc enia pr e pr estępst o określone
art 357 § 1
k.k.), albowiem wprawienie się w stan nietrzeźwości przez żołnierza będącego w
służbie lub po wyznaczeniu do służby może nastąpić również w miejscach, w
których spożywanie alkoholu jest dozwolone. Pogląd Sądu Najwyższego, że treść
art. 357 § 1 k.k. została skonstruowana w ten sposób, iż w jego realizację
,,wkalkulowany" jest zakaz spożywania alkoholu jest błędny. W doktrynie
przyjmuje się, że istotą zasady konsumpcji jest to, iż stopień społecznej
szkodliwości czynu, określony w dwóch przepisach ustawy, oceniany przez pryzmat
jednego przepisu jest inny niż stopień społecznej szkodliwości tegoż czynu
oceniony przez pryzmat drugiego przepisu. Warunkiem działania tej zasady jest
taka sytuacja, gdy stopień społecznej szkodliwości czynu pochłanianego jest
znacznie mniejszy od owego stopnia czynu pochłaniającego. Ocena stopnia
społecznej szkodliwości w zasadzie powinna być dokonywana in concreto , a nie in
abstracto . Decydującym bowiem czynnikiem działania zasady konsumpcji, jest
różnica stopnia społecznej szkodliwości przez pryzmat zbiegających się przepisów
ustawy karnej [por. A. Spotowski: Pomijalny (pozorny) zbieg przepisów ustawy i
przestępstw, Warszawa 1976, s. 128-133].
Literatura przedmiotu w zakresie styku obszarów przestępstwa i wykroczenia jest
na tyle obszerna, że cytowanie jej w uzasadnieniu niniejszej uchwały nie jest
możliwe. Sąd Najwyższy za celowe uznał natomiast przypomnienie poglądu A.
Gubińskiego w: W kwestii rozgraniczenia niektórych kategorii wykroczeń i
przestępstw (PiP 1972, z. 2, s. 40-52). Interesujące rozważania autora tego artykułu
na tle stosowania art. 10 § 1 k.w. poświęcone są zakresom wykluczania się,
zawierania się oraz krzyżowania się pól przestępstwa i wykroczenia. Są one wielce
przydatne dla omawianej tu materii. Według A. Gubińskiego w przypadku
wykluczania się pól przestępstwa i wykroczenia bądź w ogóle nie mają one
punktów stycznych, bądź tylko stykają się ze sobą. Sytuacja zawierania się owych
pól aktualizuje się wówczas, gdy pole przestępstwa obejmuje swym zakresem pole
wykroczenia. Przypadek zaś ich skrzyżowania się dotyczy takich sytuacji, gdy pole
przestępstwa i pole wykroczenia częściowo nakładają się na siebie, ale w pozostałej
części nie pokrywają się ze sobą. W konkluzji tych rozważań autor wyraża pogląd,
że równoległa odpowiedzialność za czyn wyczerpujący znamiona przestępstwa i
znamiona wykroczenia (art. 10 § 1 k.w.) w przypadku krzyżowania się ich pól ma
miejsce tylko wtedy, gdy ,,dyspozycja przestępstwa nie obejmuje swym zakresem
całości czynu sprawcy, gdy jego fragment wylewa się poza przestępstwo" (A.
Gubiński, op. cit., s. 41-42). Podobnie T. Florek, A. Zoll w: Z pogranicza
przestępstw i wykroczeń (NP 1974, z. 3, s. 263-272) określając ową sytuację, jako
rzeczywisty zbieg przepisów kodeksu karnego i kodeksu wykroczeń, co do których
nie mają jednak zastosowania reguły wyłączania wielości ocen (zob. s. 266). Pogląd
A. Gubinskiego został w całości zaakceptowany przez W. Marcinkowskiego w:
Kilka zagadnień z obszarów wspólnych przestępstw i wykroczeń (Prokurator 2001,
nr 2-3, s. 21-31). Stanowisko A. Gubińskiego stanowi też podstawę rozważań
wniosku Naczelnego Prokuratora Wojskowego o podjęcie uchwały. Z kolei, jeżeli
chodzi o poglądy doktryny w zakresie określenia kryterium rozgraniczania
wykroczeń od przestępstwa, to jedynie A. Marek w sposób wyraźny posługuje się
pojęciem ,,wykluczanie się obszarów prawa karnego i prawa wykroczeń, do których
mają zastosowanie reguły wielości ocen" [A. Marek: Prawo wykroczeń (materialne
i procesowe), Warszawa 2002, s. 74]. Problematyka styku przestępstwa i
wykroczenia oraz tzw. czynów przepołowionych, a także stosowania w tych
s t acjach m in asad specjalności i kons mpcji b ła dostr egana
or ec nict ie
Sądu Najwyższego (por. m.in. uchwały: składu siedmiu sędziów z dnia 15 grudnia
1987 r., VI KZP 43/87, OSNKW 1987, z. 3-4, poz. 17; z dnia 29 sierpnia 1989 r., V
KZP 17/89, OSNKW 1989, z. 7-12, poz. 51; składu siedmiu sędziów z dnia 19
sierpnia 1993 r., KZP 17/93, OSNKW 1993, z. 9-10, poz. 54; z dnia 18 listopada
1998 r., I KZP 16/98, OSNKW 1998, z. 11-12, poz. 48).
Według oceny Sądu Najwyższego w składzie powiększonym, w niniejszej
sprawie, posługując się kryterium obiektywnym w zakresie zaistnienia jedności lub
wielości czynu (zwartość miejscowa i czasowa ocenianego zdarzenia),
przedstawione w pytaniu prawnym zachowanie żołnierza stanowi jeden czyn, który
wyczerpuje zarówno znamiona przestępstwa określonego w art. 357 § 1 k.k., jak i
wykroczenia określonego w art. 43 1 ust. 1 powoływanej wielokrotnie ustawy. Jest to
zbieg znamion przestępstwa oraz wykroczenia, o którym mowa w art. 10 § 1 k.w.
Przestępstwo określone w art. 357 § 1 k.k. jest przestępstwem indywidualnym
poprzez oznaczenie tylko tego podmiotu, a nie innego - każdy żołnierz pełniący
służbę lub wyznaczony do służby. Przedmiotem ochrony tego przepisu jest
prawidłowy przebieg służby. Jest to przestępstwo o charakterze materialnym,
znamienne skutkiem w postaci wprawienia się przez sprawcę w stan nietrzeźwości
w następstwie spożywania napojów alkoholowych. Z kolei, wykroczenie
stypizowane w art. 43 1 ust. 1 powołanej ustawy należy do kategorii czynów
zabronionych o charakterze powszechnym. Przepis ten w swojej treści odsyła do art.
14 ust. 1 pkt 6 tejże ustawy, który zabrania sprzedaży, podawania i spożywania
napojów alkoholowych w obiektach zajmowanych przez organy wojskowe i spraw
wewnętrznych, jak również w rejonie obiektów koszarowych i zakwaterowania
przejściowego jednostek wojskowych. Zgodnie z treścią art. 43 1 ust. 1 ustawy
spożywanie alkoholu przez osobę (osoby), wbrew zakazom określonym w art. 14
ust. 1 tej ustawy podlega karze grzywny. Ocena całości znamion przestępstwa,
określonego w art. 357 § 1 k.k. wskazuje, że nie obejmuje ono znamienia
wykroczenia - miejsca, w którym to spożywanie alkoholu jest zabronione. Zatem
nie może być ono pochłonięte przez znamiona przestępstwa w następstwie
krzyżowania się pól wykroczenia i przestępstwa. Do takiego wniosku należało dojść
w drodze wykładni gramatycznej wyżej wymienionych przepisów. Wszak
rozpoznanie znamion czynu zabronionego, a więc ,,konfrontacja zdarzenia
rzeczywistego z przepisem ustawy jest stosowaniem prawa w następstwie jego
wykładni" (I. Andrejew: Rozpoznanie znamion przestępstwa, Warszawa 1968, s.
90). Skoro znamię wykroczenia z art. 43 1 ust. 1 powołanej ustawy nie zostało
pochłonięte przez dyspozycję art. 357 § 1 k.k., to nie miała zastosowania in
concreto zasada konsumpcji, albowiem ,,sama konstrukcja" przepisu nie obejmuje
miejsca spożywania alkoholu. Jak słusznie podnosi się w piśmiennictwie,
wprawienie się w stan nietrzeźwości przez żołnierza będącego w służbie, a
zwłaszcza przez żołnierza wyznaczonego dopiero do służby, następuje często poza
jednostką wojskową w miejscach, gdzie spożywanie alkoholu jest dozwolone jak i
zabronione (por. W. Marcinkowski: Spożywanie alkoholu w miejscu
niedozwolonym przez sprawcę przestępstwa z art. 357 § 1 k.k., Prokurator 2002 nr
3-4, s. 60-68, krytycznie do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2001
r., WKN 9/01). Ten stan rzeczy prowadził do niejednolitej praktyki orzeczniczej
sądów wojskowych (tamże). Reasumując, w pełni uzasadnione jest stwierdzenie, że
zachowanie żołnierza przedstawione w zagadnieniu prawnym stanowi jeden czyn
wyczerpujący znamiona wykroczenia stypizowanego w art. 43 1 ust. 1 ustawy z dnia
26 paźd iernika 1982 r o
cho ani
tr eź ości i pr eci d iałani
alkoholizmowi (Dz.U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1231 ze zm.) oraz przestępstwa
określonego w art. 357 § 1 k.k. (art. 10 § 1 k.w.). Identycznie należy
zakwalifikować zachowanie żołnierza, który wprawił się w stan nietrzeźwości w
innym niż jednostka wojskowa miejscu, gdzie także zabronione jest spożywanie
alkoholu. Z kolei, jeśli żołnierz ten wprawił się w stan nietrzeźwości w miejscu,
gdzie spożywanie alkoholu nie jest zabronione, to czyn jego wyczerpuje znamiona
przestępstwa określonego w art. 357 § 1 k.k.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy w powiększonym składzie uchwalił
jak na wstępie.