Uchwała Składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 13 lutego 2002 r.
III ZP 30/01


Przewodniczący Prezes SN Walerian Sanetra , Sędziowie SN: Krystyna
Bednarczyk (sprawozdawca), Beata Gudowska, Andrzej Kijowski, Roman Kuczyński,
Jerzy Kuźniar (współsprawozdawca), Maria Tyszel.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczy-
ka, po rozpoznaniu na posiedzeniu w dniu 13 lutego 2002 r. wniosku Komisji Krajo-
wej Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego ,,Solidarność" skierowanego
przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego do rozpoznania przez skład siedmiu
sędziów Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego
o podjęcie uchwały zawierającej wyjaśnienie wątpliwości:


,,Czy charakter prac w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakte-
rze w rozumieniu art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 118, z późn. zm.)
posiadają prace wymienione w § 4 - 15 oraz w wykazach stanowiących załącznik do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalne-
go pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach i w szczególnym charak-
terze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 z późn. zm.) wykonywane u prywatnych pracodawców ?".

p o d j ą ł uchwałę:


Zgodnie z art. 32 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 118 ze zm.)
pracami wykonywanymi w szczególnych warunkach są - bez względu na sta-
tus własnościowy pracodawcy - prace wymienione w § 4 - 8a rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracow-
ników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakte-
rze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.).

U z a s a d n i e n i e

Komisja Krajowa NSZZ ,,Solidarność" wniosła o podjęcie uchwały zawierającej
odpowiedź na następujące pytanie prawne: czy charakter prac w szczególnych wa-
runkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.) posiadają prace wymienione w § 4 - 15 oraz w wy-
kazach stanowiących załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.) wykonywane
u prywatnych pracodawców.
W uzasadnieniu zagadnienia prawnego wskazane są wątpliwości co do wy-
kładni art. 32 ustawy o emeryturach i rentach wynikłe stąd, że przepis ten w ust. 1
przewiduje niższy wiek emerytalny dla urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r.
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charak-
terze, a w ust. 4 odsyła do przepisów dotychczasowych regulujących rodzaje prac i
stanowisk oraz warunki, na podstawie których osobom zatrudnionym w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze przysługuje prawo do emerytury. Zgodnie
z tym ostatnim uregulowaniem zachowało moc powołane rozporządzenie Rady Mini-
strów z dnia 7 lutego 1983 r., które w § 1 ust. 2 stanowi, że właściwi ministrowie, kie-
rownicy urzędów centralnych oraz centralne związki spółdzielcze w porozumieniu z
Ministrem Pracy, Płac i Spraw Socjalnych ustalają w podległych i nadzorowanych
zakładach pracy stanowiska pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych
warunkach wymienione w wykazach A i B. Zgodnie z § 1 ust. 3 tego rozporządzenia
wykazy stanowisk stosuje się także w jednostkach organizacyjnych takich, które po-
wstały w drodze przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego w inne przedsię-
biorstwo, w przedsiębiorstwa, spółkę lub spółki, takich, które zostały przekazane or-
ganom samorządu terytorialnego oraz takich, dla których uprawnienia i obowiązki
organu założycielskiego przejęli wojewodowie lub inne organy państwowe. Przepisy
te sugerują, że jako okres pracy w szczególnych warunkach może być traktowany
wyłącznie okres zatrudnienia w jednostkach podległych organom w nich wymienio-
nych, bowiem jedynie tam mogą zostać ustalone stanowiska pracy, w których prace
wykonywane są w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Przyję-
cie, że z przywileju wcześniejszego wieku emerytalnego mogą korzystać wyłącznie
pracownicy tych jednostek oznaczałoby - zdaniem Komisji Krajowej - jawną dyskry-
minację pracowników zatrudnionych u pracodawców prywatnych, co byłoby niezgod-
ne z konstytucyjnymi zasadami sprawiedliwości społecznej i równości wobec prawa.
Stosowanie przepisów rozporządzenia wywołuje rozbieżności w orzecznictwie sądo-
wym i w działalności organów administracji publicznej. W wyroku z dnia 26 sierpnia
1998 r. II S.A. 733/98 Naczelny Sąd Administracyjny stwierdził, że praca wykony-
wana w prywatnym zakładzie nie może być uznana za pracę w szczególnych warun-
kach. Natomiast Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 7 lipca 1999 r., III RN 25/99 i z
15 listopada 2000 r., II UKN 39/00 zajął stanowisko, że przepisy powołanego
rozporządzenia mają także zastosowanie do pracowników zatrudnionych przez
prywatnych pracodawców.
Prokurator wniósł o udzielenie na przedstawione pytanie prawne następującej
odpowiedzi: wykonywane przez pracowników zatrudnionych u prywatnych praco-
dawców prace, wymienione w § 4 - 15 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lute-
go 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczegól-
nych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.) oraz
wykazach A i B stanowiących załącznik do tegoż rozporządzenia, mają charakter
prac w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, o jakich stanowi
przepis art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.).

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Dla rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia prawnego wskazane jest
wyjaśnienie występujących w pytaniu nieścisłości. Pierwsza z nich dotyczy określe-
nia prywatnego pracodawcy. Można uznać je za przeciwieństwo pojęcia ,,uspołecz-
niony zakład pracy", czyli zakład pracy, o którym była mowa w art. 3 Kodeksu pracy
przed zmianą dokonaną ustawą z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy Kodeks
pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 24, poz. 110), a więc przedsiębior-
stwo państwowe, urząd lub inną państwową jednostkę organizacyjną, spółdzielnię,
organizację społeczną. Po tej zmianie dla oznaczenia strony stosunku pracy, nazy-
wanej uprzednio zakładem pracy, Kodeks pracy używa jednolitego określenia ,, pra-
codawca" bez zróżnicowania stosunków pracy w zależności od formy własności -
państwowej, spółdzielczej, komunalnej lub prywatnej. Zróżnicowanie takie nie wy-
stępuje obecnie także w przepisach regulujących ubezpieczenia społeczne. Pojęcie
,,uspołeczniony i nie uspołeczniony zakład pracy" zostało zachowane tylko w przepi-
sach ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.).
Jeśli się przyjmie, że określenie ,,prywatny pracodawca" odpowiada dawnemu rozu-
mieniu ,,nieuspołecznionego zakładu pracy", to takie określenie nie w pełni odpowia-
da treści pytania. Wątpliwości występują bowiem na tle przepisów § 1 ust. 2 i 3 roz-
porządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym cha-
rakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.), z których można wnioskować, że wykonywanie
pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze ma miejsce tylko w
zakładach pracy mieszczących się w katalogu określonym w tych przepisach. Otóż
nie wszyscy prywatni pracodawcy zostali w tym katalogu pominięci. W § 1 ust. 3 wy-
mienia się takie zakłady pracy jak przedsiębiorstwa i spółki powstałe w wyniku zmian
własnościowych przedsiębiorstw państwowych, które mogą być obecnie własnością
prywatną. Wątpliwości interpretacyjne dotyczą więc pracowników zatrudnionych u
innych pracodawców niż zakłady pracy podległe ministrom, kierownikom urzędów
centralnych, związkom spółdzielczym, a także innych niż przedsiębiorstwa i spółki
powstałe w wyniku przekształcenia przedsiębiorstw państwowych lub przekazane
samorządowi terytorialnemu.
Druga nieścisłość, to użycie w pytaniu określenia ,,pracownicy zatrudnieni w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze" w sytuacji, gdy przedsta-
wiono wątpliwości tylko w kwestii uprawnień pracowników zatrudnionych w szczegól-
nych warunkach. Tylko tych pracowników dotyczą wykazy, o których mowa w § 1 ust.
2 i 3 rozporządzenia sugerujące zależność uprawnień emerytalnych pracowników od
statusu własnościowego pracodawcy. Z przedstawionego zagadnienia prawnego nie
wynika, aby występowały wątpliwości interpretacyjne co do pracowników zatrudnio-
nych w szczególnym charakterze. Pytanie więc dotyczy w istocie rozstrzygnięcia
kwestii, czy szczególne uprawnienia emerytalne przysługują wszystkim pracownikom
spełniającym wymogi określone w § 4-8a rozporządzenia bez względu na status wła-
snościowy pracodawcy.
Odnosząc to pytanie do treści art. 32 ust. ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych należy stwierdzić, że
literalne brzmienie tego przepisu nie wskazuje, aby zawarta w nim regulacja doty-
czyła tylko niektórych, a nie wszystkich pracowników spełniających określone wa-
runki. Stanowi on, że ubezpieczonym urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r. bę-
dącym pracownikami, o których mowa w ust. 2-3, zatrudnionym w szczególnych wa-
runkach lub w szczególnym charakterze, przysługuje emerytura w wieku niższym niż
określony w art. 27 pkt 1. W ust. 2 tego przepisu zawarta jest ogólna definicja pra-
cowników zatrudnionych w szczególnych warunkach (przy pracach szkodliwych dla
zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości), w ust. 3 definiuje się w sposób wy-
czerpujący pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze. Przepis art. 32
ust. 4 stanowi, że wiek emerytalny, o którym mowa w ust. 1, rodzaje prac lub stano-
wisk oraz warunki, na podstawie których osobom wymienionym w ust. 2 i 3 przysłu-
guje prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów dotychczasowych. Za
przepisy dotychczasowe należy uważać przepisy powołanego rozporządzenia Rady
Ministrów wydanego na podstawie upoważnienia zawartego w art. 55 ustawy z dnia
14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr
40, poz. 267 ze zm.). Ustawa ta utraciła moc na podstawie art. 195 pkt 5 ustawy o
emeryturach i rentach i z dniem wejścia w życie tej ostatniej ustawy - 1 stycznia 1999
r. - odpadła wskazana wyżej delegacja ustawowa dla Rady Ministrów. Ustawa o
emeryturach i rentach nie zawiera analogicznego upoważnienia, zatem przepis art.
194 stanowiący, że do czasu wydania przepisów wykonawczych przewidzianych w
ustawie pozostają w mocy przepisy wykonawcze wydane na podstawie ustaw do-
tychczasowych, nie jest podstawą prawną zachowania mocy obowiązującej powoła-
nego rozporządzenia. Zawarte w art. 32 ust. 4 ustawy odesłanie do przepisów do-
tychczasowych, sankcjonujących obowiązywanie rozporządzenia, można odnosić
tylko do tych przepisów rozporządzenia, które regulują materię określoną w przepisie
ustawy, a więc wiek emerytalny, rodzaje prac lub stanowisk, oraz warunki, na jakich
osobom wykonującym te prace przysługuje prawo do emerytury. Zachowały zatem
moc przepisy § 4-8a określające wiek emerytalny i okres wykonywania pracy w
szczególnych warunkach pracowników wykonujących prace wyszczególnione w wy-
kazach stanowiących załącznik do rozporządzenia, przepisy § 9-15 określające wiek
emerytalny i warunki przechodzenia na emeryturę osób zatrudnionych w szczegól-
nym charakterze, a ponadto przepis § 3 określający ogólny wymagany okres zatrud-
nienia oraz przepis § 2 ust. 1 stanowiący, że okresami pracy uzasadniającymi prawo
do świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu są okresy, w których
praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana
stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy.
Przepisy § 1 ust. 2 i 3 rozporządzenia zobowiązujące ministrów, kierowników
urzędów centralnych i centralne związki spółdzielcze do ustalenia wykazów stano-
wisk pracy w podległych im zakładach nie dotyczą materii regulowanej art. 32 ust. 4
ustawy o emeryturach i rentach. Nie określają one bowiem ani wieku emerytalnego,
ani rodzajów i stanowisk pracy, ani warunków przechodzenia na emeryturę. Przepisy
te nie wkraczają w sferę praw podmiotowych pracownika, lecz stanowią dyrektywę
dla organów zwierzchnich lub nadzorujących zakłady pracy do prowadzenia wyka-
zów stanowisk pracy wymienionych w załączniku do rozporządzenia. Nie należą więc
one do tych przepisów dotychczasowych, które z mocy art. 32 ust. 4 mają zastoso-
wanie do pracowników, o których mowa w art. 32 ust. 2. W systemie regulowanym
ustawą o emeryturach i rentach przepisy § 1 ust. 2 i 3 rozporządzenia nie istnieją,
zatem nie mogą być w żaden sposób przydatne do interpretacji użytego w art. 32 ust.
2 ustawy określenia pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach. W
związku z tym nie ma potrzeby odnoszenia się do anachronicznego w obecnym sta-
nie prawnym określenia ,,zakładów pracy podległych ministrom, kierownikom urzę-
dów centralnych i centralnym związkom spółdzielczym". Na gruncie art. 32 ust. 1
ustawy oraz przepisów rozporządzenia obowiązujących na podstawie art. 32 ust. 4
prawo do emerytury w wieku niższym od określonego w art. 27 ustawy przysługuje
wszystkim pracownikom zatrudnionym w szczególnych warunkach, spełniającym
określone przepisami wymogi, niezależnie od statusu własnościowego pracodawcy.
W stanie prawnym obowiązującym przed wejściem w życie ustawy o emerytu-
rach i rentach Sąd Najwyższy prezentował stanowisko, że nie jest dopuszczalne róż-
nicowanie uprawnień pracowników. W niepublikowanym dotychczas wyroku z dnia
15 listopada 2000 r., II UKN 39/00, Sąd Najwyższy uznał, że przepisy § 4 - 15 rozpo-
rządzenia mają zastosowanie do pracowników zatrudnionych u prywatnych praco-
dawców, gdyż nie ma podstaw do podmiotowego ograniczenia ich oddziaływania
normatywnego wyłącznie do pracowników zakładów pracy, o których mowa w § 1
ust. 2 i 3. Odmienna wykładnia nie ma oparcia w przepisach tego rozporządzenia i
jest sprzeczna z zasadą równego traktowania wszystkich ubezpieczonych (art. 2a
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych - Dz.U.
Nr 137, poz. 887 ze zm.), a także z konstytucyjną zasadą równości wobec prawa i
zakazu dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32 Konstytucji RP). Podobne
stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 lipca 1999 r., III RN 25/99
(OSNAPiUS z 2000 r. nr 12, poz. 453). Tym ostatnim wyrokiem Sąd Najwyższy
uchylił zaskarżony rewizją nadzwyczajną wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego
z dnia 26 sierpnia 1998 r., II S.A. 733/98, nie podzielając zaprezentowanego przez
Naczelny Sąd Administracyjny poglądu, że praca w prywatnym zakładzie, wykony-
wana nawet na stanowiskach wymienionych w wykazach ustalonych przez właści-
wych ministrów, nie może być uznana za pracę w szczególnych warunkach. W uza-
sadnieniu wyroku Sąd Najwyższy stwierdził, że przepisy § 1 ust. 2 i 3 rozporządzenia
nie mogą być interpretowane w ten sposób, że jedynie pracownicy zatrudnieni na
stanowiskach określonych w wykazach sporządzanych przez wymienione w nich
podmioty mają prawo do świadczeń przysługujących ze względu na wykonywanie
pracy w szczególnych warunkach. W obu powołanych wyrokach Sąd Najwyższy
wskazał na nieprawidłowość wykładni art. 53 ust. 2 ustawy o z.e.p. definiującego
pracę w szczególnych warunkach i przepisów rozporządzenia wydanego na podsta-
wie art. 55 tej ustawy. Ten ostatni przepis upoważniał Radę Ministrów do określenia
tylko rodzaju lub stanowisk prac i warunków uprawniających do emerytury w określo-
nym wieku i zakres upoważnienia jest taki sam jak zakres odesłania do przepisów
dotychczasowych, zawarty w art. 32 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach. Regula-
cja zawarta w § 1 ust. 2 i 3 nie mieściła się w granicach tego upoważnienia ale też
nie rozszerzała ani nie ograniczała uprawnień pracowników, w szczególności nie
wyłączała uprawnień pracowników zatrudnionych u prywatnych pracodawców. W
załączniku do rozporządzenia, dotyczącym wszystkich pracowników wymienionych w
art. 53 ust. 2 ustawy o z. e. p., zawarty jest kompletny wykaz stanowisk, a wykazy
resortowe musiały być dostosowane do treści załącznika. Omawiane przepisy doty-
czyły jedynie prowadzenia odpowiedniej dokumentacji, na podstawie której zakłady
pracy zobowiązane były z mocy § 2 ust. 2 rozporządzenia czynić adnotacje w świa-
dectwach pracy. Brak takiej dokumentacji ( na przykład w zakładach pracy, które nie
podlegały żadnemu z wymienionych organów) lub niewłaściwe jej prowadzenie nie
miały wpływu na uprawnienia pracownika, który wykonywał pracę wymienioną w wy-
kazie A lub B załącznika do rozporządzenia. Dlatego w stanie prawnym, którego do-
tyczą powołane wyroki, nie było także podstaw do różnicowania uprawnień pracow-
ników ze względu na status własnościowy pracodawcy.
Mając na uwadze powyższe rozważania Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi
jak w uchwale.
========================================