Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 26 stycznia 2006 r.
III UZP 2/05

Przewodniczący Prezes SN Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Beata
Gudowska (sprawozdawca), Józef Iwulski, Roman Kuczyński, Jerzy Kuźniar,
Zbigniew Myszka, Krystyna Bednarczyk (sprawozdawca, uzasadnienie).

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczy-
szyn, po rozpoznaniu na posiedzeniu w dniu 26 stycznia 2006 r. wniosku Rzecznika
Praw Obywatelskich z dnia 14 listopada 2005 r. [...] skierowanego przez Prezesa
Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych do rozpoznania przez
skład siedmiu sędziów w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych
Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź na następujące py-
tanie prawne:

,,Czy dopuszczalne jest kwestionowanie przez organ rentowy niezdolności do
pracy osoby, która przed 1 września 1997 r. była nieprzerwanie od dziesięciu lat in-
walidą i z tego tytułu pobierała rentę ?"

podjął uchwałę:

Osoba, która przed dniem 1 września 1997 r. była nieprzerwanie od 10 lat
inwalidą i z tego tytułu pobierała rentę, może być skierowana przez organ ren-
towy na badania lekarskie w celu ustalenia jej niezdolności do pracy jako prze-
słanki prawa do renty (art. 107 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r.
Nr 39, poz. 353 ze zm.).

U z a s a d n i e n i e

W przedstawionym zagadnieniu prawnym Rzecznik Praw Obywatelskich wy-
raził wątpliwości związane z wywołującą rozbieżności w orzecznictwie Sądu Najwyż-
szego kwestią stosowania przepisu § 29 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Pracy,
Płac i Spraw Socjalnych z dnia 5 sierpnia 1983 r. w sprawie składu komisji lekarskich
do spraw inwalidztwa i zatrudnienia, trybu postępowania, trybu kierowania na bada-
nia przez te komisje oraz szczegółowych zasad ustalania inwalidztwa (Dz.U. Nr 47,
poz. 214 ze zm.) obowiązującego do 31 sierpnia 1997 r. Przepis ten stanowił, że nie
wyznacza się terminów badań kontrolnych osób, których inwalidztwo trwało nieprze-
rwanie ponad dziesięć lat, licząc od daty powstania inwalidztwa. W niepublikowanym
wyroku z dnia 11 maja 2005 r., III UK 29/05 Sąd Najwyższy zajął stanowisko, że do-
puszczalne jest kwestionowanie przez organ rentowy niezdolności do pracy osoby,
która przed 1 września 1997 r. była nieprzerwanie od dziesięciu lat inwalidą i z tego
tytułu pobierała rentę, a zmiana stanu prawnego od dnia 1 września 1997 r. nie stoi
na przeszkodzie do przeprowadzenia badań kontrolnych takich osób. Sąd Najwyższy
stwierdził, że na organie rentowym spoczywa ustawowy obowiązek aktualizacji ,,na
przyszłość" prawa do świadczeń rentowych z tytułu niezdolności do pracy, które nie
mają charakteru ,,zamkniętego", skoro zmianie ulega ,,stopień niezdolności do pracy"
ubezpieczonego, stanowiący jedną z istotnych przesłanek ustawowych warunkują-
cych prawo do renty (art. 107 w związku z art. 101 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych - jednolity
tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.). Odmienna interpretacja, wykluczająca
dopuszczalność aktualizacji prawa do tych świadczeń rentowych z tytułu niezdolno-
ści do pracy nabytych przed dniem wejścia w życie powyższych przepisów, byłaby
niezgodna z konstytucyjną zasadą równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji RP). Z dniem
wejścia w życie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych, czyli począwszy od dnia 1 stycznia 1999 r., obowiązuje ustawowa zasada
prawna, zgodnie z którą prawo do świadczeń określonych w tej ustawie ustaje jeżeli
ustanie którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego prawa (art. 101 pkt
1). Zasada ta dotyczy także świadczeń uzależnionych od niezdolności do pracy, a w
konsekwencji oznacza to, że dopuszczalne jest przeprowadzenie badania lekarskie-
go na wniosek lub z urzędu w celu ustalenia w konkretnym wypadku ewentualnej
zmiany stopnia niezdolności do pracy, braku tej niezdolności lub ponownego jej po-
wstania (art. 107). W wyroku tym Sąd Najwyższy uznał za nietrafne stanowisko za-
warte w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2002 r., II UKN 747/00 (OSNP
2003 nr 21, poz. 522), wedle którego nie jest dopuszczalne kwestionowanie przez
organ rentowy niezdolności do pracy osoby, która przed 1 września 1997 r. była nie-
przerwanie od dziesięciu lat inwalidą i z tego tytułu pobierała rentę, a zmiana stanu
prawnego od dnia 1 września 1997 r. nie daje podstaw do przeprowadzenia badań
kontrolnych takich osób.
Rzecznik Praw Obywatelskich zauważa, że stanowisko wyrażone w tym ostat-
nim wyroku jest prezentowane jednolicie w dotychczasowym orzecznictwie Sądu
Najwyższego. I tak w wyroku z dnia 6 września 2000 r., II UKN 693/99 (OSNAPiUS
2002 nr 5, poz. 125) Sąd Najwyższy stwierdził, że zmiana stanu prawnego w zakre-
sie świadczeń wypłacanych z tytułu trwałej lub okresowej niezdolności do pracy (po-
przednio inwalidztwa) dokonana ustawą z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektó-
rych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr
100, poz. 461) nie oznacza, ze podlegają weryfikacji świadczenia dotychczas przy-
znane i wypłacane, niezależnie od aktualnego stanu zdrowia, jeżeli przepisy gwa-
rantowały je z uwagi na dziesięcioletni okres wypłacania. Z kolei w wyroku z dnia 17
lipca 1996 r., II URN 13/96 (OSNAPiUS 1997 nr 4, poz. 54) Sąd Najwyższy stwierdził
niedopuszczalność skierowania na badanie kontrolne w podobnej sprawie po 19 la-
tach pobierania renty stosownie do wymienionego rozporządzenia, nawet w razie
stwierdzenia braku inwalidztwa. Podobnie orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21
września 1995 r., II URN 28/95 (OSNAPiUS 1996 nr 7, poz. 105). Oba wyroki powo-
łują się w uzasadnieniu również na poprzedni wyrok z dnia 7 kwietnia 1994 r., II URN
8/94 (OSNAPiUS 1994 nr 1, poz. 13) a ostatni z nich ponadto na jeszcze wcześniej-
szy wyrok z dnia 23 listopada 1987 r., II URN 259/87 (OSNCP 1989 nr 9, poz. 143).
W powołanych wyrokach Sąd Najwyższy wyraził pogląd, iż wyznaczenie kontrolnego
badania osoby, której inwalidztwo trwało nieprzerwanie 10 lat (poprzednio 15), jest
dopuszczalne jedynie wówczas, jeżeli w uprzednim postępowaniu przed organem
rentowym zostaną udowodnione okoliczności wskazujące na zmianę stanu inwa-
lidztwa stosownie do treści § 29 ust. 3 powołanego rozporządzenia.. Odwołując się
do przytoczonych poglądów Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 27 stycznia
2000 r., III AUa 1257/99 (OSA 2002 nr 2, poz. 11) stwierdził, że niemożność kiero-
wania na dalsze badanie kontrolne jest jednoznaczna z przyznaniem prawa do renty
na stałe. Jest to sytuacja taka, jak ta, w której według wiedzy medycznej nie ma ro-
kowań odzyskania zdolności do pracy i istnieje uzasadnienie przyznania renty stałej.
Na uzasadnienie odmiennego poglądu przedstawionego w wyroku z dnia 11
maja 2005 r. Sąd Najwyższy wskazał trzy argumenty. Po pierwsze przepis § 29 ust.
3 rozporządzenia dopuszczał możliwość przeprowadzenia z urzędu badania kontrol-
nego także osoby korzystającej z prawa do renty inwalidzkiej, u której inwalidztwo
trwało nieprzerwanie ponad 10 lat. Po drugie ograniczeń w tym względzie nie przewi-
dywały przepisy obowiązującego następnie rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 8 sierpnia 1997 r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy do
celów rentowych (Dz.U. Nr 99, poz. 612). Po trzecie obowiązujące przepisy art. 107
w związku z art. 101 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych wręcz zakładają przeprowadzenie takich badań w sytuacji, gdy zacho-
dzi potrzeba ustalenia, czy w konkretnym wypadku nie uległ zmianie stopień niezdol-
ności do pracy osoby korzystającej ze świadczenia rentowego. W ocenie Rzecznika
Praw Obywatelskich argumenty te nie są przekonujące. Po pierwsze przepis § 29
ust. 3 rozporządzenia nie przekreśla zasad wynikających z przepisu § 29 ust. 1 pkt 2
rozporządzenia, wykluczającego możliwość przeprowadzenia z urzędu badania kon-
trolnego osoby korzystającej z prawa do renty inwalidzkiej, u której inwalidztwo
trwało nieprzerwanie przez dziesięć lat. Wyniki badań kontrolnych przeprowadzonych
po upływie dziesięciu lat, przez które trwało inwalidztwo, nie mogły stanowić podsta-
wy do pozbawienia rencisty prawa do renty nawet wówczas, gdy w ich następstwie
stwierdzono brak inwalidztwa, chyba że zachodziły szczególne okoliczności uzasad-
niające przeprowadzenie badań z urzędu. Wyjaśniając tą ostatnią okoliczność Sąd
Najwyższy stwierdził w wyroku z dnia 21 września 1995 r., II URN 28/95, że wyzna-
czenie badania lekarskiego jest dopuszczalne, jeżeli w uprzednim postępowaniu
przed organem rentowym zostaną udowodnione okoliczności wskazujące na zmianę
stanu inwalidztwa. Przed wyznaczeniem takiego badania kontrolnego obowiązkiem
organu rentowego było przeprowadzenie postępowania dowodowego dla zbadania
okoliczności, które mogłyby wskazywać na istotną zmianę (poprawę) stanu zdrowia
świadczeniobiorcy. Wynika z tego, że jest to jednak odmienna sytuacja prawna, któ-
rej zastosowanie wymaga zastosowania wyżej wskazanego trybu i nie może prze-
kreślać zasad wynikających z przepisu § 29 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia. Sam przepis
jest zresztą niejasny, bowiem nie wskazuje, jakie okoliczności przed badaniem po
wielu latach inwalidztwa mogą w dostateczny sposób wskazywać na zmianę stanu
zdrowia i jakie postępowanie miałoby być wdrożone przed wydaniem skierowania na
badania kontrolne. Po drugie przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki So-
cjalnej z dnia 8 sierpnia 1997 r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy do ce-
lów rentowych nie mogły przewidywać ograniczeń w zakresie badań kontrolnych
osób, u których inwalidztwo trwało nieprzerwanie przez dziesięć lat przed 1 września
1997 r. Wydanie przepisów tego rozporządzenia związane było z reformą zasad
orzekania o niezdolności do pracy, dokonaną na podstawie ustawy z dnia 28
czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i ubezpie-
czeniu społecznym. W myśl art. 11 ust. 3 tej ustawy renty inwalidzkie przyznane na
podstawie przepisów dotychczasowych stają się z mocy prawa odpowiednio rentami
z tytułu niezdolności do pracy (trwałej lub okresowej). Zgodnie zaś z art. 11 ust. 2 tej
ustawy orzekanie o niezdolności do pracy (według tych nowych, zreformowanych
zasad) mogło jedynie dotyczyć takich osób, które miały wyznaczone (zgodnie z pra-
wem) badanie kontrolne stanu inwalidztwa. W stosunku do osób pobierających rentę
nieprzerwanie ponad dziesięć lat przepis ten nie mógł znaleźć zastosowania. Powyż-
sze stanowisko podzielił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 marca 2000 r., II UKN
693/99 stwierdzając, iż zmiana stanu prawnego nie oznacza, że podlegają weryfikacji
świadczenia dotąd wypłacane i to niezależnie od aktualnego stanu zdrowia w sytua-
cji, gdy obowiązujące przepisy zagwarantowały ich wypłacanie. Ustawa z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ad-
aptowała do swego tekstu bez istotnych zmian przepisy ustawy z dnia 28 czerwca
1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i ubezpieczeniu
społecznym. Po trzecie przepisy art. 107 w związku z art. 101 pkt 1 ustawy o emery-
turach i rentach nie mogą być uznane za wprowadzające nowy, odmienny stan
prawny w zakresie przeprowadzenia badań kontrolnych, gdy zachodzi potrzeba
ustalenia, czy w konkretnym przypadku nie uległ zmianie stopień niezdolności do
pracy osoby korzystającej ze świadczenia rentowego. Odpowiednikami przepisów
art. 107 i 101 pkt 1 były przepisy art. 78 i 87 pkt 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin o identycznej treści. Oznacza to,
że zarówno w obecnym jak i w poprzednim stanie prawnym były identyczne podsta-
wy do przeprowadzenia badań w sytuacji, gdy zachodziła potrzeba ustalenia, czy w
konkretnym wypadku nie uległ zmianie stan inwalidztwa osoby korzystającej ze
świadczenia rentowego. Z mocy § 29 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Pracy,
Płac i Spraw Socjalnych z dnia 5 sierpnia 1983 r. przepisy te nie miały jednak zasto-
sowania w zakresie wyznaczania badań kontrolnych osobom, których inwalidztwo
trwało przed 1 września 1997 r. nieprzerwanie przez dziesięć lat.
Zaprezentowany w omawianym wyroku pogląd, że interpretacja wykluczająca
dopuszczalność aktualizacji prawa do świadczeń rentowych z tytułu niezdolności do
pracy nabytych przed dniem wejścia w życie mniej korzystnych regulacji w tym za-
kresie byłaby niezgodna z konstytucyjną zasadą równości, może budzić wątpliwości
z uwagi na niewzruszalność uprawnień nabytych. Takie rozumienie zasady równości
oznaczałoby ponadto, iż wprowadzenie korzystniejszych regulacji prawnych byłoby
dopuszczalne jedynie pod warunkiem objęcia tymi regulacjami uprawnień wcześniej
przyznanych. Takie rozumienie zasady równości nie jest stosowane w kierunku od-
wrotnym, to znaczy do oceny sytuacji, w której nowe warunki nabywania uprawnień
są mniej korzystne, właśnie ze względu na niewzruszalność uprawnień słusznie na-
bytych. Z zakazu różnicowania sytuacji prawnej adresatów norm prawnych w oparciu
o dyskryminujące kryteria, nie wynika nakaz rozszerzenia zakresu obowiązywania
regulacji prawnej na sytuacje prawne wcześniej ukształtowane. Z każdą taką zmianą
stanu prawnego wiąże się zróżnicowanie stanu prawnego obowiązującego przed i po
wejściu w życie nowej regulacji prawnej (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21
czerwca 2000 r., K 2/99 - OTK 2000 nr 5, poz. 139).
Odpowiadając na przedstawione zagadnienie prawne Sąd Najwyższy zważył,
co następuje. Wątpliwości dotyczą dopuszczalności stwierdzenia - z powodu ustą-
pienia inwalidztwa - braku prawa do świadczeń rentowych przyznanych przed dniem
1 września 1997 r. w związku ze zmianą od tej daty stanu prawnego w zakresie
ustalania niezdolności do pracy, które to pojęcie zastąpiło używany przed tą zmianą
termin ,,inwalidztwo". Nie odnoszą się one do uregulowań ustawowych, które w
przedmiocie zmian w prawie do świadczeń uzależnionych od niezdolności do pracy
(poprzednio od inwalidztwa) są podobne. W przedstawionym zagadnieniu chodzi o
rozstrzygnięcie kwestii proceduralnych na tle przepisów regulujących postępowanie
przed organem rentowym w sprawach o świadczenia rentowe. Przepisy rozporzą-
dzenia Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych z dnia 5 sierpnia 1983 r. w sprawie
składu komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia, trybu postępowania,
trybu kierowania na badania przez te komisje oraz szczegółowych zasad ustalania
inwalidztwa były częścią procedury dostosowanej do określonych w ustawie zasad
przyznawania renty inwalidzkiej.
Podstawą przyznania prawa do renty inwalidzkiej pod rządem ustawy z dnia
14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr
40, poz. 267 ze zm.) w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 września 1997 r. był
przepis art. 32. Zgodnie z tym przepisem renta przysługiwała pracownikowi, który
spełnił określone warunki, w tym warunek inwalidztwa jednej z grup. Spełnienie tych
warunków było podstawą do przyznania renty na przyszłość bez określenia okresu
korzystania z tego prawa. W przypadku zaistnienia w okresie korzystania z prawa do
renty zmian w stanie zdrowia następowała zmiana w prawie do świadczeń na zasa-
dach określonych w art. 78. Stanowił on, że prawo do świadczeń uzależnionych od
inwalidztwa oraz wysokość tych świadczeń ulega zmianie, jeżeli w wyniku badania
lekarskiego, przeprowadzonego na wniosek lub z urzędu, ustalono zmianę grupy
inwalidzkiej, brak inwalidztwa lub ponowne powstanie inwalidztwa.
Na podstawie art. 25 ust. 1 ustawy ocena zdolności do wykonywania zatrud-
nienia, zaliczenie do jednej z grup inwalidów i ustalenie daty powstania inwalidztwa
należało do komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia. Zasady działania
tych komisji oraz tryb odwoławczy regulowały przepisy rozporządzenia Rady Mini-
strów z dnia 29 czerwca 1983 r. w sprawie działania komisji lekarskich do spraw in-
walidztwa i zatrudnienia, trybu odwoławczego oraz sprawowania nadzoru nad dzia-
łalnością tych komisji (Dz.U. Nr 36, poz. 166). Na podstawie § 6 tego rozporządzenia
orzeczenie obwodowej komisji lekarskiej, od którego nie wniesiono odwołania i co do
którego nie zgłoszono zarzutu wadliwości oraz orzeczenie wojewódzkiej komisji le-
karskiej stanowią podstawę do wydania decyzji w sprawach świadczeń uzależnio-
nych od inwalidztwa. Komisje lekarskie działały przy oddziałach Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych ( § 1). Były więc podmiotami odrębnymi od oddziału Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, działały przy nim lecz nie były jego jednostką organiza-
cyjną. W związku z tym nie miały uprawnień organu rentowego, gdyż zgodnie z § 2
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie postępowania o
świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń (Dz.U. Nr 10, poz.
49 ze zm.) organami rentowymi są oddziały Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i in-
spektoraty przy tych oddziałach. Rozporządzenie Ministra Pracy, Płac i Spraw So-
cjalnych z dnia 5 sierpnia 1983 r. w sprawie składu komisji lekarskich do spraw inwa-
lidztwa i zatrudnienia, trybu postępowania, trybu kierowania na badania przez te ko-
misje oraz szczegółowych zasad ustalania inwalidztwa było aktem wykonawczym i
określało sposób wykonywania czynności należących do organów rentowych i czyn-
ności należących do komisji lekarskich, a prowadzących do wydania orzeczenia sta-
nowiącego ocenę stanu zdrowia w rozumieniu art. 25 ust. 1 ustawy.
Zgodnie z § 9 rozporządzenia podmiotem kierującym zainteresowanych na
badanie jest organ rentowy - oddział lub inspektorat Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych. Przepis § 27 ust. 1 stanowi, że badania kontrolne stanu inwalidztwa przepro-
wadza się z urzędu w terminie określonym przez komisję lekarską. Przepis jest adre-
sowany do organu rentowego, który działając z urzędu zleca przeprowadzenie badań
kontrolnych. Kolejny przepis (§ 27 ust. 2) adresowany jest do komisji lekarskich i sta-
nowi, że komisja lekarska wyznacza termin badania kontrolnego lub orzeka o zbęd-
ności tego badania w zależności od charakteru i stopnia zmian chorobowych powo-
dujących inwalidztwo. Wydając orzeczenie komisja lekarska ma obowiązek wyzna-
czyć termin następnego badania albo orzec o zbędności tego badania wobec trwało-
ści inwalidztwa. ,,Wyznaczenie terminu" w rozumieniu tego przepisu oznacza okre-
ślenie miesiąca i roku następnego badania (§ 16 ust. 1 pkt 6). Wyznaczenie konkret-
nej daty i wezwanie uprawnionego do renty na badania należy do organu rentowego.
Po stwierdzeniu przez ten organ, że orzeczenie zawiera tylko ocenę stanu zdrowia
bez adnotacji o zbędności badań i bez wyznaczenia terminu kolejnego badania, co
może nastąpić na skutek przeoczenia, zaniedbania lub niewiedzy, musi on skierować
osobę uprawnioną do renty na badanie kontrolne w celu uzyskania orzeczenia zgod-
nego z określoną procedurą.
Przepis § 29 ust. 1 stanowi, że nie wyznacza się terminów badań kontrolnych
osób: 1) które osiągnęły wiek: kobiety - 55 lat, mężczyźni - 60 lat, chyba że inwa-
lidztwo tych osób zostało spowodowane urazem, 2) których inwalidztwo trwa nieprze-
rwanie ponad 10 lat od daty powstania inwalidztwa. Przepis adresowany jest do ko-
misji lekarskich, które wyznaczają termin badań kontrolnych. Zawiera on zalecenie
zaniechania przeprowadzenia badań kontrolnych w stosunku do osób, co do których
zakłada się brak szans na odzyskanie zdolności do pracy albo ze względu na za-
awansowany wiek, chyba że inwalidztwo jest spowodowane urazem, którego skutki
mogą ustąpić, albo ze względu na niemożność wyleczenia w sytuacji, gdy trwające
dziesięć lat leczenie nie odniosło skutku. Przepis ten oznacza tylko tyle, że w okre-
ślonych w nim okolicznościach komisja lekarska nie musi czynić na orzeczeniu ad-
notacji o wyznaczeniu terminu badań. Okoliczności wymienione w punkcie 2 to nie-
przerwane trwanie inwalidztwa przez dziesięć lat licząc od daty jego powstania do
daty ostatniego badania kontrolnego wykonanego po upływie dziesięciu lat. Nie wy-
starczy przy tym sam upływ czasu lecz z treści orzeczeń wydawanych w ciągu dzie-
sięciu lat musi wynikać, że w inwalidztwie nie było przerwy (na przykład w przypadku
ustąpienie inwalidztwa i ponownego jego powstania w wyniku innej choroby lub
urazu).
W utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego nadawało się powołanemu
przepisowi rangę, która nie wynikała ani z jego usytuowania w systemie prawnym ani
z jego treści. Na przykład w wyroku z dnia 7 kwietnia 1994 r., II URN 8/94
(OSNAPiUS 1994 nr 1, poz. 13) Sąd Najwyższy stwierdził, że wyniki badań kontrol-
nych komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia przeprowadzonych po
upływie dziesięciu lat, przez które trwało nieprzerwanie inwalidztwo, nie mogą stano-
wić podstawy do pozbawienia rencisty prawa do renty. W kolejnym wyroku - z dnia
17 lipca 1996 r., II URN 13/96 (OSNAPiUS 1997 nr 4, poz. 54) - stwierdził, że wyniki
badań kontrolnych komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia przeprowa-
dzone po upływie dziesięciu lat, przez które trwało nieprzerwanie inwalidztwo, nie
mogą stanowić podstawy do pozbawienia rencisty prawa do renty nawet wówczas,
jeżeli w ich następstwie stwierdzono brak inwalidztwa, chyba że zachodzą szczegól-
ne okoliczności uzasadniające przeprowadzenie badań z urzędu. Uzasadniając to
stanowisko Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że dyrektywa przepisu § 29 ust. 1 pkt 2
rozporządzenia ma rangę ustawową albowiem rozporządzenie zostało wydane z
mocy delegacji ustawowej (art. 25 ust. 3 i 4 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pra-
cowników). Szczególne okoliczności, o których mowa w ostatnim z powołanych orze-
czeń, określone są w § 29 ust. 3 rozporządzenia. Stanowi on, że przepisy ust. 1 oraz
§ 27 ust. 1 i 2 nie ograniczają możliwości przeprowadzenia z urzędu badania kon-
trolnego inwalidy, jeżeli zostaną ujawnione okoliczności, wskazujące na zmianę
stanu inwalidztwa, w szczególności jeżeli osoba uznana za inwalidę prowadzi tryb
życia wskazujący na potrzebę przeprowadzenia badania kontrolnego. Do treści tego
przepisu odnosi się wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 września 1995 r., II URN
28/95 (OSNAPiUS 1996 nr 7, poz.105). Stwierdza się w nim, że wyznaczenie kon-
trolnego badania lekarskiego osoby, której inwalidztwo trwa nieprzerwanie 10 lat, jest
dopuszczalne wówczas, jeżeli w uprzednim postępowaniu przed organem rentowym
zostaną udowodnione okoliczności wskazujące na zmianę stanu inwalidztwa.
W omówionych orzeczeniach Sąd Najwyższy rozumie przepis § 29 ust. 1 pkt 2
rozporządzenia jako zakaz dokonywania badań kontrolnych po dziesięciu latach
trwania inwalidztwa, który nie obowiązuje tylko w okolicznościach określonych w § 29
ust. 3. Jednakże zakaz taki nie wynika z treści tych przepisów. Przepis § 29 ust. 3
adresowany jest do organu rentowego, który z mocy § 27 ust. 1 przeprowadza bada-
nia z urzędu. Organ ten po stwierdzeniu szczególnych okoliczności kieruje rencistę
na badanie przez komisję lekarską na podstawie § 9. Skierowanie to nie wymaga
uzasadnienia, dołącza się jedynie dokumenty wymienione w § 10, niezbędne do wy-
dania orzeczenia. Komisja lekarska po otrzymaniu skierowania od organu rentowego
musi przeprowadzić badania i wydać orzeczenie. Nie ma w rozporządzeniu przepisu
zwalniającego ją od tego obowiązku nawet w przypadku, gdy nie są jej znane oko-
liczności uzasadniające skierowanie na badanie po dziesięciu latach trwania inwa-
lidztwa. Jeżeli w orzeczeniu stwierdzi się brak inwalidztwa, oznacza to, że w okresie
od ostatniego badania zaszły okoliczności powodujące zmiany w stanie zdrowia, na-
wet jeżeli w aktach rentowych nie ma oczywistych dowodów pozwalających na
podejrzewanie takich zmian. Jest to jednak kwestia mniej istotna, gdyż istotne są
skutki, jakie wywiera orzeczenie komisji lekarskiej wydane po upływie dziesięciu lat
trwania inwalidztwa.
W stanie prawnym obowiązującym do 1 września 1997 r. przepis art. 25
ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników zawierał upoważnienia do wydania
aktów wykonawczych. Pierwsze z nich (ust. 2) upoważniało Radę Ministrów do okre-
ślenia ustroju, zakresu działania komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnie-
nia, trybu odwoławczego oraz sposobu i zakresu sprawowania nadzoru nad działal-
nością tych komisji. Tę kwestię reguluje powołane już rozporządzenie Rady Mini-
strów z dnia 29 czerwca 1983 r. Drugie upoważniało Ministra Pracy, Płac i Spraw
Socjalnych do określenia szczegółowych zasad ustalania inwalidztwa, w tym również
zasad zaliczania do grup inwalidów osób nie będących pracownikami, skład komisji
lekarskich, ich szczegółowe zadania, tryb postępowania, tryb kierowania na badanie
przez te komisje oraz sposób powoływania członków komisji lekarskich i lekarzy
działających w zakresie orzecznictwa inwalidzkiego. Regulujące opisaną w upoważ-
nieniu materię przepisy rozporządzenia Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych nie
mogły mieć w żadnej mierze rangi ustawowej w zakresie prawa do świadczeń uza-
leżnionych od inwalidztwa. Przepisy rozporządzenia regulowały jedynie zasady i
sposób wykonywania czynności, natomiast ich regulacją nie były objęte skutki tych
czynności nawet w zakresie postępowania o świadczenia, a w żadnym razie w sferze
prawa do świadczeń. Te kwestie mogły być uregulowane jedynie przepisami wyższej
rangi. W zakresie postępowania skutki czynności komisji lekarskich były określone w
§ 6 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 czerwca 1983 r., zgodnie z którym
orzeczenia komisji lekarskich stanowią podstawę do wydania decyzji w sprawach
świadczeń uzależnionych od inwalidztwa. W postępowaniu przed organem rentowym
moc wiążącą miały tylko orzeczenia komisji lekarskich, które zgodnie z art. 25 ust. 1
ustawy miały stanowić ocenę zdolności do wykonywania zatrudnienia, zaliczenie do
jednej z grup inwalidów, ustalenie daty powstania inwalidztwa oraz wskazania i prze-
ciwwskazania do zatrudnienia. Wszelkie inne czynności komisji lekarskich nie były
dla organu rentowego wiążące. Wyznaczenie przez komisję badań kontrolnych (§ 27
ust. 2) i zaniechanie wyznaczania kolejnych badań (§ 29 ust. 1) nie były integralną
częścią orzeczenia o inwalidztwie (braku zdolności do wykonywania zatrudnienia),
nie wiązały zatem organu rentowego. Niedochowanie przez ten organ terminu bada-
nia wyznaczonego przez komisję lekarską w trybie § 27 ust. 2 nie oznaczało tego, że
badania nie mogą być przeprowadzone w terminie późniejszym. Orzeczenie wydane
po przeprowadzeniu takich badań miało skutek określony w § 6 rozporządzenia Rady
Ministrów - stanowiło podstawę do wydania decyzji.
Nie ma podstaw do twierdzenia, by orzeczenie wydane po dziesięciu latach
trwania inwalidztwa nie odnosiło określonego w tym przepisie skutku. W powołanych
wyrokach Sądu Najwyższego nie ma odpowiedzi na pytanie, czy takie orzeczenie
jest nieważne, czy też uznaje się je za nieistniejące. Zgodnie z przepisem § 15 roz-
porządzenia orzeczenie komisji lekarskiej może być uznane za nieważne jeżeli skład
komisji był niezgodny z przepisami albo gdy zachodziły wątpliwości co do bezstron-
ności któregoś z członków komisji (ust. 3). Po stwierdzeniu nieważności sprawa była
przekazywana do ponownego rozpatrzenia przez inną komisję (ust. 4). Innych przy-
padków nieważności orzeczeń komisji lekarskich przepisy rozporządzenia nie prze-
widują. W uzasadnieniu powołanego wyżej wyroku z dnia 21 września 1995 r., II
URN 28/95, Sąd Najwyższy stwierdził, że w sytuacji, gdy wbrew zakazowi wynikają-
cemu z § 29 ust. 1 pkt 2 poddano świadczeniobiorcę badaniu kontrolnemu, jego wy-
nik nie może odnieść skutku w postaci wstrzymania renty inwalidzkiej. W tym ujęciu
wynik badania, czyli orzeczenie komisji lekarskiej o braku inwalidztwa, nie odnosi
skutku w dalszym postępowaniu, co oznacza, że organ rentowy nie może wydać de-
cyzji w oparciu o to orzeczenie. Taki wniosek nie wynika z treści powołanego przepi-
su, który zawiera jedynie wskazówkę dla komisji lekarskich niewyznaczania kolejne-
go terminu badania. Przepis ten nie formułuje zakazu przeprowadzenia przez komi-
sję lekarską badania i wydania orzeczenia w przypadku skierowania na badania
przez organ rentowy. Przeciwnie, przepisy rozporządzenia nakładają na komisję le-
karską obowiązek przeprowadzenia badania i wydania orzeczenia w stosunku do
każdej osoby, która została na takie badania skierowana. Komisja lekarska nie jest
bowiem uprawniona do kontrolowania czynności podejmowanych w postępowaniu
przez organ rentowy, a tym bardziej do ich kwestionowania. Wydanie przez komisję
orzeczenia nie narusza więc prawa. Natomiast sama treść orzeczenia, stanowiąca
ocenę stanu zdrowia w rozumieniu przepisów regulujących zasady ustalania inwa-
lidztwa, może zostać podważona jedynie w trybie odwoławczym lub w trybie stwier-
dzenia jego wadliwości przez wojewódzkiego inspektora orzecznictwa inwalidzkiego,
określonym w § 4 i w § 5 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 czerwca 1983 r.
Jeżeli tryb ten został wyczerpany, nie można uznać orzeczenia za niezgodne z pra-
wem zarówno pod względem formalnym jak i merytorycznym. Natomiast bezsku-
teczność orzeczenia w tym sensie, że nie może ono być podstawą do wydania decy-
zji, musiałaby wynikać z treści przepisu aktu prawnego regulującego postępowanie
przed organem rentowym prowadzące do wydania decyzji. Przepis § 6 rozporządze-
nia Rady Ministrów z dnia 29 czerwca 1983 r. nie zawiera w tym przedmiocie żadne-
go zastrzeżenia, zatem organ rentowy musi wydać decyzję stosownie do treści orze-
czenia. Jeżeli orzeczenie stwierdzało brak inwalidztwa, treść decyzji wyznaczał prze-
pis art. 78 ustawy, przewidujący zmianę w prawie do świadczeń, między innymi w
przypadku stwierdzenia w wyniku badania lekarskiego braku inwalidztwa. Brak inwa-
lidztwa oznaczał odpadnięcie jednego z warunków wymaganych do uzyskania tego
prawa, co w konsekwencji powodowało ustanie prawa do świadczeń z mocy art. 87
pkt 1 ustawy.
Przepis § 29 ust. 1 rozporządzenia Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych
nie miał żadnego odniesienia do uregulowań ustawowych. Był on, podobnie jak
przepis § 27 ust. 2, przepisem instrukcyjnym zawierającym wskazówki dla komisji
lekarskich w zakresie wykonywania czynności pomocnych dla organu rentowego w
dalszym postępowaniu. Te przepisy miały na celu - z jednej strony uniknięcie wdra-
żania kosztownej procedury wtedy, gdy było to zbędne, to jest w przypadku, gdy
inwalidztwo było trwałe i nie było rokowań na poprawę (§ 27 ust. 2 i § 29 ust. 1), a - z
drugiej strony - uniknięcie korzystania ze świadczeń przez osoby, które przestały
spełniać wymagane warunki co do prawa do świadczenia lub jego wysokości. Temu
ostatniemu celowi służyła regulacja zawarta w § 29 ust. 1 pkt 1 w zakresie obowiąz-
ku badań kontrolnych osób w wieku przedemerytalnym będących inwalidami na
skutek urazu, regulacja zawarta w § 29 ust. 2 dotycząca obowiązku badań kontrol-
nych po upływie dziesięciu lat trwania inwalidztwa tych inwalidów, u których nastąpiło
pogorszenie uzasadniające zaliczenie do wyższej grupy inwalidów niemające cha-
rakteru trwałego, a także regulacja zawarta w § 29 ust. 3 pozwalająca na przeprowa-
dzenie badań w wypadku podejrzeń wystąpienia zmian w stanie zdrowia. Jeżeli z
przepisu § 29 ust. 1 pkt 2 mogły wynikać jakiekolwiek uprawnienia dla świadczenio-
biorcy, to co najwyżej takie, że jego niestawiennictwo na badania kontrolne wyzna-
czone po upływie dziesięciu lat nieprzerwanego inwalidztwa, przy braku okoliczności
określonych w § 29 ust. 3, nie wywoływało skutków, o których mowa w art. 102 ust. 1
pkt 3 ustawy. Przepis ten stanowi, że wypłatę świadczeń wstrzymuje się, jeżeli osoba
uprawniona do świadczeń nie poddała się badaniu lekarskiemu bez uzasadnionych
przyczyn, mimo wezwania organu rentowego. W przypadku zastosowania przez or-
gan rentowy tego przepisu, uprawniony do świadczeń mógł się bronić w odwołaniu
od decyzji zarzutem, że uzasadnioną przyczyną niestawienia się na badanie było
niewyznaczenie przez komisję lekarską terminu badania kontrolnego. Jeżeli upraw-
niony do świadczeń poddał się badaniu, orzeczenie komisji lekarskiej odnosiło taki
sam skutek, jak każde inne orzeczenie wydane w trybie rozporządzenia. Z całą pew-
nością uregulowanie zawarte w § 29 ust. 1 pkt 2 nie miało na celu zapewnienia
prawa do renty inwalidzkiej osobie, która odzyskała zdolność do pracy. W stanie
prawnym obowiązującym do 1 września 1997 r. przepis ten nie był podstawą prawną
wyłączającą zastosowanie art. 78 i art. 87 pkt 1 ustawy, jeżeli w wyniku badania
lekarskiego stwierdzono brak inwalidztwa.
Opisany stan prawny uległ zmianie w chwili wejścia w życie ustawy z dnia 28
czerwca 1996 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym i ubez-
pieczeniu społecznym. Ustawa ta rezygnując z dotychczasowej terminologii w zakre-
sie inwalidztwa i renty inwalidzkiej wprowadziła pojęcie niezdolności do pracy oraz
kryteria ustalania tej niezdolności. W zmienionym art. 23 ustawy wprowadzona zo-
stała definicja niezdolności do pracy całkowitej i częściowej, a w art. 24 określone
zostały zasady orzekania niezdolności do pracy. Trwałą niezdolność do pracy orzeka
się, jeżeli według wiedzy medycznej nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy
(ust. 2), a okresową niezdolność do pracy orzeka się, jeżeli według wiedzy medycz-
nej istnieją rokowania odzyskania zdolności do pracy (ust. 3). Konsekwencją tego
jest zróżnicowanie prawa do renty określone w nowym brzmieniu art. 34. Stanowi on
w ust. 1, że osobie, która spełniła wymagane warunki przysługuje renta stała - jeżeli
niezdolność do pracy jest trwała i renta okresowa - jeżeli niezdolność do pracy jest
okresowa. Renta okresowa przysługuje przez okres wskazany w decyzji organu ren-
towego (ust. 2). To ostatnie uregulowanie oznaczało, że po upływie okresu wskaza-
nego w decyzji prawo do renty okresowej ustawało. Osoba uprawniona do tej renty, u
której niezdolność do pracy trwała nadal, musiała wystąpić do organu rentowego z
nowym wnioskiem o przyznanie prawa do renty. Ustawa wprowadziła także instytucję
lekarza orzecznika w miejsce działających dotychczas komisji lekarskich do spraw
inwalidztwa i zatrudnienia (art. 25 ust. 1 w nowym brzmieniu).Tego rodzaju nowe
uregulowania wymagały dostosowania do nich procedury. W związku z tym utraciło
moc rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 czerwca 1983 r., a przepisy regulu-
jące postępowanie w sprawach świadczeń uzależnionych od niezdolności do pracy
znalazły się w ustawie. Między innymi w przepisie art. 25 ust. 3 (w nowym brzmieniu)
zamieszczona jest regulacja, że orzeczenie lekarza orzecznika stanowi dla organu
rentowego podstawę do wydania decyzji w sprawie świadczeń, do których prawo
uzależnione jest od stwierdzenia niezdolności do pracy. W art. 25 ust. 4 zostało za-
warte upoważnienie dla Ministra Pracy i Polityki Socjalnej do określenia w drodze
rozporządzenia między innymi organizacji, szczegółowych zasad i trybu orzekania o
niezdolności do pracy. Na mocy tego upoważnienia zostało wydane rozporządzenie
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 8 sierpnia 1997 r. w sprawie orzekania o
niezdolności do pracy do celów rentowych. Na podstawie § 14 tego rozporządzenia
dotychczasowe rozporządzenie z dnia 5 sierpnia 1983 r. utraciło moc z dniem 1
września 1997 r.
W orzeczeniach Sądu Najwyższego odnoszących się do stanów faktycznych
zaistniałych po zmianie stanu prawnego nadal prezentowane było stanowisko wyra-
żone w orzeczeniach wydanych przed zmianą. W wyroku z dnia 6 września 2000 r.,
II UKN 693/99 (OSNAPiUS 2002 nr 5, poz. 125), Sąd Najwyższy stwierdził, że
zmiana stanu prawnego w zakresie świadczeń wypłacanych z tytułu trwałej lub okre-
sowej niezdolności do pracy nie oznacza, że podlegają weryfikacji świadczenia do-
tychczas przyznane i wypłacane niezależnie od aktualnego stanu zdrowia, jeżeli
przepisy gwarantowały je z uwagi na dziesięcioletni okres wypłacania. W drugim
wyroku - z dnia 22 stycznia 2002 r., II UKN 747/00 (OSNP 2003 nr 21, poz. 522) -
Sąd Najwyższy stwierdził, że nie jest dopuszczalne kwestionowanie przez organ
rentowy niezdolności do pracy osoby, która przed dniem 1 września 1997 r. była
nieprzerwanie od dziesięciu lat inwalidą i z tego tytułu pobierała rentę, a zmiana
stanu prawnego od dnia 1 września 1997 r. nie daje podstaw do przeprowadzenia
badań kontrolnych takich osób. W wyrokach tych Sąd Najwyższy powoływał się na
wcześniejsze orzecznictwo, w którym kładziono nacisk na długotrwały okres pobiera-
nia renty jako podstawę do utrzymania dotychczasowego prawa niezależnie od
zmian w stanie zdrowia. Były jednak prezentowane także odmienne poglądy. W wy-
danym na tle poprzedniego stanu prawnego wyroku z dnia 26 maja 1999 r., II UKN
664/98 (OSNAPiUS 2000 nr 15, poz. 596), Sąd Najwyższy stwierdził, że w przypad-
ku zaniechania badań kontrolnych po stwierdzeniu czasowego inwalidztwa przepis §
29 ust. 1 rozporządzenia nie jest przeszkodą do poddania rencisty badaniu kontrol-
nemu. Utrzymywanie w nowym stanie prawnym linii dotychczasowego orzecznictwa
opartego na nie do końca właściwej interpretacji przepisu postępowania, który utracił
moc prawną, nie wydaje się uzasadnione.
Przepisy rozporządzenia z dnia 5 sierpnia 1983 r., tak jak wszystkie przepisy
proceduralne, nie mogły mieć zastosowania do postępowań wszczętych po utracie
ich mocy obowiązującej. Postępowanie wszczęte z urzędu po dniu 1 września 1997
r. musiało się toczyć według przepisów postępowania obowiązujących od tej daty i
żaden z przepisów poprzednio obowiązującego rozporządzenie nie mógł mieć zasto-
sowania. Nie miały więc zastosowania przepisy regulujące badania kontrolne, w tym
także przepis § 29. Badania lekarskie odbywały się według nowych zasad i osoby
wezwane na takie badania nie mogły powoływać się na nieobowiązujące przepisy
postępowania. Według rozporządzenia z dnia 8 sierpnia 1997 r. orzekanie o niezdol-
ności do pracy należy do lekarza orzecznika ( § 1), a na badanie w wyznaczonym
terminie kieruje Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (§ 4). Rozporządzenie
nie przewiduje ograniczeń czasowych co do kierowania na badania, natomiast pro-
cedura wynika ze zmienionych przepisów ustawy. Organ rentowy kieruje na badania
ubiegającego się o rentę po złożeniu przez niego wniosku i w przypadku orzeczenia
trwałej niezdolności do pracy przyznaje mu rentę stałą. W takim przypadku nie ma
obowiązku przeprowadzenia ponownych badań. W przypadku orzeczenia okresowej
niezdolności do pracy przysługuje renta okresowa i po upływie okresu, na który zo-
stała przyznana, badania są przeprowadzone po złożeniu przez zainteresowanego
ponownego wniosku. Sytuację osób, którym prawo do renty zostało przyznane pod
rządem dotychczasowych przepisów, regulują przepisy ustawy ,,zmieniającej". Kwe-
stie proceduralne określone są w art. 12 ust. 1, który stanowi, że do wniosków o
świadczenia zgłoszonych przed dniem wejścia w życie ustawy, stosuje się przepisy
dotychczasowe z zastrzeżeniami wymienionymi w dalszej części przepisu. W roz-
strzyganym zagadnieniu chodzi o postępowania wszczęte z urzędu po dniu wejścia
w życie ustawy, nie ma zatem wątpliwości, że stosuje się do nich nowe przepisy po-
stępowania, czyli przepisy rozporządzenia z dnia 8 sierpnia 1997 r. Przepis art. 11
reguluje zmiany w prawie do świadczeń nabytych pod rządem przepisów dotychcza-
sowych. I tak na podstawie art. 11 ust. 1 dotychczasowych inwalidów I, II, i III grupy
uważa się odpowiednio za całkowicie niezdolnych do pracy i samodzielnej egzysten-
cji, całkowicie niezdolnych do pracy i częściowo niezdolnych do pracy. Przepis art.
11 ust. 2 stanowi, że orzekanie w sprawach niezdolności do pracy osób, o których
mowa w ust. 1, w przypadkach gdy osoby te mają wyznaczone kontrolne badanie
stanu inwalidztwa, następuje przy zastosowaniu przepisów art. 23-25 ,,w brzmieniu
nadanym niniejszą ustawą". Przepis ten dotyczy osób, których badania kontrolne
zostały wyznaczone przez organ rentowy przed dniem 1 września 1997 r., czyli pod
rządem przepisów dotychczasowych, na termin przypadający po tej dacie. Usuwa on
wątpliwości co do tego, jakie przepisy należy stosować w takim przypadku, stwier-
dzając, że nowe przepisy stosuje się w zakresie ustalania niezdolności do pracy cał-
kowitej lub częściowej (art. 23), trwałej lub okresowej (art. 24) oraz w zakresie oceny
niezdolności do pracy przez lekarza orzecznika w trybie i na zasadach określonych w
rozporządzeniu wydanym na podstawie zmienionej ustawy (art. 25). Regulacja ta nie
odnosi się do osób, które w dniu wejścia w życie ustawy nie miały wyznaczonych
badań, czy to dlatego, że nie nadszedł jeszcze termin określony przez komisję lekar-
ską po ostatnim badaniu, czy dlatego, że komisja z jakichś przyczyn nie wyznaczyła
nowego terminu badań, czy też dlatego, że wyznaczony przez komisję termin nie
został przez organ rentowy zachowany. W takim przypadku, skoro przed wejściem w
życie ustawy zmieniającej nie zostało wszczęte postępowanie z urzędu, nie jest po-
trzebna dodatkowa regulacja. Nie ma bowiem wątpliwości, że należy stosować nowe
przepisy. Z kolei przepis art. 11 ust. 3 stanowi, że renty inwalidzkie przyznane na
podstawie przepisów dotychczasowych stają się, z mocy prawa, odpowiednio renta-
mi z tytułu niezdolności do pracy w rozumieniu art. 23 ust. 2 lub 3 ,,w brzmieniu na-
danym niniejszą ustawą". Z przepisu tego wynika, że dotychczasowe renty dla inwa-
lidów II grupy stały się rentami z tytułu całkowitej niezdolności do pracy (art. 23 ust.
2), a renty dla inwalidów III grupy stały się rentami z tytułu częściowej niezdolności
do pracy. Na podstawie omówionych przepisów przejściowych nie nastąpiło prze-
kształcenie dotychczasowych rent w renty stałe czy też renty okresowe. W celu
stwierdzenia czy osoba mająca ustalone prawo do renty przed wejściem w życie
ustawy jest trwale czy też okresowo niezdolna do pracy (art. 24) i w celu dostosowa-
nia dotychczasowych rent do przepisu art. 34 ust. 1 w nowym brzmieniu, to jest przy-
znania renty stałej lub okresowej, niezbędne było przeprowadzenie badań lekarskich
i wydanie orzeczenia. Wydane pod rządem przepisów dotychczasowych orzeczenia
komisji lekarskich nie musiały zawierać ustalenia trwałej czy też okresowej
niezdolności do pracy. Po wejściu w życie ustawy zmieniającej obowiązkiem organu
rentowego było skierowanie osoby uprawnionej do renty na badanie przez lekarza
orzecznika, a zaniechanie takiego skierowania mogło być usprawiedliwione tylko tre-
ścią orzeczenia komisji lekarskiej stwierdzającego trwałą niezdolność do pracy.
Kolejna zmiana stanu prawnego nastąpiła z dniem 1 stycznia 1999 r. po wej-
ściu w życie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych. Do ustawy tej zostały przeniesione dotychczasowe zasady
ustalania niezdolności do pracy całkowitej i częściowej (art. 12), orzekania o trwałej i
okresowej niezdolności do pracy (art. 13 ust. 3 i 4) oraz przyznawania renty stałej lub
okresowej (art.59). Utrzymana została także instytucja lekarza orzecznika (art. 14
ust. 1). W art. 187 ustawa zawiera obowiązek orzekania o niezdolności do pracy na
zasadach określonych w ustawie w stosunku do tych rencistów, których termin badań
kontrolnych wyznaczono przed 1 września 1997 r. Jest to przepis przejściowy stano-
wiący odpowiednik art. 11 ust. 2 ustawy zmieniającej z dnia 28 czerwca 1996 r.
Wprowadzone zostały również między innymi przepisy regulujące obowiązki świad-
czeniobiorców. Dotyczący tej materii przepis art. 126 stanowi, że osoba, która złożyła
wniosek o przyznanie świadczenia, do którego prawo uzależnione jest od stwierdze-
nia niezdolności do pracy, oraz osoba mająca ustalone prawo do takiego świadcze-
nia jest zobowiązana, na żądanie organu rentowego, poddać się badaniom lekarskim
oraz na wniosek lekarza orzecznika badaniom psychologicznym, jeżeli są one nie-
zbędne do ustalenia prawa do świadczeń określonych ustawą. Przepis art. 134 ust. 1
pkt 3 stosuje się odpowiednio. Ten ostatni przepis jest odpowiednikiem dotychcza-
sowego przepisu art. 102 ust. 1 pkt 3 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowni-
ków i stanowi, że wypłatę świadczeń wstrzymuje się, jeżeli osoba uprawniona do
świadczeń nie poddała się badaniu lekarskiemu lub psychologicznemu bez uzasad-
nionych przyczyn, mimo wezwania organu rentowego. W ujęciu tych przepisów
każda osoba mająca ustalone prawo do renty ma obowiązek poddania się badaniom
lekarskim i nie może powoływać się na brak uprawnień organu rentowego do we-
zwania jej na badanie. Może jedynie usprawiedliwiać się przyczynami, które unie-
możliwiły jej stawiennictwo w wyznaczonym dniu. W przypadku przeprowadzenia
badań orzeczenie lekarza orzecznika stanowi dla organu rentowego podstawę do
wydania decyzji w sprawie świadczeń, do których prawo uzależnione jest od stwier-
dzenia niezdolności do pracy oraz niezdolności do samodzielnej egzystencji (art. 14
ust. 3). Stwierdzenie w orzeczeniu lekarza orzecznika braku niezdolności do pracy
(odzyskania zdolności do pracy przez osobę poprzednio niezdolną do pracy) zobo-
wiązuje organ rentowy do wydania decyzji w trybie art. 107 ustawy, regulującego
zmianę w prawie do świadczeń uzależnionych od niezdolności do pracy, podobnie
jak czynił to przepis art. 78 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników.
Stwierdzenie braku niezdolności do pracy oznacza odpadnięcie warunku niezdolno-
ści do pracy wymaganego do uzyskania prawa do renty na podstawie art. 57 ust. 1
pkt 1 ustawy. W konsekwencji prawo do świadczeń ustawało z mocy art. 101 pkt 1,
który stanowi, że prawo do świadczeń ustaje, gdy ustanie którykolwiek z warunków
wymaganych do uzyskania tego prawa. W aktualnym stanie prawnym, tak samo jak
w poprzednim, nie ma podstawy prawnej do zachowania prawa do renty z tytułu nie-
zdolności do pracy przez osobę, która odzyskała zdolność do pracy. W szczególno-
ści osoba mająca ustalone prawo do renty na podstawie przepisów obowiązujących
do dnia 1 września 1997 r. nie może powoływać się skutecznie na przepis § 29 ust. 1
pkt 2 nieobowiązującego rozporządzenia z dnia 5 sierpnia 1983 r.
Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w orzeczeniach odnoszących się do
stanów faktycznych zaistniałych pod rządem aktualnie obowiązujących przepisów. W
niepublikowanym dotychczas wyroku z dnia 5 maja 2005 r., III UK 9/05, Sąd Najwyż-
szy stwierdził, że przepis § 29 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia z dnia 5 sierpnia 1983 r.
nie przewiduje domniemania trwałości inwalidztwa osób, których inwalidztwo trwa
nieprzerwanie ponad 10 lat licząc od dnia powstania inwalidztwa. W związku z tym
obowiązkiem organu rentowego jest ustalenie faktu zdolności lub niezdolności do
pracy w celu stwierdzenia zachowania warunku uprawniającego do renty. Powołując
się na uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 września 2004 r.,
SK 30/ 03 (OTK-A 2004 nr 8, poz. 82), Sąd Najwyższy stwierdził, że niespełnienie
ustawowego warunku niezdolności do pracy wyłącza korzystanie z prawa do renty.
W kolejnym wyroku - z dnia 11 maja 2005 r., III UK 29/05 (OSNP 2005 nr 23, poz.
381), omówionym w uzasadnieniu zagadnienia prawnego - Sąd Najwyższy wyraził
pogląd, że dopuszczalne jest kwestionowanie przez organ rentowy niezdolności do
pracy osoby, która przed 1 września 1997 r. była nieprzerwanie od dziesięciu lat in-
walidą. Pogląd ten został uzasadniony głównie zmianą stanu prawnego po 1 wrze-
śnia 1997 r. i związaną z nią potrzebą aktualizacji prawa do świadczeń uzależnio-
nych od niezdolności do pracy. W obu tych wyrokach Sąd Najwyższy odstąpił od do-
tychczasowej linii orzecznictwa kwestionując zasadność traktowania przepisu § 29
ust. 1 pkt 2 rozporządzenia z dnia 5 sierpnia 1983 r. jako podstawy prawnej zacho-
wania prawa do renty przez osobę zdolną do pracy.
Przedstawione wyżej argumenty uzasadniają pogląd, że nie ma podstawy
prawnej do uznania za niedopuszczalne weryfikowania przez organ rentowy niezdol-
ności do pracy osoby, której prawo do renty zostało ustalone przed 1 września 1997
r. Organ rentowy nie tylko jest uprawniony do takiej weryfikacji, lecz od tej daty ma
obowiązek ustalania, czy niezdolność do pracy ma charakter trwały, czy okresowy,
czy też nastąpiło odzyskanie zdolności do pracy. Obowiązek taki istnieje niezależnie
od okresu trwania poprzednio ustalonego inwalidztwa. Taka interpretacja przepisów
nie krzywdzi osób, które są faktycznie niezdolne do pracy, gdyż w ich przypadku
orzeczenie lekarza orzecznika wydane po przeprowadzeniu ponownych badań bę-
dzie podstawą do wydania decyzji o przyznaniu renty stałej lub okresowej. Zmiana
stanu prawnego, polegająca na zastąpieniu badań kontrolnych instytucją renty okre-
sowej, nie jest dla dotychczasowych rencistów niekorzystna. Wprawdzie prawo do
renty okresowej ustaje z upływem okresu, na jaki świadczenie to przyznano (art. 102
ust. 1), jednakże nie wiąże się to dla rencisty z większymi niż dotychczas niedogod-
nościami. Zgodnie z § 10 rozporządzenia z dnia 8 sierpnia 1997 r. organ rentowy, nie
później niż na trzy miesiące przed ustaniem prawa do renty z tytułu okresowej nie-
zdolności do pracy, pisemnie zawiadamia osobę uprawnioną o terminie wstrzymania
wypłaty oraz o warunkach przywrócenia prawa do tego świadczenia. Do wniosku o
przywrócenie prawa do renty powinno być dołączone zaświadczenie o stanie zdro-
wia. Aktualne zaświadczenie o stanie zdrowia wymagane było także przy przeprowa-
dzaniu badań kontrolnych, a wniosek może być zgłoszony ustnie w organie rento-
wym. Natomiast osoba, która odzyskała zdolność do pracy, nie może powoływać się
na to, że nowe uregulowania są mniej korzystne od dotychczasowych, jeżeli prze-
stała spełniać warunek niezdolności do pracy. Nie ma żadnych powodów, aby taka
osoba korzystała ze świadczeń z funduszu rentowego gromadzonego ze składek
wszystkich ubezpieczonych na wypadek wystąpienia ryzyka niezdolności do pracy i
innych przypadków losowych. Zakład Ubezpieczeń Społecznych na podstawie
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.
Nr 137, poz. 887 ze zm.) jest dysponentem tego funduszu i jego obowiązkiem jest
dbanie o to, aby jego środki były wydatkowane na taki cel, na jaki są przeznaczone.
Przeznaczony on jest między innymi na wypłaty rent z tytułu niezdolności do pracy
(art. 55 pkt 2), a korzystanie z takiej renty przez osobę zdolną do pracy uszczupla ten
fundusz. Dlatego organ rentowy ma obowiązek upewniania się, czy osoba, której
przyznano uprzednio rentę z tytułu niezdolności do pracy, nie odzyskała zdolności do
pracy. Żaden z przedstawionych tu przepisów ustaw ani przepisów aktów wykonaw-
czych nie stoi na przeszkodzie w wykonywaniu przez organ rentowy tego obowiązku,
gdyż takie uregulowanie byłoby sprzeczne ze sformułowaną w art. 2 Konstytucji Rze-
czypospolitej Polskiej zasadą sprawiedliwości społecznej. Trudności ze znalezieniem
się na rynku pracy osoby korzystającej przez wiele lat z prawa do renty nie są pod-
stawą uprawniającą ją do dalszego korzystania z tego świadczenia. Osoba taka nie-
wątpliwie potrzebuje pomocy, podobnie jak osoby pozostające bez pracy z powodu
niezależnych od nich zdarzeń losowych, jednak podstawą prawną do udzielenia ta-
kiej pomocy nie są przepisy ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji uchwały.
========================================