Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 6 lipca 2000 r.
III ZP 9/00

Przewodniczący: Prezes SN Jan Wasilewski, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk,
Beata Gudowska (sprawozdawca), Andrzej Kijowski, Zbigniew Myszka, Teresa
Romer, Maria Tyszel (współsprawozdawca).

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony
Kaszczyszyn, po rozpoznaniu na posiedzeniu w dniu 6 lipca 2000 r. wniosku Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej skierowanego przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższe-
go do rozpoznania przez skład siedmiu sędziów Izby Administracyjnej, Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź
na następujące pytanie prawne:


Czy w świetle przepisów art. 18 ustawy z dnia 28.04.1983 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin, obowiązującej do dnia 31.12.1998
r. oraz postanowień § 1 zarządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z
dnia 18 sierpnia 1997 r. w sprawie wypłat ekwiwalentu pieniężnego za deputat węg-
lowy dla emerytów i rencistów kolejowych (M.P. Nr 54, poz. 516) przysługuje wyrów-
nanie tego ekwiwalentu pieniężnego za okres od 1.01.1996 r. do 3.09.1997 r. ?

podjął następującą uchwałę:


Emerytom i rencistom, uprawnionym z mocy art. 18 ustawy z dnia 28
kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych oraz ich
rodzin (Dz.U. Nr 23, poz. 99 ze zm.) do dodatkowego świadczenia w postaci de-
putatu węglowego, przysługuje wyrównanie jego pieniężnego ekwiwalentu wy-
płaconego za okres od dnia 1 stycznia 1996 r. do dnia 3 września 1997 r. do
ceny detalicznej węgla ,,orzech" z daty wypłaty.

U z a s a d n i e n i e


Minister Pracy i Polityki Socjalnej zwrócił się w trybie art. 16 ust. 2 w związku z
art. 13 pkt 3 ustawy z dnia 20 września 1984 r o Sądzie Najwyższym (jednolity tekst:
Dz.U. z 1994 r Nr 13, poz. 48 ze zm.) o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnie-
nie przedstawionego zagadnienia.

W uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia Minister wskazał, że z mocy
art. 18 ustawy z dnia 28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników
kolejowych oraz ich rodzin, zwanej dalej "ustawą o z.e.k.", w brzmieniu obowiązują-
cym do dnia 14 maja 1997 r., emerytowi i renciście kolejowemu przysługiwało prawo
do deputatu węglowego na zasadach określonych innymi przepisami. Minister
Transportu i Gospodarki Morskiej, powołując się na sformułowanie o "określeniu in-
nymi przepisami", ustalał w drodze zarządzeń zasady przydzielania tego świadczenia
w naturze. Kolejne zarządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej (Nr 55 z
dnia 30 grudnia 1995 r., Dz.Urz. MTiGM Nr 1, poz. 1), w którym określił on odmienny
od dotychczasowego sposób realizacji deputatu - wyłącznie w formie ekwiwalentu
pieniężnego, z ustaleniem jego wartości jako średniej ceny zbytu loco kopalnia 1000
kg węgla "orzech" w roku poprzedzającym rok planowany, skorygowaną o przewidy-
wany wskaźnik inflacji na rok następny - zostało orzeczeniem Trybunału Konstytucyj-
nego z dnia 17 czerwca 1997 r., U 5/96 (OTK 1997 nr 2, poz. 21) uznane za
sprzeczne z Konstytucją RP ze względu na brak właściwej podstawy prawnej do jego
wydania. Trybunał Konstytucyjny zwrócił ponadto uwagę na samowolną zmianę, ob-
jętego zakresem przedmiotowym regulacji art. 18 ustawy o z.e.k., ciążącego na
Państwie obowiązku dostarczania emerytom i rencistom kolejowym deputatu węg-
lowego w naturze na ekwiwalent pieniężny.

Uchwalona w dniu 19 marca 1997 r. ustawa o zmianie niektórych upoważnień
do wydawania aktów wykonawczych (Dz.U. Nr 43, poz. 272) znowelizowała przepis
art. 18 ustawy o z.e.k., nadając od dnia 15 maja 1997 r. jego ustępowi 2 treść nastę-
pującą:

"Emerytowi lub renciście pobierającemu kolejową emeryturę lub kolejową
rentę przysługuje prawo do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego,
na zasadach określonych, w drodze zarządzenia, przez Ministra Transportu i Gospo-
darki Morskiej w porozumieniu z Ministrem Finansów; prawo do deputatu węglowego
nie przysługuje jednak emerytowi lub renciście, jeżeli nie przysługiwało mu w zatrud-
nieniu, z tytułu którego powstało prawo do emerytury lub renty".

Na podstawie upoważnienia wynikającego z tego przepisu Minister Transportu
i Gospodarki Morskiej wydał, obowiązujące od dnia 3 września 1997 r., zarządzenie
z dnia 18 sierpnia 1997 r. w sprawie wypłaty ekwiwalentu pieniężnego za deputat
węglowy dla emerytów i rencistów kolejowych (M.P. Nr 54, poz. 516), w którym
określił ekwiwalent za 1800 kg węgla deputatowego w ogłoszonej przez Prezesa
GUS średniorocznej cenie detalicznej 1000 kg węgla kamiennego z roku poprze-
dzającego rok planowany, skorygowaną o przewidywany w ustawie budżetowej
średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych na rok planowany.

Zdaniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej powstała wątpliwość, którą regu-
lacją należy się kierować przy ustalaniu wysokości ekwiwalentu pieniężnego depu-
tatu w okresie od dnia 1 stycznia 1996 r. do dnia 3 września 1997 r., kiedy obowią-
zywało zarządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej, uznane następnie za
niekonstytucyjne. Wątpliwość tę - jak wskazywał - potwierdzają rozbieżne orzeczenia
sądów powszechnych, które rozstrzygały spory w przedmiocie odmowy zapłaty
ekwiwalentu za deputat węglowy w kwocie wyższej niż wynikała z zarządzenia Minis-
tra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 18 sierpnia 1997 r., albo przez zmianę
decyzji i uwzględnienie wniosków o wyrównanie ekwiwalentu do rynkowej ceny węg-
la za lata 1996 i 1997 (wyroki Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 27 maja 1999 r.,
III AUa 44/99 i z dnia 18 sierpnia 1999 r., VII U 3643/99), albo przez oddalenie od-
wołań od decyzji organów rentowych (wyroki Sądu Wojewódzkiego w Warszawie z
dnia 10 sierpnia 1998 r., XIV U 1896/98, Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 25
czerwca 1999 r., VII U 1076/99 oraz Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 15
marca 1999 r., VII U 1475/98). Uwzględnienie odwołań wiązało się z próbą ustalenia
wysokości zobowiązania państwa wobec emerytów i rencistów pobierających renty i
emerytury kolejowe, powstałego po odmowie wypełnienia świadczeń deputatowych
w naturze przez posłużenie się analogią - w celu wypełnienia luki w prawie - do treści
§ 5 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie szczegóło-
wych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent (jednolity tekst: Dz.U. z 1989
r. Nr 11, poz. 63, ze zm.), zaś ich oddalenie z przyjęciem, że wobec uchylenia wyro-
kiem Trybunału Konstytucyjnego zarządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Mors-
kiej Nr 55 z dnia 30 grudnia 1995 r. w sprawie wypłaty ekwiwalentu pieniężnego za
deputat węglowy dla emerytów i rencistów kolejowych upadła podstawa do wypłaty
ekwiwalentu, co skutkuje nieistnieniem przesłanek do jakiegokolwiek wyrównania.

Minister Pracy i Polityki Socjalnej, przytaczając te orzeczenia, zwrócił się do
Sądu Najwyższego z przedstawionym na wstępie pytaniem.

Prokurator Generalny upatrywał możliwość zastosowania w rozstrzyganej
kwestii zarządzenia Nr 54 Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 6 maja
1992 r. i wniósł o udzielenie odpowiedzi potwierdzającej przysługiwanie emerytom i
rencistom kolejowym wyrównania ekwiwalentu pieniężnego, wypłaconego za okres
od 1 stycznia 1996 r. do dnia 3 września 1997 r., do wysokości stanowiącej równo-
wartość 1800 kg rocznie węgla opałowego "orzech", obliczonej według średnich cen
rynkowych obowiązujących w chwili wypłaty ekwiwalentu.


Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I.

Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne dotyczy okresu od dnia
1 stycznia 1996 r. do dnia 3 września 1997 r., w którym prawo emerytów i rencistów
pobierających emerytury i renty na podstawie ustawy z dnia 28 kwietnia 1983 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin (Dz.U. Nr 23, poz. 99
ze zm.) do deputatu węglowego nie było uregulowane jednolicie. Do dnia 14 maja
1997 r. obowiązywał przepis art. 18 ustawy o z.e.k. w brzmieniu pierwotnym (od dnia
1 stycznia 1983 r.), który przyznawał emerytom i rencistom PKP świadczenie dodat-
kowe w postaci bezpłatnego deputatu węglowego. W omawianym przepisie nie
określono zasad i norm ilościowych przydziału deputatu węglowego, jak też nie
przewidziano możliwości jego zamiany na kwotę pieniężną (ekwiwalent), ani nie
podano obowiązującej dla takiej zamiany ceny węgla deputatowego. Postanowiono
tylko, że świadczenia te przysługują "na zasadach określonych w odrębnych przepi-
sach".

Po zmianie art. 18 ust. 2 ustawy o z.e.k. dokonanej ustawą z dnia 19 marca
1997 r. o zmianie niektórych upoważnień do wydawania aktów wykonawczych (Dz.U.
Nr 43, poz. 272), która weszła w życie w dniu 15 maja 1997 r., emerytowi lub renci-
ście pobierającemu kolejową emeryturę lub kolejową rentę przysługuje prawo do de-
putatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego na zasadach określonych w
drodze zarządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej w porozumieniu z Mi-
nistrem Finansów. Tak więc kwestia szczegółowych zasad realizacji tego ekwiwa-
lentu pozostała nadal poza regulacją ustawową, a zarządzenie, o którym mowa, zos-
tało wydane dopiero w dniu 18 sierpnia 1997 r., z mocą obowiązującą od dnia 4
września 1997 r.

Przed wydaniem przez Trybunał Konstytucyjny orzeczenia z dnia 17 czerwca
1997 r., jako "odrębne przepisy" o przydziale węgla deputatowego traktowane były
zarządzenia, które Minister Transportu i Gospodarki Morskiej za takie poczytywał i
wydawał od 1976 r. "w związku" z art. 18 ustawy. Ostatnio, przed zmianą ustawy o
z.e.k., Minister wydał zarządzenie Nr 54 z dnia 6 maja 1992 r. w sprawie przydziele-
nia emerytom i rencistom kolejowym deputatu węglowego (Dz.Urz. MTiGM Nr 5, poz.
11), zarządzenie Nr 47 z dnia 28 października 1994 r. w sprawie przydzielenia eme-
rytom i rencistom kolejowym deputatu węglowego (Dz.Urz. MTiGM Nr 11, poz. 21)
oraz zarządzenie Nr 55 z dnia 30 grudnia 1995 r. w sprawie przydzielenia emerytom i
rencistom kolejowym deputatu węglowego (Dz.Urz.MTiGM z 1996 r. Nr 1, poz. 1).

Prześledzenie treści tych zarządzeń pokazuje, że prawo do bezpłatnego de-
putatu w naturze jako przydziału węgla w ilości 1800 kg rocznie (150 kg miesięcznie)
zostało sprecyzowane po raz ostatni w zarządzeniu z dnia 6 maja 1992 r. Wprawdzie
przewidziano w nim możliwość zamiany na równoważnik pieniężny, lecz nie jako
ekwiwalent deputatu, o którym mowa obecnie, ale zamiennik pozostający w pełnej
zgodzie z przeznaczeniem prawa do deputatu opałowego przysługujący w sytuacji,
gdy opał nie był uprawnionemu potrzebny (por. art. 32 dekretu o z.e.k. z dnia 19
stycznia 1957 r., Dz.U. z 1958 r. Nr 55, poz. 273 oraz art. 22 ustawy o z.e.k. z dnia
23 stycznia 1968 r., Dz.U. Nr 3, poz. 10). Otóż, deputat mógł być (§ 3 ust. 1 zarzą-
dzenia) realizowany w równoważniku pieniężnym, jeżeli uprawniony nie korzystał z
węgla (jego lokal wyposażony był w centralne ogrzewanie), albo częściowo w natu-
rze, jeżeli uprawniony posiadał tylko kuchnię opalaną węglem. W całości równoważ-
nik pieniężny był wypłacany między innymi emerytom i rencistom przebywającym w
domach opieki społecznej.

W zarządzeniu z dnia 28 października 1994 r. doszło natomiast do zmiany -
uznanej w związku z późniejszym zarządzeniem za niekonstytucyjną - z której wyni-
kało, że emerytom i rencistom pobierającym kolejową emeryturę lub kolejową rentę
przysługuje bezpłatny deputat węglowy w ilości 1800 kg węgla "orzech" rocznie w
formie ekwiwalentu pieniężnego, równego średniej cenie zbytu 1000 kg węgla
"orzech" loco kopalnia z roku poprzedzającego rok planowany, skorygowanej o
przewidywany wskaźnik inflacji na rok następny. Minister ustalił także, że środki fi-
nansowe na wypłatę tego ekwiwalentu emerytom i rencistom kolejowym określa co-
rocznie ustawa budżetowa. Identyczne przepisy zawarte były w kolejnym, objętym
orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego, zarządzeniu Nr 55 z dnia 30 grudnia 1995
r.

Przekształcenie przez Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej deputatu wę-
glowego - świadczonego dotychczas przez PKP w naturze - na jego ekwiwalent
pieniężny, spowodowane likwidacją kolejowych składów węgla, skutkującą w zasa-
dzie niemożnością świadczenia tego deputatu w naturze (por. zarządzenie MTiGM z
dnia 30 grudnia 1995 r.), uprzedziło idącą w tym kierunku zmianę ustawy o z.e.k. Mi-
nister uregulował jednak w ten sposób materię zastrzeżoną dla ustawy lub przepisów
wydanych na jej podstawie, w związku z czym po uchyleniu jego zarządzenia orze-
czeniem Trybunału Konstytucyjnego powstała kwestia istnienia - lub braku - szcze-
gółowej regulacji spraw związanych z przydziałem deputatu węglowego.

Skutki orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 czerwca 1997 r., od-
noszącego się do całości zarządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej Nr
55 z 1995 r., stwierdzającego jego niezgodność z art. 1 Przepisów Konstytucyjnych
pozostawionych w mocy na podstawie art. 77 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 paź-
dziernika 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wyko-
nawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (Dz.U. Nr 84
poz. 426 ze zm.) i z art. 56 ust. 2 tej Ustawy Konstytucyjnej oraz z art. 18 ust. 1
ustawy z dnia 28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejo-
wych i ich rodzin (Dz.U. Nr 23 poz. 99 ze zm.), w brzmieniu sprzed nowelizacji tej
ustawy, dokonanej artykułem 7 ustawy z dnia 19 marca 1997 r. o zmianie niektórych
upoważnień do wydawania aktów wykonawczych (Dz.U. Nr 43 poz. 272), wynikają z
przepisów art. 190 ust. 1 w związku z art. 239 § 1 a contrario Konstytucji. Zważywszy
zatem, że przepisy zarządzenia, jako przepisy aktu samoistnego, modyfikowały obo-
wiązujące normy prawne bez upoważnienia, w sposób sprzeczny zarówno z konsty-
tucyjnie wyznaczonym zakresem uprawnień prawotwórczych Ministra, jak i z ogól-
nymi zasadami państwa prawnego, na wstępie, celem usunięcia wątpliwości w pods-
tawowych dla przedstawionego zagadnienia kwestiach, należy implicite założyć
utratę mocy obowiązującej wszystkich szczegółowo normujących zagadnienie depu-
tatu węglowego zarządzeń, które Minister Transportu i Gospodarki Morskiej wydawał
od 1976 r. "w związku" z art. 18 ustawy.

Po dniu 15 maja 1997 r. stan prawny zmienił się tylko pozornie. Wprawdzie
przepis art. 18 ustawy o z.e.k. uzyskał nowe brzmienie, według którego emerytom i
rencistom pobierającym emerytury i renty kolejowe przysługuje prawo do deputatu
węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego, jednakże zwłoka w wydaniu przepi-
sów wykonawczych, do których odsyłał i dla których stanowił podstawę, które weszły
w życie dopiero od dnia 4 września 1997 r., powodowała, że nadal nie było możliwe
nadanie temu zobowiązaniu byłego pracodawcy żadnej realnej treści.

Wartość pieniężnego zamiennika deputatu węglowego w okresie od dnia 1
stycznia 1996 r. do dnia 3 września 1997 r. nie mogła być - jak wyżej przedstawiono -
oceniana według przepisów zarządzeń wcześniej obowiązujących ani według zasad
ustalonych w późniejszym zarządzeniu Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z
dnia 18 sierpnia 1997 r., któremu nie została nadana moc wsteczna.

Brak szczegółowych przepisów wykonawczych nie jest jednak równoznaczny
z nieistnieniem podstawy, umożliwiającej przydzielanie emerytom i rencistom kolejo-
wym deputatu węglowego w ogóle, albowiem prawo to jest prawem ustawowym.
Powstałą sytuację tak też zresztą pojmuje przedstawiający zagadnienie prawne Mi-
nister Pracy i Polityki Socjalnej, który - cytując poglądy sądów pracy i ubezpieczeń
społecznych, odmawiających wyrównania w jakiejkolwiek kwocie - zmierza do wyjaś-
nienia, jaką wartość pieniężną stanowić ma ekwiwalent tego świadczenia w naturze.
W świetle motywów przedstawionego zagadnienia nie istnieje także kwestia rozmiaru
zobowiązania w formie naturalnej. Chodzi zatem o określenie zamiennika pieniężne-
go przysługującego emerytom i rencistom kolejowym rocznie 1800 kg węgla
"orzech".
II.

Prawo do deputatu węglowego dla emerytów i rencistów pobierających eme-
rytury i renty kolejowe jest prawem o charakterze wyjątkowym. Jako jedyne posiada
źródło ustawowe oraz regulowane jest ustawą z zakresu prawa ubezpieczeń spo-
łecznych, co mogłoby prima facie uzasadniać odwołanie się do - stosowanych w tym
prawie - zasad wyliczania wartości wynagrodzenia obejmującego wartość świadczeń
w naturze przez odniesienie się do wysokości jego ekwiwalentu pieniężnego ustalo-
nego we właściwych przepisach branżowych lub normach budżetowych, a w razie
ich braku - na podstawie cen detalicznych (por. przepis § 5 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania pods-
tawy wymiaru emerytur i rent, tekst jednolity: Dz.U. z 1989 r. Nr 11, poz. 63 ze zm.).
Możliwe byłoby także, jako że przedmiotem świadczeń nie są rzeczy lub usługi
wchodzące w zakres działalności gospodarczej pracodawcy, stosowanie cen zakupu
(por. art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób
fizycznych, Dz.U. Nr 80, poz. 350 w związku z przepisem § 7 ust. 3 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz
rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego, jednolity tekst: Dz.U. z
1993 r. Nr 68, poz. 330, w brzmieniu ustalonym od dnia 1 marca 1992 r. przez § 1
pkt 6 lit. b) rozporządzenia zmieniającego z dnia 27 lutego 1992 r., Dz.U. Nr 18, poz.
76).
Tymi właśnie zasadami kierowały się sądy, ustalając wysokość zobowiązania
odpowiadającego deputatowi w wartości rynkowej węgla, i choć orzeczenia te należy
uznać za trafne w ogólności, to jednak wymaga zaznaczenia, że deputat węglowy
emerytów i rencistów kolejowych, mimo zakotwiczenia w ustawie o zaopatrzeniu
emerytalnym, nie stanowi świadczenia przysługującego od organu rentowego. Nale-
ży też podkreślić, że wartość tego świadczenia - jako nieobjętego składką - nie może
być przenoszona do podstawy wymiaru świadczeń, a tym samym w sferę ubezpie-
czeń społecznych.
III.

Istota przedstawionego zagadnienia koncentruje się wokół ustalenia wartości
pieniężnej świadczenia należnego od byłego państwowego pracodawcy, które pier-
wotnie, i w każdej następnej postaci, również ustalonej po dniu 1 stycznia 1999 r.
(por. art. 46 a ustawy z dnia 6 lipca 1995 r. o przedsiębiorstwie państwowym "Polskie
Koleje Państwowe", Dz.U. Nr 95, poz. 474 ze zmianą wynikającą z art.164 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych, Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), przysługiwało tylko tym byłym pracownikom,
którzy mieli do niego prawo w okresie zatrudnienia będącego podstawą prawa do
emerytury lub renty.

Ustawowe źródło prawa do deputatu węglowego dla byłych pracowników Pols-
kich Kolei Państwowych nadaje mu charakter szczególny, implikujący twierdzenie, że
ani prawo do deputatu węglowego, ani jego rozmiar, nie mogły być odjęte lub zmie-
nione inaczej niż ustawą lub na podstawie ustawy. Inaczej sytuowały się prawa in-
nych pracowników do deputatu, które dyktowały warunki wynagradzania w naturze,
w produktach wytarzanych przez pracodawcę, które przybierały np. formę tzw. śnia-
daniówki, prawa do piwa, spirytusu, tytoniu, wina lub oleju albo prawa do ulg bileto-
wych w przedsiębiorstwach przewozowych lub instytucjach artystycznych, itp. Węgiel
kamienny jako deputat przydzielany był natomiast pracownikom różnych branż na
podstawie układów zbiorowych lub zakładowych systemów wynagradzania w wa-
runkach reglamentacji oraz ograniczonej podaży tego towaru; tak więc charakter de-
putatu sensu stricto zachowywał wyłącznie jako świadczenie należne górnikom, na-
tomiast przydzielanie węgla pracownikom, rencistom i emerytom Polskich Kolei
Państwowych było przywilejem mającym łagodzić trudności w nabywaniu węgla na
wolnym rynku, należnym oprócz i niezależnie od wynagrodzenia za pracę, renty lub
emerytury kolejowej. Stanowiło także swego rodzaju tradycję, powstałą dlatego, że
węgiel składowany był na terenach należących do Kolei. Z tych przyczyn deputat
węglowy ustanowiony został jako bezpłatny przydział węgla, co realizowało cel wy-
posażenia pracowników w dobro reglamentowane, także po ich przejściu na emery-
turę lub rentę (por. też § 4 zarządzenia Nr 54 z dnia 6 maja 1992 r. w sprawie przy-
dzielenia emerytom i rencistom kolejowym deputatu węglowego, Dz.Urz. MTiGM Nr
5, poz. 11), spełniane w pieniądzu tylko, gdy przydział węgla był zbędny.

Wypłacanie kwoty pieniężnej zamiast dobra określonego co do rodzaju, ga-
tunku oraz ilości nie powoduje zmiany pierwotnego charakteru świadczenia, lecz
prowadzi tylko do zmiany sposobu jego wypełnienia. Pracodawca obowiązany do
świadczenia w naturze może zatem uwolnić się od tego obowiązku przez zapłatę
określonej sumy jako jego ekwiwalentu. Obecna zmiana funkcji ekonomicznej zobo-
wiązania w naturze w jego pieniężny ekwiwalent, z istoty swej przeciwna społeczno-
gospodarczemu przeznaczeniu prawa do bezpłatnego przydziału węgla, wymaga
stosownej odprawy, przez potraktowanie ekwiwalentu deputatu węglowego jako
"ekwiwalentu węgla", czyli odpowiednika towaru w znaczeniu ekonomicznym;
"wbudowania" w zamiennik pieniężny ceny rzeczy, którą zastępował.

Ekonomiczną, rynkową wartość ekwiwalentu węgla przyjął Sąd Najwyższy w
orzeczeniach, w których poszukiwał równoważnego przelicznika pieniężnego dla
określonej ilości węgla należnej emerytom i rencistom jako uprawnienie układowe lub
zakładowe. W sytuacji, gdy pracodawca nie był obarczony powinnością dostarczenia
deputatu węglowego w naturze, lecz zobowiązany do wypłacenia uprawnionym pie-
niężnego ekwiwalentu, wartość ekwiwalentu pieniężnego Sąd Najwyższy oceniał tak,
aby - w razie potrzeby - umożliwić zainteresowanemu nabycie określonej ilości węgla
na rynku. Sąd Najwyższy zatem twierdził, że musi to być "z natury rzeczy" ekwiwa-
lent rynkowej (detalicznej) ceny węgla z chwili wymagalności świadczenia i podkreś-
lał, że kwota ekwiwalentu będzie się zmieniać odpowiednio do tej ceny, a więc nie
tylko rosnąć, ale również maleć wraz z ewentualnym jej spadkiem (por. uzasadnienie
uchwały siedmiu sędziów z dnia 29 czerwca 1995 r., I PZP 5/95, OSNAPiUS 1996 Nr
4, poz. 56; uzasadnienie wyroku z dnia 2 października 1996 r., I PRN 73/96,
OSNAPiUS 1997, nr 8, poz. 126; wyrok z dnia 18 stycznia 1996 r., I PRN 96/95,
OSNAPiUS 1997 Nr 2, poz. 19; wyrok z dnia 8 października 1996 r., I PRN 41/96,
OSNAPiUS 1997 Nr 8, poz. 127; wyrok z dnia 8 października 1996 r., I PRN 96/96,
OSNAPiUS 1997 Nr 12, poz. 213 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1996
r., I PRN 89/96, OSNAPiUS 1997 Nr 12, poz. 214 i wyrok z dnia 14 listopada 1996 r.,
I PKN 8/96, OSNAPiUS 1997 Nr 12, poz. 215).

W konsekwencji, bez znaczenia jest to, że ekwiwalent deputatu, o jakim mowa
w rozstrzyganym pytaniu, wypłacany jest nie pracownikom, ale emerytom i rencistom
pobierającym emerytury kolejowe. Skoro bowiem jest to - co wykazano - świadczenie
wynikające ze statusu pracownika przedsiębiorstwa państwowego Polskie Koleje
Państwowe, to powinno posiadać określoną wartość materialną. Nie ma zarazem
argumentów na rzecz tezy, aby byłemu pracownikowi nie przysługiwało nadal prawo
do otrzymania świadczenia uwzględniającego w swej wysokości istotną zmianę war-
tości przedmiotu, którego jest ekwiwalentem.

Należy podkreślić, że również nietypowość deputatu węglowego przysługują-
cego emerytom i rencistom pobierającym emerytury i renty kolejowe, będącego w
swoich początkach prawem do bezpłatnego przydziału węgla, nakazuje zrównowa-
żenie jego utraty kwotą pieniężną odpowiadającą pełnej wartości rzeczowego za-
miennika, jako jego równowartość (równoważnik, zamiennik, parytet towaru i pienią-
dza, t.j. ekwiwalent węgla; por. uchwałę siedmiu sędziów z dnia 29 czerwca 1995 r., I
PZP 5/95, OSNAPiUS 1996 Nr 4, poz. 56, OSP 1996 Nr 6, poz. 116 z glosą B.
Wagner).

Stosowaniu przelicznika o takiej wartości nie sprzeciwia się zasada pełnej rea-
lizacji uprawnień ustawowych, natomiast przyjęcie innej zasady wyliczenia prowa-
dziłoby do ograniczenia w sensie ekonomicznym prawa do deputatu, kolidowało z
celem ustawy i prowadziło do niespełnienia funkcji przypisanej deputatowi węglowe-
mu należnemu emerytom i rencistom pobierającym emerytury i renty kolejowe. Rea-
lizacja deputatu, jako świadczenia niepieniężnego, mogła być spełnieniem zobowią-
zania pracodawcy dopiero po dniu 14 maja 1997 r. Przed tym dniem nie istniała
żadna możliwość oparcia wypłat na regulacji prawnej, co wymagało odwołania się do
zasad ogólnych. Skoro więc deputat węglowy stanowił dobro o wartości ekonomicz-
nie wymiernej, a jego ekwiwalent był odpowiednikiem tego dobra w innym rodzajowo
świadczeniu w naturze albo w pieniądzu, to - wobec braku kryteriów ustawowych lub
wynikających z innych przepisów - dla jego wyceny należało zastosować kryteria
rynkowe. Za przyjęciem takiego sposobu szacowania deputatu przemawia również
jego istota, cel i charakter.

Na końcu trzeba zaznaczyć, że na przyjęciu powyższego stanowiska nie
mogą zaważyć reguły obliczania wartości deputatu węglowego ustanowione w za-
rządzeniu Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 18 sierpnia 1997 r. w
sprawie wypłaty ekwiwalentu pieniężnego za deputat węglowy dla emerytów i rencis-
tów kolejowych (M.P. Nr 54, poz. 516), gdyż weszło ono w życie, bez mocy wstecz-
nej, od dnia 4 września 1997 r., a więc nie dotyczy i nie może dotyczyć, okresu ob-
jętego rozstrzyganym zagadnieniem prawnym.

Kierując się tymi przesłankami Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi, jak w
uchwale.
========================================