Uchwała siedmiu sędziów SN - III PZP 11/03
Izba:Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych
Sygnatura:III PZP 11/03
Typ:Uchwała siedmiu sędziów SN
Opis:Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Urzędowy Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 2004/9/150
Data wydania:2004-01-14

Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 14 stycznia 2004 r.
III PZP 11/03

Przewodniczący Prezes SN Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Teresa
Flemming-Kulesza, Beata Gudowska, Zbigniew Hajn (współsprawozdawca), Jerzy
Kwaśniewski, Zbigniew Myszka, Barbara Wagner (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka
po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym w dniu 14 stycznia 2004 r. sprawy z po-
wództwa Genowefy B. przeciwko Polskim Kolejom Państwowym Spółce Akcyjnej
Dyrekcji Przewozów Pasażerskich w W. Zakładowi w L. o odprawę, na skutek za-
gadnienia prawnego przekazanego przez skład trzech sędziów Sądu Najwyższego
postanowieniem z dnia 29 lipca 2003 r. [...]

,,Czy prawo do jednorazowej odprawy pieniężnej określonej w art. 48 oraz 49
ust. 1 i 2 ustawy z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywa-
tyzacji przedsiębiorstwa państwowego ,,Polskie Koleje Państwowe" (Dz.U. Nr 84,
poz. 948 ze zm.) przysługuje pracownikom, z którymi rozwiązanie stosunku pracy
nastąpiło w okresie od dnia 1 stycznia 2000 r. do dnia wejścia w życie tej ustawy ?"

p o d j ą ł uchwałę:

Prawo do jednorazowej odprawy pieniężnej określonej w art. 48 i art. 49
ustawy z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębior-
stwa państwowego ,,Polskie Koleje Państwowe" (Dz.U. Nr 84, poz. 948 ze zm.)
przysługuje tylko pracownikom, z którymi rozwiązanie stosunku pracy nastą-
piło po dniu wejścia ustawy w życie.

U z a s a d n i e n i e

Stan faktyczny sprawy, na tle rozpoznania której zostało sformułowane za-
gadnienie prawne przekazane powiększonemu składowi Sądu Najwyższego do roz-
strzygnięcia, nie jest skomplikowany. Genowefa B. była zatrudniona w PKP - Zakła-
dzie Przewozów Pasażerskich w L. od 16 listopada 1987 r. do 31 stycznia 2000 r. na
stanowisku kasjera, a następnie starszego kasjera biletowo - bagażowego. Umowa o
pracę została z nią rozwiązana w związku z redukcją zatrudnienia z przyczyn eko-
nomicznych na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczegól-
nych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczą-
cych zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r.
Nr 112, poz. 980 ze zm.), powoływanej dalej jako ,,ustawa o zwolnieniach grupo-
wych". Powódce wypłacono, na podstawie art. 8 tej ustawy, odprawę w wysokości
trzymiesięcznego wynagrodzenia za pracę oraz, na podstawie Paktu gwarancji pra-
cowniczych w okresie II etapu restrukturyzacji przedsiębiorstwa państwowego ,,Pol-
skie Koleje Państwowe", rekompensatę pieniężną w kwocie 5.186,48 zł, równoważną
sześciomiesięcznemu wynagrodzeniu za pracę, obliczonemu jak ekwiwalent za urlop
wypoczynkowy. Łącznie powódka otrzymała z tego tytułu od pracodawcy 9.991, 68
zł.
W dniu 27 października 2000 r. weszła w życie ustawa z dnia 8 września 2000
r. o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego
,,Polskie Koleje Państwowe" (Dz.U. Nr 84, poz. 948 ze zm.), powoływana dalej jako
,,ustawa". Zgodnie z art. 48 tejże ustawy, pracownicy PKP lub PKP S.A., z którymi
rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło w latach 2000 - 2002 z przyczyn dotyczących
zakładu pracy, a którzy nie spełniają warunków umożliwiających uzyskanie prawa do
emerytury, urlopu kolejowego lub świadczenia przedemerytalnego, mają prawo do
jednorazowej odprawy pieniężnej. Warunkiem nabycia prawa do tego świadczenia
jest zatrudnienie w PKP nieprzerwanie co najmniej pięć lat (art. 50 ust. 1). Otrzyma-
nie odprawy wyłącza prawo do odprawy przewidzianej w art. 8 ust. 1 ustawy o zwol-
nieniach grupowych, a także do wszelkich innych świadczeń z tytułu rozwiązania sto-
sunku pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy (art. 50 ust. 3). Wysokość odprawy
została uzależniona od stopy bezrobocia na obszarze powiatu, gdzie pracownik ma
stałe miejsce zamieszkania (art. 49).
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Zamościu wyrokiem z dnia 31 grudnia 2001 r. [...]
zasądził od PKP SA Dyrekcji Przewozów Pasażerskich w W. - Zakładu Przewozów
Pasażerskich w L. na rzecz Genowefy B. kwotę 20.008, 32 zł. W motywach orzecze-
nia Sąd stwierdził, że wprawdzie ustawa o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywaty-
zacji przedsiębiorstwa państwowego ,,Polskie Koleje Państwowe" weszła w życie po
rozwiązaniu z powódką stosunku pracy, ale art. 3 k.c. dopuszcza wsteczne działanie
ustawy, gdy wynika to z jej brzmienia lub celu. Przepisy art. 48 - 50 ustawy przyznają
prawo do jednorazowej odprawy pracownikom, z którymi stosunek pracy ustał w la-
tach 2000 - 2002. Ich treść wskazuje zatem, że mają one zastosowanie do zdarzeń
zaistniałych zarówno przed jak i po wejściu ustawy w życie. Za wstecznym działa-
niem ustawy przemawia, zdaniem Sądu, także jej cel - jednakowe ukształtowanie
wysokości odpraw w całym okresie restrukturyzacji zatrudnienia. Ze względu na
trwające zwolnienia grupowe od początku roku 2000 nie byłoby zasadne przyznanie
przywileju wyższej odprawy wyłącznie tym pracownikom, z którymi rozwiązano sto-
sunki pracy po wejściu ustawy w życie. U podstaw ,,uregulowania z art. 3 k.c." leży
idea ochrony praw nabytych. Ustawa, wprowadzając z mocą wsteczną uregulowania
korzystniejsze dla pracowników, nie narusza praw nabytych.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Zamościu, podzieliw-
szy w całości poczynione przez Sąd pierwszej instancji ustalenia faktyczne oraz ich
ocenę i kwalifikację prawną, wyrokiem z dnia 18 kwietnia 2002 r. [...] oddalił apelację
pozwanego pracodawcy.
W kasacji od tego wyroku strona pozwana zarzuciła naruszenie prawa mate-
rialnego przez błędną wykładnię art. 49 ust. 1 i 2 w związku z art. 48 i w związku z
art. 83 ustawy z 8 września 2000 r. oraz w związku z art. 3 k.c. przez przyjęcie, że
przepisy ustawy, ,,uchwalonej 8 września 2000 r. i ogłoszonej w dniu 12 października
2000 r. obowiązywały już w dniu 31 stycznia 2000 r., czyli w dacie rozwiązania z po-
wódką umowy o pracę", stanowiąc podstawę do przyznania jej spornej odprawy. Na
tej podstawie wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku w całości przez oddalenie po-
wództwa i zasądzenie kosztów postępowania według norm przepisanych. Jej pełno-
mocnik podniósł w szczególności, że - według art. 83 ustawy - wchodzi ona w życie
po upływie 14 dni od dnia jej ogłoszenia, tj. od 27 października, za wyjątkiem przepi-
sów rozdziału 7, art. 65-67, art. 69 pkt 9,10 i 21, art. 70, art. 71 i art. 74, które wcho-
dzą w życie w terminie późniejszym. Żaden z przepisów ustawy nie uzyskał mocy
wstecznej. Celem ustawy, jak wynika z jej tytułu, jest komercjalizacja, restrukturyza-
cja i prywatyzacja przedsiębiorstwa państwowego ,,Polskie Koleje Państwowe". Ko-
mercjalizacja - przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w spółkę akcyjną,
miała się rozpocząć po wejściu ustawy w życie. Dopiero po komercjalizacji następo-
wać miała restrukturyzacja skomercjalizowanego przedsiębiorstwa, czyli PKP Spółki
Akcyjnej, a w jej ramach restrukturyzacja zatrudnienia. To celom restrukturyzacji za-
trudnienia miała służyć jednorazowa odprawa pieniężna. Przeciwko wstecznemu
działaniu ustawy przemawia też jej systematyka. Uprawnienie do odprawy ,,usytuo-
wane jest" w rozdziale 8, zatytułowanym ,,Restrukturyzacja zatrudnienia", która jest
prowadzona w ramach ogólnej restrukturyzacji PKP, a ten etap następuje dopiero po
skomercjalizowaniu przedsiębiorstwa. Nie uzasadnia wstecznego działania ustawy
również brzmienie jej przepisów. Warunkiem nabycia prawa do jednorazowej odpra-
wy jest brak uprawnienia do urlopu kolejowego. Przed wejściem w życie ustawy żad-
nemu pracownikowi urlop taki nie przysługiwał. I choć art. 51 ust. 1 ustawy odwołuje
się do lat ,,2000-2002", jest oczywiste, że wstecznego urlopu udzielić nie sposób.
Nadto, ustawa nie zawiera przepisów, które przewidywałyby możliwość zaliczenia na
poczet jednorazowej odprawy z art. 48 kwot wcześniej pobranych tytułem odprawy z
ustawy o zwolnieniach grupowych i rekompensaty z Paktu gwarancji pracowniczych
z 19 marca 1998 r., obowiązującego w PKP do 26 października 2000 r. Brak podsta-
wy do ich odliczenia od kwoty jednorazowej odprawy pieniężnej powodowałby, że
pracownikowi przysługiwałyby oprócz tejże odprawy także - zgodnie z zasadą
ochrony praw nabytych - należności już pobrane.
Sąd Najwyższy w zwykłym składzie, przedstawiając zagadnienie prawne do
rozważenia składowi powiększonemu podniósł, co następuje:
Problem czasowego zakresu stosowania art. 48 ustawy był już rozważany w
orzecznictwie Sądu Najwyższego. W niepublikowanych dotychczas wyrokach z dnia
10 października 2002 r., I PKN 476/01 oraz z dnia 5 grudnia 2002 r., I PKN 647/01,
Sąd Najwyższy orzekł, że zakres ten obejmuje nie tylko pracowników, z którymi sto-
sunek pracy został rozwiązany po wejściu w życie ustawy, tj. po 27 października
2000 r., ale i przed tą datą poczynając od 1 stycznia 2000 r. Przemawia za tym samo
brzmienie art. 48, który prawo do odprawy wiąże z rozwiązaniem stosunku pracy w
latach 2000 - 2002, a nie z datą wejścia ustawy w życie. Uprawnienie do odprawy
określa się w czasie przeszłym - ,,rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło w latach
2000-2002" (art. 48); ,,z którymi w latach 2000 - 2002 został rozwiązany stosunek
pracy" (art. 49 ust. 1 i 2). Dowodzi to zamiaru objęcia regulacją zdarzeń przeszłych w
stosunku do daty wejścia ustawy w życie. Za taką interpretacją powołanych przepi-
sów przemawiają reguły wykładni logicznej - ,,wobec użycia czasu przeszłego do
zdarzeń poprzedzających dzień wejścia ustawy w życie i wskazania początkowej
daty zdarzenia na rok 2000, nieracjonalne byłoby przyjąć, że przepisy zawierające
tak określoną datę miałyby w tymże 2000 roku obowiązywać zaledwie dwa miesią-
ce". Także względy celowościowe potwierdzają jej zasadność, albowiem trudno by-
łoby za sprawiedliwe i racjonalne uznać ograniczenie świadczenia do zwolnień, które
nastąpiły w okresie ostatnich dwu miesięcy roku 2000, tym bardziej, że środki finan-
sowe na odprawy miały pochodzić z obligacji o wartości 1.100.000.000 zł wyemito-
wanych przez PKP SA w latach 2001 - 2002. Również data rozpoczęcia restruktury-
zacji zobowiązań pieniężnych określona została na 30 czerwca 2000 r., a więc przed
wejściem ustawy w życie. Pomimo, że ustawa była nowelizowana ustawami z 27
lipca 2001 (Dz.U. Nr 100, poz. 1086) oraz z 21 grudnia 2001 r. (Dz.U. Nr 154, poz.
1802), postanowienia rozdziału 8 o restrukturyzacji zatrudnienia pozostały bez
zmian.
Według art. 50 ust. 3 ustawy, pracownikowi, który nabył prawo do jednorazo-
wej odprawy nie przysługuje ,,żadne inne świadczenie z tytułu rozwiązania stosunku
pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy". Wynika stąd wniosek co najmniej taki,
że jeżeli pracownik pobrał odprawę na podstawie art. 8 ustawy o zwolnieniach gru-
powych i rekompensatę na podstawie Paktu z 19 marca 1998 r. - ich wartość podle-
ga odliczeniu od kwoty jednorazowej odprawy pieniężnej. Można więc przyjąć, że
pracowników przed datą wejścia w życie ustawy ustawodawca traktuje jako ,,skwito-
wanych" świadczeniami przysługującymi wcześniej. Za stanowiskiem strony skarżą-
cej przemawia to, że warunkiem nabycia prawa do odprawy jest brak prawa do
urlopu kolejowego. Urlop kolejowy jest nową instytucją wprowadzoną dopiero
ustawą. Nadto, określenie daty wejścia ustawy w życie jest jednoznaczne. Powstaje
zatem kwestia czy w oderwaniu od treści art. 83 należy nadać moc wsteczną art. 48
ustawy ze względu na treść i cel. Użyty w art. 48 ustawy zwrot ,,z którymi rozwiązanie
stosunku pracy nastąpiło w latach 2000-2002" nie jest jednoznaczny, gdyż można go
też rozumieć jako ,,w roku 2000, jednakże nie wcześniej niż od dnia wejścia ustawy w
życie, a więc od dnia 27 października 2000 r." Zasądzenie pracownikom, którzy
otrzymali już odprawy, odprawy uzupełniającej czy dodatkowej nie ma uzasadnienia
aksjologicznego, gdyż nie byli oni pozbawieni osłony socjalnej.
W konkluzji Sąd stwierdził, że jedynie wykładnia językowa przemawia za
przyjęciem tezy, iż jednorazowa odprawa przysługuje wszystkim pracownikom zwal-
nianym z pracy w 2000 r. Przeciwko niej świadczą przepisy przejściowe (art. 83), cel
ustawy i jej systematyka, a także brak przepisów o zaliczalności pobranych świad-
czeń na poczet jednorazowej odprawy.

Sąd Najwyższy w składzie powiększonym zważył, co następuje:

1. Ustawa z 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji
przedsiębiorstwa państwowego ,,Polskie Koleje Państwowe" była dotychczas noweli-
zowana pięciokrotnie - ustawami: z 27 lipca 2001 r. (Dz.U. Nr 100, poz. 1086), z 21
grudnia 2001 r. (Dz.U. Nr 154, poz. 1802), z 30 października 2002 r. (Dz.U. Nr 205,
poz. 1730), z 5 grudnia 2002 r. (Dz.U. Nr 240, poz. 2055) i z 28 marca 2003 r. (Dz.U.
Nr 80, poz. 720). Ostatnią z wymienionych ustaw zmieniono, między innymi, art. 48 i
art. 49, zastępując wyrazy ,,w latach 2000-2002" wyrazami ,,w latach 2000-2003". Po-
nieważ podstawę rozstrzygnięcia sprawy z powództwa Genowefy B. stanowiły prze-
pisy ustawy w brzmieniu obowiązującym przed 31 grudnia 2001 r., rozpoznając za-
gadnienie prawne należało uwzględnić stan prawny z tej daty (co zresztą dla meritum
rozważań nie ma żadnego znaczenia).
2. Za przyjęciem tezy, że jednorazowa odprawa pieniężna przewidziana w art.
48 ustawy przysługuje każdemu pracownikowi zwolnionemu z pracy w 2000 r., tj. po
31 grudnia 1999 r., przemawiają mocno, choć wyłącznie, argumenty językowe. Prze-
pisy rozdziału 8 ustawy, zatytułowanego ,,Restrukturyzacja zatrudnienia", przewidują
szczególne świadczenia dla pracowników, z którymi rozwiązanie stosunku pracy ,,na-
stąpiło" (art. 48) albo z którymi stosunek pracy ,,został" rozwiązany (art. 49) w latach
2000 - 2002 z przyczyn dotyczących zakładu pracy. Odczytując te przepisy wprost,
należałoby - prima facie - przyjąć, że chodzi o ustanie zatrudnienia w jakimkolwiek
dniu kalendarzowym w kalendarzowych latach 2000, 2001 i 2002, a zatem od 1
stycznia do 31 grudnia. Zgodzić się jednak wypada z twierdzeniem, iż ich brzmienie
nie jest, wbrew pozorom, jednoznaczne. Uwzględniając bowiem treść art. 83 ustawy,
trudno dostrzec brak logiki w tym, by zwrot ,,w latach 2000-2002" rozumieć ,,w roku
2000 jednakże nie wcześniej niż od dnia 27 października - wejścia ustawy w życie".
Użycie czasu przeszłego w odniesieniu do określenia warunku nabycia prawa do
uprawnień, jakim jest rozwiązanie stosunku pracy, może wprawdzie świadczyć o za-
miarze objęcia regulacją zdarzeń przeszłych, ale tak wyrażoną wolę (zamiar) usta-
wodawcy w interpretacji tworzonych przez niego przepisów uwzględniać należy z
dużą ostrożnością. Trafne jest przy tym spostrzeżenie, że w art. 48 (i w art. 49) cho-
dzi nie tyle o czas przeszły, ile o tryb dokonany. W odniesieniu bowiem do warunków
nabycia prawa do urlopu kolejowego (art. 51 ust. 1) i świadczenia przedemerytalnego
(art. 58 ust. 1), także przysługujących w latach 2000 - 2002, ustawodawca użył trybu
niedokonanego. Nadto, w art. 32 ust. 2 pkt 2 określającym cele, na które mogą być
przeznaczone środki pochodzące z emisji obligacji, użyty został czas przeszły (tryb
dokonany) w odniesieniu tylko do świadczenia przedemerytalnego - ,,dla osób zwol-
nionych w 2000 r." i niedokonany w odniesieniu do pozostałych uprawnień - ,,dla pra-
cowników zwalnianych w latach 2000 - 2002". Warto też podnieść pewien bałagan i
niefrasobliwość ustawodawcy w zakresie użycia form gramatycznych, poprawności
merytorycznej oraz formalnej w redagowaniu przepisów rozdziału 8. I tak np. art. 50
ust. 2 i art. 53 odsyłają do art. 49 jako do przepisu, ,,w którym mowa" o jednorazowej
odprawie pieniężnej. Jest w nim rzeczywiście mowa o jednorazowej odprawie pie-
niężnej, ale tylko o jej wysokości. Prawo do odprawy przewiduje bowiem art. 48.
Poza tym, przesłanki nabycia prawa do jednorazowej odprawy pieniężnej - pozytyw-
ne i negatywne - zostały określone nie tylko w art. 48, ale także w art. 50 ust. 1, 2 i 3,
co dodatkowo nie pozwala z pełnym zaufaniem odnieść się do rezultatów wykładni
tylko językowej.
3. Do rangi zasadniczego argumentu na rzecz stanowiska o wstecznym obo-
wiązywaniu ustawy w zakresie restrukturyzacji zatrudnienia (jej rozdziału 8) wynie-
siony został przez orzekające w sprawie Sądy pierwszej i drugiej instancji art. 3 k.c.
Jak się wydaje, przepis ten został w sprawie zastosowany niewłaściwie. Podstawową
regułą kolizyjną jest zasada, że ustawa nie działa wstecz. Art. 3 k.c. nie wprowadza
od niej wyłomu, lecz przeciwnie - potwierdza ją. Akt prawny wchodzi w życie z dniem
jego ogłoszenia (dzień wydania organu promulgacyjnego). W przepisach wprowa-
dzających może być oznaczona inna data wejścia w życie bądź to całego aktu praw-
nego bądź poszczególnych jego przepisów. Na ogół data wejścia ustawy w życie jest
późniejsza od daty jej publikacji. W takich razach problem wstecznego działania
prawa w ogóle nie powstaje. Co najwyżej kwestyjna może być długość vacatio legis.
Ustawa może jednak, choć nie powinna, określać wcześniejszą niż dzień publikacji
datę jej obowiązywania. Dopiero wówczas powstaje problem wstecznego działania
prawa. Art. 3 k.c. nie wprowadza żadnych innych, swoistych dla prawa cywilnego
reguł kolizyjnych, funkcjonujących w oderwaniu od przyjętych powszechnie (por. wy-
roki SN: z 27 kwietnia 1977 r., III CZP 15/77, OSNCP 1978 nr 1, poz. 2; z 22 kwietnia
1987 r., II CR 51/87, OSNCP 1988 nr 10, poz. 144; z 23 czerwca 1999 r., I CKN
63/98, OSNC 2000 nr 1, poz. 14 oraz uchwały: z 17 maja 1990 r., III CZP 24/90,
OSNCP 1991 nr 2-3, poz. 18; z 22 grudnia 1997 r., III CZP 61/97, OSNC 1998 nr 5,
poz. 75; z 5 lipca 2002 r., III CZP 36/02, OSNC 2003 nr 4, poz. 45). Przy tym dotyczy
on tylko takich sytuacji, gdy ustawa określa w przepisach przejściowych datę jej wej-
ścia w życie wcześniejszą od daty opublikowania aktu prawnego w Dzienniku Ustaw
lub Monitorze Polskim albo nie określa jej w ogóle. Taka sytuacja w przypadku
ustawy z dnia 8 września 2000 r. nie występuje. Art. 83 ustawy jest w swej treści jed-
noznaczny - ustawa wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia, z wyjąt-
kiem ,,rozdziału 7, art. 65-67, art. 70", ,,które wchodzą w życie w terminie, o którym
mowa w art. 8 ust. 3" (pierwszy dzień miesiąca przypadającego po dniu wydania po-
stanowienia o wpisie PKP SA do rejestru handlowego), art. 69 pkt 10, który wchodzi
w życie z dniem 31 grudnia 2000 r., art. 69 pkt 9 i 21 oraz art. 74, które wchodzą w
życie z dniem 1 stycznia 2001 r., art. 71, który wchodzi w życie ,,w terminie, o którym
mowa w art. 8 ust. 3, jednak nie wcześniej niż dnia 2 stycznia 2001 r." Art. 3 k.c. zo-
stał przeto w sprawie zastosowany błędnie. Rozważania nad brzmieniem i celem
ustawy w aspekcie uzasadnienia wstecznego działania niektórych jej przepisów są
bezprzedmiotowe. Chyba, że większości przepisów rozdziału 8, w opozycji do sys-
tematyki ustawy, przyzna się charakter i znaczenie przepisów przejściowych.
Gdyby jednak nawet przyjąć, pomimo wyraźnego określenia czasu wejścia
przepisów ustawy w życie (art. 83), że art. 3 k.c. powinien znaleźć zastosowanie do
uzasadnienia ,,wstecznego" obowiązywania przepisów rozdziału 8, to bezpodstawne
jest odwoływanie się do idei ochrony praw nabytych. Ustawa nie narusza żadnych
nabytych praw pracowników PKP, albowiem przed jej wejściem w życie (przed 27
października 2000 r.) nie mieli oni prawa do jednorazowej odprawy pieniężnej wpro-
wadzonej dopiero w art. 48 tej ustawy. Przy tym, to właśnie zasada lex retro non agit,
a nie lex retro agit służy ochronie praw nabytych (por. uchwała SN z 30 maja 1996 r.,
III CZP 41/96, OSNC 1996 nr 10, poz. 127). Nie można wobec tego stosować retro-
akcji w celu ochrony tychże praw (tu poza wszystkim nieistniejących).
4. Uprawnienia przewidziane w rozdziale 8 ustawy łączą się z komercjalizacją
i restrukturyzacją przedsiębiorstwa państwowego ,,Polskie Koleje Państwowe" i nie
mogą przypadać na czas poprzedzający te procesy (a także - de lege lata - przypa-
dający po ich zakończeniu). Restrukturyzacja zatrudnienia to etap następujący po
komercjalizacji PKP, czyli po przekształceniu przedsiębiorstwa państwowego w jed-
noosobową spółkę akcyjną Skarbu Państwa. Zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy, ,,komer-
cjalizacji PKP dokonuje minister właściwy do spraw transportu w terminie 3 miesięcy
od dnia wejścia w życie ustawy", tj. w terminie do 27 stycznia 2001 r. Po skomercjali-
zowaniu przedsiębiorstwa następuje etap restrukturyzacji - organizacyjnej, finanso-
wej, majątkowej i zatrudnienia - powstałej z niego spółki. Restrukturyzacja organiza-
cyjna, polegająca na utworzeniu przez PKP SA spółek przewozowych (art. 14) i
spółki akcyjnej do prowadzenia działalności w zakresie zarządzania liniami kolejo-
wymi (art. 15), ma być przeprowadzona w terminie 6 miesięcy od dnia jej wpisu do
rejestru handlowego (art. 16). Restrukturyzacja majątkowa następuje z dniem wej-
ścia ustawy w życie (34 ust. 1). Wymieniona w art. 22 ust. 1 ustawy (w pierwotnym
brzmieniu) data 30 czerwca 2000 r. nie jest datą rozpoczęcia restrukturyzacji finan-
sowej. Określa ona jedynie termin dla ustalenia stanu zobowiązań pieniężnych w
celu przeprowadzenia ich restrukturyzacji w przyszłości - od daty wejścia ustawy w
życie. Za takim rozumieniem tego przepisu przemawia uregulowanie ,,losów" zobo-
wiązań powstałych po 1 lipca 2000 r., a przed wejściem ustawy w życie (art. 23 ust.
2), a także nowe jego brzmienie nadane mu ustawą z 28 marca 2003 r. Skoro więc
zarówno komercjalizacja jak i restrukturyzacja organizacyjna, majątkowa i finansowa
PKP następują po wejściu ustawy w życie, dlaczego funkcjonalnie z nimi związana -
na tym etapie przekształceń PKP - restrukturyzacja zatrudnienia miałaby je poprze-
dzać ?
Pogląd przeciwny byłby uprawniony tylko wówczas, gdyby oderwać restruktu-
ryzację zatrudnienia od celów ustawy i przyjąć, że celem regulacji zawartej w roz-
dziale 8 jest zagwarantowanie takich samych uprawnień wszystkim pracownikom
zwalnianym z pracy w PKP z przyczyn dotyczących pracodawcy, a zatem także wy-
równanie poziomu finansowych osłon dla zwalnianych z pracy pracowników w róż-
nych okresach restrukturyzacji. Taka teza nie jest zasadna. Zwolnienia z przyczyn
ekonomicznych następowały w PKP także przed wejściem ustawy w życie, a zatem
bez związku z jego komercjalizacją i prywatyzacją, choć w związku z podzielonym na
etapy programem restrukturyzacji Polskich Kolei Państwowych jako przedsiębiorstwa
państwowego. Świadczą o tym choćby kolejne Pakty gwarancji pracowniczych, w
tym także ostatni - z 19 marca 1998 r. Pakt ten kształtował uprawnienia pracowników
zwalnianych z pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy korzystniej niż przepisy
powszechnie obowiązujące, wprowadzając, między innymi, dodatkowe świadczenie -
rekompensatę pieniężną. Obowiązywał on do 26 października 2000 r., tj. do dnia po-
przedzającego wejście ustawy w życie. Logicznie i funkcjonalnie rzecz biorąc, prze-
pisy ustawy zastępują jego postanowienia w przedmiocie preferencyjnego ukształto-
wania prawa do świadczeń z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn dotyczą-
cych pracodawcy. Stanowi to istotny argument przeciwko nadawaniu przepisom roz-
działu 8 ustawy ,,mocy wstecznej". Tym bardziej, że objęcie tą regulacją tych tylko
pracowników, z którymi stosunki pracy zostały rozwiązane przed rozpoczęciem ko-
mercjalizacji między 1 stycznia a 26 października 2000 r., pominięcie zaś wszystkich
tych, z którymi stosunki pracy zostały rozwiązane z takich samych przyczyn przed 1
stycznia 2000 r. można by zakwestionować w aspekcie zasady równego traktowania
pracowników.
5. Rozpoczęcie emisji obligacji w 2001 r. z ich przeznaczeniem, między in-
nymi, na świadczenia ,,dla osób zwolnionych z PKP w 2000 r., wypłacane w latach
2000 - 2001" (art. 32 ust. 1 i ust. 2 pkt 2 ustawy) nie stanowi argumentu na rzecz
tezy, że prawo do jednorazowej odprawy pieniężnej przysługiwało przed 27 paź-
dziernika 2000 r. Zwrot ,,dla osób zwolnionych z PKP w 2000 r., wypłacane w latach
2000 - 2001" dotyczy tylko świadczenia przedemerytalnego, które przewidziane jest
w ustawie z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu
(jednolity tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 58, poz. 514 ze zm.). W odniesieniu do jednora-
zowej odprawy użyty został zwrot ,,dla pracowników zwalnianych w latach 2000 -
2002". Rozpoczęcie emisji obligacji dopiero w 2001 r. może przemawiać właśnie za
powstaniem uprawnień do nowych świadczeń wprowadzonych ustawą (jednorazowa
odprawa i urlop kolejowy) od jej wejścia w życie.
6. Warunkiem nabycia prawa do jednorazowej odprawy pieniężnej jest nie-
spełnienie warunków ,,umożliwiających uzyskanie prawa do emerytury, urlopu kole-
jowego lub świadczenia przedemerytalnego". Warunek niespełnienia przesłanek
umożliwiających uzyskanie prawa do urlopu kolejowego nie mógł być spełniony
przed wejściem ustawy w życie, albowiem urlop tego rodzaju został wprowadzony
dopiero przez tę ustawę (art. 51 ust. 1). Pracownicy zwolnieni z pracy przed 27 paź-
dziernika 2000 r. nie mogli zatem spełniać wszystkich ustawowych warunków naby-
cia prawa do jednorazowej odprawy pieniężnej. Niespełnienie warunków do nabycia
prawa do urlopu kolejowego nie mogło i nie może być ex post kryterium oceny prawa
do odprawy. Przyjmując wsteczne działanie przepisów wprowadzających uprawnie-
nie do jednorazowej odprawy, należałoby konsekwentnie przyjąć, że także prawo do
urlopu kolejowego istnieje od 1 stycznia 2000 r. Jeżeli wsteczne udzielenie urlopu nie
jest możliwe, a nie jest, to dla tych pracowników, którzy przed wejściem ustawy w
życie spełniali warunki nabycia do niego prawa powinien być w ustawie przewidziany
jakiś jego ekwiwalent.
7. Ważkim argumentem przemawiającym za obowiązywaniem art. 48 ustawy
od dnia jej wejścia w życie jest brak przepisów regulujących ,,rozliczenie" świadczeń
pobranych z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy i
jednorazowej odprawy pieniężnej. Zgodnie z art. 50 ust. 3 ustawy, pracownikom, któ-
rzy nabyli prawo do jednorazowej odprawy nie przysługuje odprawa na podstawie
art. 8 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych, ,,ani żadne inne świadczenie z tytułu
rozwiązania stosunku pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy". Innymi świad-
czeniami były - przewidziana w Pakcie gwarancji pracowniczych rekompensata oraz
odszkodowanie określone w § 6 ponadzakładowego układu zbiorowego pracy dla
pracowników przedsiębiorstwa państwowego ,,Polskie Koleje Państwowe" z 4 stycz-
nia 1999 r. Pracownicy, którzy pobrali odprawę, rekompensatę i odszkodowanie (nie
obowiązywał zakaz kumulacji tych świadczeń) powinni je zatem zwrócić. Przepisy
kodeksu cywilnego o zaliczeniu zapłaty (art. 451 k.c. w związku z art. 300 k.p.) nie
miałyby w tym przypadku zastosowania, albowiem dotyczą one sytuacji, gdy dłużnik
ma kilka długów względem tego samego wierzyciela. O ,,zaliczeniu" świadczeń po-
branych na poczet jednorazowej odprawy można więc zasadnie mówić tylko w zna-
czeniu potocznym. Jakkolwiek odprawy nie mają charakteru wynagrodzeniowego, w
orzecznictwie przyjmowało się dotychczas, że jako ,,inne świadczenia związane z
pracą" podlegają ochronie na równi z wynagrodzeniem za pracę (por. wyroki: SN z
25 listopada 1982 r., I PRN 118/82, ONSC 1983 nr 7, poz. 102; z 9 maja 1991 r., I
PR 482/90, PiZS 1991 nr 11, s. 65; SA w Gdańsku z 29 sierpnia 1994 r., III APr
44/94, OSA 1994 nr 10, poz. 79). Dlatego do ,,rozliczenia" odpraw nie mogłyby być
stosowane przepisy o potrąceniu bez tytułu wykonawczego (art. 87 k.p.) lub zgody
pracownika (art. 91 k.p.). Świadczenia wypłacone pracownikom, z którymi stosunki
pracy zostały rozwiązane przed dniem wejścia w życie ustawy, były świadczeniami
należnymi. Tak więc i przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 k.c. w
związku z art. 300 k.p.) nie mogłyby stanowić podstawy prawnej żądania zwrotu od-
prawy, rekompensaty i odszkodowania. W tej sytuacji, wobec braku podstawy praw-
nej, wątpliwa byłaby dopuszczalność pomniejszenia jednorazowej odprawy pienięż-
nej przez pracodawcę, a nawet przez sądy, o kwoty pobranych wcześniej świadczeń.
Zgody pracowników na potrącenie z jednorazowej odprawy pieniężnej pobranych
wcześniej należności trudno oczekiwać, na co wskazują powództwa o wypłatę
świadczeń na wszystkich możliwych podstawach prawnych, w tym także § 6 po-
nadzakładowego układu zbiorowego pracy dla pracowników PKP (por. uchwała SN z
16 kwietnia 2003 r., III PZP 4/03, OSNP 2003 nr 20, poz. 482 oraz wyrok z 10 paź-
dziernika 2003 r., I PK 313/02, niepublikowany). Prowadziłoby to do niczym nie-
usprawiedliwionego uprzywilejowania pracowników, z którymi stosunki pracy zostały
rozwiązane w okresie między 1 stycznia a 26 października 2000 r., a w konsekwencji
do dyskryminacji zarówno tych, którzy zostali zwolnieni z pracy po 26 października
2000 r. jak i tych, z którymi stosunki pracy zostały rozwiązane przed 1 stycznia 2000
r.
8. Trudno bez zastrzeżeń podzielić pogląd, że ,,wsteczne" działanie art. 48
ustawy uzasadniają względy sprawiedliwości i równości. Jak już wyżej wskazano, nie
jest tak, że zwolnienia grupowe rozpoczęto w PKP od roku 2000. Rozpoczęto je wraz
z restrukturyzacją tego przedsiębiorstwa (poprzedzającą jednak komercjalizację), a
więc już z końcem lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia. Wszyscy pracownicy, z
którymi stosunki pracy rozwiązano z przyczyn dotyczących pracodawcy korzystali z
osłony socjalnej, choć w różnych okresach na różnych podstawach prawnych i w
różnym zakresie. Przyznanie ,,przywilejów" wynikających z ustawy pracownikom
zwolnionym z pracy przed dniem wejścia tejże ustawy w życie, z ograniczeniem ich
do osób zwolnionych w 2000 r., generowałoby problem pokrzywdzenia pracowników,
z którymi stosunki pracy rozwiązano wcześniej, przed 1 stycznia 2000 r. Podnieść
wypada i to, że ustawodawca dość ,,swobodnie" rozdziela świadczenia związane z
restrukturyzacją PKP, nie czyniąc założenia, aby pracownicy otrzymywali równe ko-
rzyści przez cały jej okres objęty ustawą. Jednorazowa odprawa przysługuje w latach
2000-2003 (art. 48), prawo do jednorazowego szkolenia mają pracownicy zwolnieni
w latach 2000-2002 (art. 56 ust. 1 i 5), prawo do urlopu kolejowego przysługuje pra-
cownikowi, któremu w latach 2000 - 2001 brakuje nie więcej niż 3 lata do nabycia
prawa do emerytury (art. 51 ust. 1), a świadczenie przedemerytalne - pracownikom
zwolnionym z PKP po 18 maja 2000 r., a przed 1 stycznia 2001 r. (art. 58 ust. 1).
9. Ważąc względy społeczne, za przyjęciem, że prawo do jednorazowej od-
prawy pieniężnej przysługuje pracownikom, z którymi stosunki pracy zostały rozwią-
zane przed dniem wejścia ustawy w życie (między 1 stycznia a 26 października 2000
r.), mogłaby przemawiać tylko potrzeba zachowania spokoju społecznego. Jest to,
jak pokazuje doświadczenie życiowe, racja wątpliwa. Na drugiej szali należałoby
postawić przede wszystkim stan finansów publicznych i wynikający stąd fiskalizm
wyrażający się w ograniczaniu dochodów indywidualnych obywateli bezpośrednio -
poprzez eliminację niektórych świadczeń lub zmniejszenie wysokości innych (w tym
także świadczeń z zabezpieczenia społecznego) oraz pośrednio - poprzez rozsze-
rzenie obowiązku podatkowego osób fizycznych (np. likwidacja ulg), a także zmniej-
szenie wydatków na ogólne cele społeczne (nauka, kultura, ochrona zdrowia). Traf-
nie podniósł Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia, że odpowiedzialność
Skarbu Państwa za wykupienie obligacji sprzed prywatyzacji PKP SA to obciążenie
dla całego społeczeństwa.
Ustawa przewiduje bardzo korzystne i ponadstandardowe świadczenia dla
pracowników PKP zwalnianych z pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy.
Uwzględniając art. 216 ust. 1 Konstytucji, zgodnie z którym ,,środki finansowe na cele
publiczne są gromadzone i wydatkowane w sposób określony w ustawie", uzasad-
niona jest ścisła, restryktywna wykładnia przepisów ustawy z 8 września 2000 r. o
komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego ,,Pol-
skie Koleje Państwowe", ograniczająca dodatkowe uprawnienia pracowników do
świadczeń wyraźnie z nich wynikających.
10. W sposób podobny do restrukturyzacji Polskich Kolei Państwowych, nie
tylko ze względów ekonomicznych i organizacyjnych, ale także społecznych i poli-
tycznych, przeprowadzana jest restrukturyzacja górnictwa. Ustawa z dnia 28 listopa-
da 2003 r. o restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w latach 2003 - 2006
(Dz.U. Nr 210, poz. 237), obowiązująca w zamkniętym okresie, w art. 54 (zamiesz-
czonym w przepisach przejściowych i końcowych) stanowi, że przewidziane w niej
świadczenia osłonowe i aktywizująco - adaptacyjne przysługują pracownikom przed-
siębiorstw górniczych od 1 stycznia 2004 r. Z regulacji tej można pośrednio wniosko-
wać, że o ile wolą ustawodawcy jest przyznanie świadczeń związanych z restruktury-
zacją przedsiębiorstw państwowych w innej dacie niż wejście ustawy w życie, daje
temu w sposób jednoznaczny wyraz w przepisach przejściowych i końcowych dane-
go aktu prawnego. Można też wnosić, że górników, którzy zostali zwolnieni z pracy z
przyczyn dotyczących pracodawcy przed 1 stycznia 2004 r. ustawodawca uznał za
,,skwitowanych" świadczeniami przewidzianymi w ustawach - najpierw z dnia 27
sierpnia 1997 r. o restrukturyzacji finansowej jednostek górnictwa węgla kamiennego
oraz o wprowadzeniu opłaty węglowej (Dz.U. Nr 113, poz. 735), następnie z dnia 26
listopada 1998 r. o dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego do funkcjonowania w
warunkach gospodarki rynkowej oraz szczególnych uprawnieniach i zadaniach gmin
górniczych (Dz.U. Nr 162, poz. 1112), a jeszcze wcześniej - ustawie o zwolnieniach
grupowych.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy na przedstawione mu do roz-
strzygnięcia zagadnienie prawne udzielił odpowiedzi jak w uchwale.
========================================
Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych - inne orzeczenia:
dokumentdata wyd.
[IA] III PZP 3/07   Uchwała SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Urzędowy Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 2008/23-24/341
2008-05-13 
[IA] III PZP 2/07   Uchwała SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Urzędowy Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 2008/1-2/1
2007-05-10 
[IA] III PZP 1/07   Uchwała siedmiu sędziów SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Urzędowy Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 2007/21-22/306
2007-03-22 
[IA] III PZP 6/06   Uchwała SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Urzędowy Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 2007/13-14/182 Orzecznictwo Sądów Polskich 2008/1/1
2007-01-10 
[IA] III PZP 5/06   Uchwała SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Urzędowy Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 2007/11-12/150
2006-09-06 
  • Adres publikacyjny: