Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 5 czerwca 2003 r
III UZP 5/03

Przewodniczący Prezes SN Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Krystyna
Bednarczyk (współsprawozdawca), Teresa Flemming-Kulesza, Beata Gudowska,
Andrzej Kijowski, Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Andrzej Wróbel.

Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kasz-
czyszyn po rozpoznaniu w dniu 5 czerwca 2003 r. wniosku Rzecznika Praw Obywa-
telskich o podjęcie przez skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego uchwały zawie-
rającej odpowiedź na następujące pytanie:

"Czy odmienna ocena dowodów, załączonych do wniosku rentowego, prze-
prowadzona przez organ rentowy po uprawomocnieniu się decyzji o przyznaniu eme-
rytury (renty), może stanowić przesłankę do wznowienia postępowania w celu po-
nownego ustalenia prawa do tego świadczenia na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118, z 1999 r. Nr 38 poz. 360, Nr 70, poz. 774, Nr 72, poz.
801 i 802, Nr 106, poz. 1215, z 2000 r. Nr 2, poz. 26, Nr 9, poz. 118, Nr 19, poz. 238,
Nr 56, poz. 678, Nr 84, poz. 948, z 2001 r. Nr 8, poz. 64, Nr 27, poz. 298, Nr 85, poz.
924, Nr 89, poz. 968, Nr 111, poz. 1194, Nr 154, poz. 1792 oraz z 2002 r. Nr 74, poz.
676, Nr 199, poz.1673, Nr 200, poz. 1679, Nr 240, poz. 2054 i Nr 241, poz. 2074) ?"

p o d j ą ł uchwałę:

Odmienna ocena dowodów dołączonych do wniosku o emeryturę lub
rentę, przeprowadzona przez organ rentowy po uprawomocnieniu się decyzji
przyznającej świadczenie, nie jest okolicznością uzasadniającą wszczęcie z
urzędu postępowania o ponowne ustalenie prawa do świadczeń na podstawie
art. 114 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fun-
duszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.).

U z a s a d ni e n i e

Rzecznik Praw Obywatelskich powołując się na art. 60 § 2 ustawy z dnia 23 li-
stopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052) i art. 16 ust. 2 pkt 4
ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (jednolity tekst:
Dz.U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147) przedstawił do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne:
,,Czy odmienna ocena dowodów załączonych do wniosku rentowego, prze-
prowadzona przez organ rentowy po uprawomocnieniu się decyzji o przyznaniu eme-
rytury (renty), może stanowić przesłankę do wznowienia postępowania w celu po-
nownego ustalenia prawa do tego świadczenia na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.) ?"
W uzasadnieniu wniosku Rzecznik podał, że wpływają do niego liczne skargi
od świadczeniobiorców dotyczące ponownego ustalania prawa do wcześniejszych
emerytur na podstawie przepisów rozporządzenia z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie
uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wy-
magającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149 ze zm.), z których część dotyczy
orzekania przez sądy o prawie do wcześniejszej emerytury przyznanym przez organ
rentowy kilka lat temu. Prawo do tych świadczeń, nabyte na podstawie prawomoc-
nych decyzji, zostało poddane weryfikacji przez organy rentowe z powołaniem się na
dokonaną obecnie odmienną ocenę dowodów dołączonych do wniosku rentowego.
W ramach weryfikacji uprawnień do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki
nad dzieckiem, prowadzonej na terenie województwa [...] przez Oddział Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych w R., duża grupa osób została pozbawiona prawa do
wcześniejszej emerytury, a w konsekwencji często podstawowego źródła dochodu
rodziny. W takiej sytuacji osoby te nie nabywają uprawnień do świadczeń z ustawy z
dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (jednolity tekst:
Dz.U. z 2001 r. Nr 6, poz. 56 ze zm.), a także do zasiłku stałego na podstawie prze-
pisów ustawy z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej (jednolity tekst: Dz.U.
z 1998 r. Nr 64, poz. 414 ze zm.) i zdane są na bardzo ograniczone wsparcie - z
uwagi na brak środków - w formie zasiłków okresowych z pomocy społecznej.
Poruszona w skargach problematyka dotyczy art. 114 ust. 1 ustawy o emery-
turach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Zgodnie z jego treścią prawo
do świadczeń lub ich wysokość ulega ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zain-
teresowanej lub z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji w sprawie świad-
czeń zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawnione okoliczności istniejące przed
wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość.
Na tle tego przepisu ujawniły się rozbieżności w orzecznictwie, dotyczące możliwości
ponownego ustalania prawa do świadczeń przez organ rentowy z powołaniem się na
odmienną oceną dowodów (zaświadczenia o stanie zdrowia dziecka), dołączonych
do wniosku rentowego.
Część przytoczonych wyroków została wprawdzie oparta na art. 80 ust. 1
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich ro-
dzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), ale poglądy w nich wyrażone zachowują aktual-
ność z uwagi na to, że treść tego przepisu odpowiada obecnie art. 114 ust. 1 ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
W wyroku z dnia 12 stycznia 2001 r., II UKN 182/00, (OSNAPiUS 2002 nr 17,
poz. 419) Sąd Najwyższy stwierdził, że warunkiem ponownego ustalenia prawa do
świadczeń na podstawie art. 80 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowni-
ków i ich rodzin nie jest ujawnienie nowych okoliczności, lecz takich, które istniały
przed wydaniem decyzji, a nie zostały przez organ rentowy uwzględnione. W uza-
sadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że decyzja organu rentowego
nie ma powagi rzeczy osądzonej, jak to ma miejsce w przypadku wyroku sądu. Nie
można powoływać się na prawo do świadczeń ustalone błędną decyzją organu ren-
towego, którą - po ujawnieniu błędu - zmieniono, jeżeli nie zostały spełnione warunki,
od których uzależnione jest nabycie tego prawa. Wynika to z treści art. 102 ust. 1 pkt
4 powołanej ustawy, który stanowił, że wypłatę świadczeń wstrzymuje się, jeżeli
okaże się, że prawo do świadczeń nie istniało (treści tego przepisu odpowiada obec-
nie art. 134 ust. 1 pkt 4 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych).
Stanowisko takie znalazło potwierdzenie w dwóch wyrokach Sądu Apelacyj-
nego w Rzeszowie z dnia 22 listopada 2002 r. (sygn. akt III AUa 958/02 i III AUa
959/02 - dołączonych w odpisach do wniosku). Stwierdza się w nich, że decyzje
ZUS, jako deklaratoryjne, nie tworzą prawa, nie mają charakteru konstytutywnego,
kształtującego prawo. Z tego względu powoływanie się na konstytucyjną zasadę
ochrony praw nabytych w przypadku wydania przez ZUS błędnej decyzji przyznają-
cej świadczenie osobie, która nie spełnia warunków przewidzianych ustawą - jest
nieuzasadnione, bowiem taka decyzja nie prowadzi do nabycia prawa do świadcze-
nia, a jako niezgodna z obowiązującym prawem nie może korzystać z ochrony.
Odmienne stanowisko w podobnej sprawie zajął Sąd Apelacyjny w Katowi-
cach w wyroku z dnia 30 maja 2001 r. (sygn. akt III AUa 2508/00, Prawo Pracy 2002
r. nr 10, s. 41). W ocenie tego Sądu organ rentowy nie może wydać decyzji o
wstrzymaniu wypłaty świadczenia (emerytury) przyznanego 9 lat temu, powołując się
na odmienną ocenę dowodów, dołączonych do wniosku rentowego.
Z kolei w uzasadnieniu wyroku z dnia 26 marca 1997 r. Sąd Apelacyjny w
Krakowie (sygn. akt III AUa 793/96, niepublikowany) stwierdził, że z punktu widzenia
prawa nie jest dopuszczalne aby - mimo prawomocnego ustalenia prawa do świad-
czenia - na skutek zmian w interpretacji przepisów dotyczących zaliczania do stażu
ubezpieczenia okresu nauki zawodu, mogło dojść do jego obniżenia. Nie sposób
pomijać, że zasadą najwyższej wagi w zakresie stosunków wynikających z ubezpie-
czenia społecznego, jest pewność prawa. Przyznanie prawa do świadczeń od okre-
ślonej daty, w określonej wysokości, stanowi prawo nabyte osoby uprawnionej. Do-
konywanie z urzędu zmian w prawomocnie ustalonych uprawnieniach podmiotów
ubezpieczonych może wynikać tylko z generalnych zmian w zakresie prawa ubezpie-
czeń społecznych, to zaś nie dotyczy zmiany w interpretacji lub wykładni przepisów.
W uzasadnieniu wyroku z dnia 6 listopada 1996 r. Sąd Apelacyjny w Warsza-
wie (sygn. akt III AUa 822/96, niepublikowany) stwierdził, że ustalenia prawomoc-
nych decyzji organu rentowego mogą być podważone tylko wtedy, gdy dowody lub
okoliczności wskazane w art. 80 ustawy istniały przed wydaniem zakwestionowanej
decyzji i miały istotny wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość na pod-
stawie przepisów prawa obowiązującego w dacie wydania tychże decyzji. Ten ogra-
niczony zakres możliwości wznowienia postępowania przed organem rentowym ma
na celu ochronę praw słusznie nabytych. Do tej zasady utrwalonej w orzecznictwie
sądów, nawiązał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 25 czerwca 1995 r.,
II UZP 11/95, (OSNAPiUS 1995 nr 24, poz. 301). Wprawdzie uchwała to dotyczyła
innego stanu faktycznego i prawnego, jednakże zasada ochrony praw słusznie na-
bytych została uwzględniona przez Sąd Najwyższy jako jedna z przesłanek mająca
istotny wpływ na stanowisko tego Sądu.
Powołane orzecznictwo ujawnia, zdaniem Rzecznika, rozbieżności w wykładni
art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych, dotyczące warunków ponownego ustalenia prawa do świadczeń lub ich wyso-
kości.
Według jednego poglądu warunkiem ponownego ustalenia prawa do świad-
czeń lub ich wysokości nie jest ujawnienie nowych okoliczności, lecz takich, które
istniały przed wydaniem decyzji, a nie zostały przez organ rentowy uwzględnione.
Jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji organu rentowego o przyznaniu świadczenia
okaże się, że decyzja ta jest błędna z uwagi na to, że osoba zainteresowana nie
spełnia warunków określonych ustawą do nabycia prawa do świadczenia - to wów-
czas organ rentowy jest uprawniony do uchylenia lub zmiany błędnej decyzji i wyda-
nia decyzji zgodnej z prawem i rzeczywistym stanem sprawy.
Natomiast w świetle drugiego poglądu odmienna ocena dowodów, załączo-
nych do wniosku rentowego, nie może stanowić podstawy do ponownej oceny prawa
do świadczenia, ponieważ art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych zezwala na takie działanie organowi rentowemu tylko w
przypadku przedłożenia nowych dowodów lub ujawnienia okoliczności istniejących
przed wydaniem decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń.
Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich na aprobatę zasługuje pogląd, zgod-
nie z którym organ rentowy nie może wydać decyzji ustalającej ponownie prawo do
świadczeń lub ich wysokość po uprawomocnieniu się decyzji, powołując się na od-
mienną ocenę dowodów załączonych do wniosku rentowego. Z redakcji przepisu art.
114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
wynika, że dopuszczalne jest ponowne ustalenie prawa do świadczeń, jeżeli zostaną
ujawnione okoliczności istniejące przed wydaniem decyzji, które mają wpływ na
prawo do tego świadczenia. Skoro ustawodawca posłużył się określeniem ,,ujawnio-
no", to niewątpliwie miał na względzie okoliczności nieznane organowi w chwili orze-
kania o prawie do świadczenia. Ujawnić bowiem można tylko to, co do tej pory nie
było znane. A skoro tak, to jest oczywiste, iż odmienna ocena treści dowodów dołą-
czonych do wniosku rentowego (np. zaświadczenia o stanie zdrowia dziecka), nie
jest ujawnieniem okoliczności istniejących przed wydaniem decyzji (te bowiem były
znane organowi i stanowiły podstawę do wydania decyzji), a tym samym nie daje
jakichkolwiek podstaw do ponownego ustalenia prawa do świadczenia. Z tego
względu sam fakt wszczęcia postępowania na podstawie odmiennej oceny dowodów
dołączonych do wniosku rentowego, w sposób rażący narusza art. 114 ust. 1 ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, a ponadto godzi w
konstytucyjną zasadę ochrony praw nabytych.
Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego w sferze
praw emerytalno-rentowych, zasadą ochrony praw nabytych objęte są zarówno
prawa nabyte w drodze skonkretyzowanych decyzji przyznających świadczenia, jak i
prawa nabyte in abstracto zgodnie z ustawą przed zgłoszeniem wniosku o ich przy-
znanie. Natomiast w przypadku ekspektatyw praw podmiotowych ochrona ogranicza
się do ekspektatyw maksymalnie ukształtowanych tj. takich, które spełniają zasadni-
czo wszystkie przesłanki ustawowe nabycia pod rządami danej ustawy (por. np.
orzeczenie z 11 lutego 1992 r., K. 14/91, OTK 1992 r. cz. I, s.128, wyrok z 23 listo-
pada 1998 r., SK. 7/98, OTK ZU 1998 Nr 7, poz. 114, s.627-628, wyrok z 22 czerwca
1999 r., K. 5/99, OTK ZU 1999 Nr 5, poz. 100, s.536).
W świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego zasada ochrony praw na-
bytych zapewnia szczególnie intensywną ochronę prawom do świadczeń z ubezpie-
czeń społecznych, a zwłaszcza praw emerytalno-rentowych. Szczególna ochrona
tych praw pozostaje w ścisłym związku z zasadą wzajemności świadczeń z ubezpie-
czeń społecznych. Ubezpieczony bierze udział w tworzeniu funduszu ubezpiecze-
niowego, z którego wypłacane są świadczenia. Oczekuje on, że w razie zajścia okre-
ślonych zdarzeń, uniemożliwiających mu działalność zarobkową, uzyska określone
przez prawo świadczenia.
System emerytalno-rentowy przed 1 stycznia 1999 r. obejmował również
prawo do emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem specjalnej troski. Wymienione
świadczenie oparte było na zasadzie wzajemności i należało do świadczeń ,,wypra-
cowanych" przez ubezpieczonego odpowiednio długim stażem ubezpieczenia,
uprawniającym do przejścia na emeryturę bez względu na wiek. Ubezpieczony miał
więc prawo oczekiwać, że w razie niemożności kontynuowania zatrudnienia z powo-
du konieczności opieki nad dzieckiem, po spełnianiu przesłanek określonych w roz-
porządzeniu Rady Ministrów i po złożeniu odpowiednio udokumentowanego wniosku,
uzyska świadczenie emerytalne.
Ponowne ustalanie prawa do świadczenia po uprawomocnieniu się decyzji o
jego przyznaniu stanowi ingerencję w sferę praw nabytych danej jednostki. Ingeren-
cja taka jest oczywiście dopuszczalna, o ile znajduje wystarczające uzasadnienie w
obowiązującym prawie. Jednakże stanowiące przepisy podstawę takiej ingerencji nie
mogą podlegać wykładni rozszerzającej, właśnie ze względu na konieczność
ochrony praw nabytych.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przepis art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, podobnie jak
poprzednio obowiązujący art. 80 ust.1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrze-
niu emerytalnym pracowników i ich rodzin, umożliwia ponowne ustalenie prawa do
świadczeń lub ich wysokość - także z urzędu - jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji
w sprawie świadczeń zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawnione okoliczności
istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub
ich wysokość. Innymi słowy, postępowanie o ponowne ustalenie prawa do świadczeń
nie może być wszczęte na innej podstawie niż wymieniona w tym przepisie, to zaś
oznacza, że podstawą tą nie może być w szczególności dokonanie odmiennej oceny
dowodów, w oparciu o które została wydana prawomocna decyzja.
Powołany przepis stanowi więc podstawę pozwalającą na zmianę prawomoc-
nej decyzji tak w sytuacji, gdy osoba, której odmówiono prawa do świadczenia w
związku z nieudowodnieniem faktu spełnienia wszystkich wymaganych przez prawo
warunków, przedstawi nowe dowody uzyskane już po wydaniu decyzji potwierdzają-
ce to prawo, jak i wtedy gdy z nowych dowodów czy okoliczności wynika brak pod-
staw do przyznania świadczenia. W obu przypadkach organ rentowy może dokonać
odmiennej oceny dowodów, które były podstawą odmowy przyznania świadczenia
lub podstawą jego przyznania. Nowe dowody mogą bowiem stanowić podstawę do
uznania, że dotychczas zebrane dowody są niewiarygodne. Jako przykład można
podać dołączenie do wniosku świadectwa pracy zawierającego dane, których wiary-
godność została następnie podważona nowymi dowodami lub zaświadczenia o za-
robkach obarczonego błędami rachunkowymi ujawnionymi już po wydaniu decyzji.
Odnosząc te zasady do przedmiotu przedstawionego zagadnienia należy stwierdzić,
że nie może budzić wątpliwości zasadność ponownego ustalenia prawa do wcze-
śniejszej emerytury, której odmówiono na podstawie orzeczenia lekarskiego, jeżeli
okaże się, że przy jego wydawaniu nie uwzględniono kompletnej dokumentacji lekar-
skiej istniejącej przed wydaniem orzeczenia, ale także pozbawienia prawa do świad-
czenia, jeżeli ujawnione po wydaniu decyzji dowody (np. dokumenty) podważają wia-
rygodność lub przydatność dowodów dotąd ocenianych. Dopuszczalne byłoby zatem
dokonanie odmiennej oceny dowodów w postępowaniu o ponowne ustalenie prawa
do świadczeń, wszczętym przez organ rentowy z urzędu, pod warunkiem jednak, że
uzyskano nowe dowody lub ujawniono okoliczności, mające wpływ na prawo do
świadczeń lub ich wysokość.
To swoiste ,,wznowienie postępowania" w takich sprawach w sposób oczywi-
sty ogranicza prawomocność, czy też niewzruszalność decyzji organu rentowego
także w sprawach, w których wydano decyzję przyznającą świadczenie.
W uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 3 października 1996 r., II
UZP 18/96, (OSNAPiUS 1997 nr 7, poz. 117), został wyrażony pogląd, zachowujący
aktualność mimo zmiany stanu prawnego, według którego zgodnie z art. 80 ust. 1
ustawy o z.e.p. prawo do świadczeń lub ich wysokość ulega ponownemu ustaleniu
na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się de-
cyzji w sprawie świadczeń zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawnione okolicz-
ności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świad-
czeń lub ich wysokość. Ustawa nie określa granic czasowych, w których wniosek
może być złożony, co oznacza, że może to nastąpić w każdym czasie, o ile są speł-
nione przesłanki zawarte w przepisie (przedłożenie nowych dowodów lub ujawnienie
okoliczności istniejących przed wydaniem decyzji, mających wpływ na prawo do
świadczeń lub ich wysokość). To swoiste wznowienie postępowania, nie jest wzno-
wieniem postępowania sądowego przewidzianym przepisami KPC, nie ma też cha-
rakteru wznowienia postępowania przewidzianego w art. 145 § 1 KPA i w przeci-
wieństwie do nich, nie jest ograniczone terminem do wystąpienia z takim wnioskiem.
Instytucja ta dotyczy postępowania przed organem rentowym, ale znajduje zastoso-
wanie także w przypadku, gdy prawo do świadczeń ustalono orzeczeniem organu
odwoławczego, bądź gdy prawo do świadczenia nie zostało ustalone, to znaczy gdy
została wydana decyzja odmowna. Przedstawione zasady postępowania znajdują
potwierdzenie w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 20 września 1978 r., II UZP 7/78
(OSNCP 1979 nr 3, poz. 48), w wyroku z dnia 8 października 1986 r., II URN 182/86
(OSNCAP 1987 nr 12, poz. 212), czy wyroku z dnia 8 maja 1991 r. (II URN 28/91, Sł.
Pracownicza nr 1992 nr 2, s. 26).
Przedstawione rozwiązanie wynika z tego, że decyzja organu rentowego nie
ma powagi rzeczy osądzonej, tak jak to ma miejsce w przypadku wyroku sądu. Po-
waga rzeczy osądzonej, z której korzysta prawomocny wyrok sądu pracy i ubezpie-
czeń społecznych wydany w sprawie o prawo do świadczenia z ubezpieczenia spo-
łecznego, wyłącza możliwość ponownego wszczęcia postępowania o to samo świad-
czenie zarówno przed organem rentowym, jak i przed sądem. Wzruszenie ustaleń
stanowiących podstawę takiego wyroku i wydanie przez organ rentowy nowej decyzji
przyznającej prawo do świadczeń lub podwyższającej ich wysokość jest możliwe
tylko w okolicznościach przewidzianych w art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach. Jeżeli natomiast z przedłożonych dowodów lub ujawnionych okoliczności
wynika, że prawo do świadczeń ustalone poprzednio orzeczeniem organu odwoław-
czego (sądu) nie istnieje lub że świadczenie przysługuje w niższej wysokości, organ
rentowy występuje do organu odwoławczego z wnioskiem o wznowienie postępowa-
nia przed nim (art. 114 ust. 2 pkt 1 i 2 tej ustawy).
Warunkiem ponownego ustalenia prawa do świadczeń na podstawie tego
przepisu nie jest ujawnienie nowych okoliczności, lecz takich, które istniały przed wy-
daniem decyzji, a - jako nieznane - nie zostały przez organ rentowy uwzględnione
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 sierpnia 1999 r., II UKN 231/99 - OSNAPiUS
2000, nr 19 poz. 734).
Przesłanka ta wykazuje podobieństwo z regulacją odnoszącą się do wznowie-
nia postępowania sądowego (art. 399 KPC). W myśl tego przepisu w przypadkach
przewidzianych w przepisach działu VI można żądać wznowienia postępowania,
które zostało zakończone prawomocnym wyrokiem. Co do zasady zostały więc do-
puszczone sytuacje, w których prawomocne orzeczenia sądu wydane w sprawie cy-
wilnej, (rozumianej według definicji z art. 1 KPC, co oznacza, że pojęcie to obejmuje
także sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych w rozumieniu art. 476 § 2 i 3
KPC), mogą podlegać wzruszeniu. Tryb ten jako dotyczący postępowania sądowego
nie może być podstawą podważenia decyzji organu rentowego, pomijając nawet
trudność wskazania jak tę prawomocność decyzji rozumieć. Z uwagi na materię
zagadnienia przybliżyć należy wznowienie postępowania z przyczyn restytucyjnych -
art. 403 § 2 KPC. W myśl tego przepisu podstawą wznowienia postępowania zakoń-
czonego prawomocnym wyrokiem może być późniejsze wykrycie takich okoliczności
faktycznych, które mogłyby mieć wpływ na wynik sprawy, a z których strona nie mo-
gła skorzystać w poprzednim postępowaniu. W tym sformułowaniu kryje się później-
sze wykrycie okoliczności faktycznych, które mogłyby wpłynąć na wynik sprawy z
zastrzeżeniem, że strona nie mogła z nich skorzystać w poprzednim postępowaniu.
Nie jest wątpliwe w orzecznictwie, że przepis kładzie nacisk na wykrycie takich oko-
liczności faktycznych, które istniały w toku toczącego się postępowania ale poza nim,
a więc nie będąc objętymi materiałem sprawy, nie mogły być przez stronę wykorzy-
stane; nie mogła się na nie powołać. Innymi słowy nie stanowi podstawy wznowienia
postępowania taki środek dowodowy czy też okoliczność, które powstały już po
uprawomocnieniu się wyroku (uchwała z dnia 21 lutego 1969 r., I CO 68/68, OSN
1969 z.12 poz. 208).
Regulacja objęta art. 114 ust. 1 ustawy (szersza niż wynikająca z powołanego
art. 403 § 2 KPC dotyczy bowiem nie tylko okoliczności faktycznych) jest wynikiem
przyjęcia, że decyzja organu rentowego nie ma przymiotu powagi rzeczy osądzonej
równej wyrokowi sądu. To wznowienie postępowania (ponowne ustalenie prawa do
świadczeń lub ich wysokość) nie jest uzależnione od wykazania przez organ rento-
wy, że z okoliczności faktycznych lub dowodów podważających prawo do świadcze-
nia lub jego wysokości nie mógł skorzystać w poprzednim postępowaniu. Wiąże się
to z charakterem uprawnień emerytalno-rentowych, które mogą być nabywane po
spełnieniu warunków określonych przez prawo. Nie można powoływać się na prawo
do świadczeń ustalone błędną decyzją organu rentowego, a więc pomijającą, że nie
zostały spełnione warunki, od których uzależnione jest nabycie tego prawa, która po
ujawnieniu błędu została zmieniona. Znajdowało to potwierdzenie w treści art. 102
ust. 1 pkt 4 powołanej ustawy o z.e.p. (obecnie art. 138 ustawy o emeryturach i ren-
tach), który stanowił, że wypłatę świadczeń wstrzymuje się, jeżeli okaże się, że
prawo do świadczeń nie istniało (tak w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia
2001 r., II UKN 182/00 - OSNAPiUS 2002 nr 17, poz. 419).
Nie wdając się w szczegółowe rozważania dotyczące rozumienia nienależno-
ści świadczenia - art. 138 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS - wspomnieć
jednak trzeba, iż jest to okoliczność uzasadniająca wstrzymanie świadczenia, oraz że
za świadczenie nienależnie pobrane uważa się, między innymi, świadczenia przy-
znane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w in-
nych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą
świadczenie. W przypadkach gdy emeryt lub rencista korzystał ze świadczeń na
podstawie nieprawdziwych dokumentów lub zeznań albo w innych wypadkach złej
woli, organ rentowy wstrzymuje wypłatę świadczeń w całości lub części (art. 114 ust.
2 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS).
To ograniczenie stabilności decyzji rentowych jest rezultatem utrwalonego w
orzecznictwie stanowiska, wedle którego prawo do świadczeń określonych w ustawie
(art. 76 obowiązującej do dnia 31 grudnia 1998 r. ustawy o z.e.p.), powstawało z
dniem spełnienia się wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego prawa.
Zasada ta funkcjonuje również w obecnym stanie prawnym, bowiem art. 100 ust. 1
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych stanowi, że prawo do świadczeń określonych w ustawie powstaje z
dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego prawa. Uza-
sadnia to pogląd, że prawo do świadczeń powstaje ex lege, zaś powstanie prawa do
świadczeń odróżnić należy od jego ustalenia deklaratoryjną decyzją organu rentowe-
go oraz od prawa do pobierania świadczenia.
Zgłoszenie przez osobę uprawnioną wniosku oraz wydanie przez organ ren-
towy deklaratoryjnej decyzji ustalającej prawo do świadczeń i ich pobieranie stanowi
jedynie realizację prawa do świadczeń, które to prawo powstaje z mocy ustawy (ex
lege) z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do jego nabycia. W
uzasadnieniu uchwały całej Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
z dnia 20 grudnia 2000 r. (III ZP 29/00, OSNAPiUS 2001 nr 12, poz. 418) Sąd Naj-
wyższy stwierdził, że ,,Prawo do świadczeń powstaje i istnieje niezależnie od decyzji
organu rentowego, a tylko jego realizacja w postaci wypłaty świadczenia wymaga
potwierdzenia decyzją. Stanowisko to jest zbieżne z poglądami wyrażanymi w piś-
miennictwie prawa ubezpieczeń społecznych".
Z powyższych uwag wynika, że nieprzedstawienie nowych dowodów lub nie-
ujawnienie okoliczności, z których wynika, że prawo do świadczenia nie istnieje nie
daje podstaw do ,,wznowienia postępowania" (ponownego ustalenia prawa do świad-
czeń) w trybie art. 114 ust.1 ustawy o FUS (tak również w postanowieniu Sądu Naj-
wyższego z dnia 18 lutego 2003 r., II UK 146/02 - dotąd niepublikowane, w którym
powołano się także na pogląd Sądu Najwyższego zawarty w wyroku z dnia 5 paź-
dziernika 1994 r., III ARN 46/96, - OSNAPiUS 1995 nr 5, poz.58 - według którego
,,zasadę ochrony osób, które nabyły prawa w dobrej wierze należy rozumieć również
w ten sposób, iż uchybienia organu administracji nie mogą powodować ujemnych
następstw dla obywatela działającego w dobrej wierze").
Nie ma więc uzasadnienia pogląd, że możliwa jest, z powołaniem się na art.
114 ust. 1 ustawy, zmiana decyzji organu rentowego przyznającej prawo do świad-
czenia jedynie dlatego, że obecnie inaczej ocenia się zebrany w poprzednim postę-
powaniu i już poprzednio oceniony materiał dowodowy. Należy wykluczyć w szcze-
gólności, że podstawą tego wznowienia postępowania może być opinia lekarza
orzecznika ZUS sprowadzająca się do innej niż dotychczas oceny stanu zdrowia do-
konanej wcześniej prawomocnym orzeczeniem komisji do spraw inwalidztwa i za-
trudnienia, co do którego nie wniesiono odwołania ani nie podniesiono w trybie nad-
zoru zarzutu wadliwości. Nie stanowi to bowiem okoliczności, o jakich mowa w tym
przepisie i w konsekwencji nie upoważnia organu rentowego do ponownego rozpo-
znania uprawnień i wydania z urzędu decyzji pozbawiającej nabytego prawa do
renty.
Podobny, trafny pogląd wyraził Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia
30 maja 2001 r., III AUa 2508/00 (Prawo Pracy 2002 nr 10, s. 41) stwierdzając, iż
organ rentowy nie może wydać decyzji o wstrzymaniu wypłaty świadczenia (emerytu-
ry), przyznanego 9 lat temu, powołując się na odmienną ocenę dowodów, załączo-
nych do wniosku rentowego. Obowiązujące w tym zakresie przepisy zezwalają na
ponowną ocenę prawa do świadczenia (emerytury) tylko w przypadku przedłożenia
nowych dowodów lub ujawnienia okoliczności, istniejących przed wydaniem decyzji,
które mają wpływ na prawo do świadczeń.
Stanowisko to należy uzupełnić o stwierdzenie wywodzone z treści przepisu
art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, że winny być to okoliczności nieznane
organowi rentowemu, ale istniejące przed wydaniem decyzji, trafnie bowiem zauwa-
żono we wniosku Rzecznika, że z użytego w tym przepisie określenia ,,ujawniono"
wynika, że niewątpliwie chodzi w nim o okoliczności nieznane organowi w chwili
orzekania o prawie do świadczenia.
Konkludując należy więc stwierdzić, że odmienna ocena dowodów dołączo-
nych do wniosku rentowego, przeprowadzona już po uprawomocnieniu się decyzji
przyznającej świadczenie, nie jest okolicznością uzasadniającą wszczęcie z urzędu
postępowania o ponowne ustalenie prawa do świadczeń w trybie wskazanego prze-
pisu. Taką ocenę (ponowną) umożliwia jednak uzyskanie nowych dowodów lub
ujawnienie okoliczności nieznanych organowi w chwili orzekania o prawie do świad-
czenia, mających wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość.
Mając to wszystko na względzie orzeczono jak w sentencji uchwały.
========================================