Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 26 października 2005 r.
III BZP 1/05

Przewodniczący Prezes SN Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Teresa
Flemming-Kulesza (sprawozdawca, uzasadnienie), Józef Iwulski, Antoni Górski,
Jerzy Kwaśniewski (sprawozdawca), Zbigniew Kwaśniewski, Kazimierz Zawada.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczy-
szyn, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym w dniu 26 października 2005 r. sprawy
z powództwa Krystyny O. i Iwony O. spadkobierców ustawowych Marka O. przeciwko
Funduszowi Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych Biuru Terenowemu w Ł. o
zapłatę, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego przez skład trzech sędziów
Sądu Najwyższego postanowieniem z dnia 7 czerwca 2005 r. sygn. akt III BPZ 1/05:

,,1. Czy przepisy o skardze o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomoc-
nego orzeczenia mają zastosowanie do orzeczeń, które uprawomocniły się przed
dniem wejścia w życie ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks
postępowania cywilnego oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U.
z 2005 r. Nr 13, poz. 98),
2. Czy spadkobiercy ustawowi pracownika, który zmarł po wydaniu prawo-
mocnego wyroku sądu drugiej instancji, są legitymowani do wniesienia skargi o
stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia ?"

p o d j ą ł uchwałę:

1. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orze-
czenia (art. 4241 k.p.c.) przysługuje od orzeczeń, które stały się prawomocne
od 1 września 2004 r.
2. Spadkobierca strony, która zmarła po uprawomocnieniu się wyroku
wydanego w jej sprawie, jest legitymowany do wniesienia skargi o stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.

i nadał uchwale moc zasady prawnej.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Okręgowy w Rzeszowie postanowieniem z 10 marca 2005 r. odrzucił
skargę wniesioną przez Krystynę O. i Iwonę O. - spadkobierczynie Marka O. o
stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego w
Rzeszowie z 27 lutego 2003 r. [...]. Zdaniem Sądu Okręgowego, przepisy regulujące
instytucję skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnych orzeczeń
mają zastosowanie do orzeczeń, które uprawomocnią się po wejściu w życie wpro-
wadzającej je ustawy czyli ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy - Ko-
deks postępowania cywilnego oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych
(Dz.U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98). Krystyna O. i Iwona O. wniosły zażalenie na to po-
stanowienie. Podniosły, że w chwili wejścia w życie tej ustawy nie upłynęły dwa lata
od uprawomocnienia orzeczenia, od którego wniosły skargę.
Sąd Najwyższy rozpoznający to zażalenie w zwykłym składzie powziął wątpli-
wości ujęte w postanowieniu z 7 czerwca 2005 r. w formę dwóch pytań: 1) czy prze-
pisy o skardze o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia
mają zastosowanie do orzeczeń, które uprawomocniły się przed dniem wejścia w
życie ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cy-
wilnego oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2005 r. Nr 13,
poz. 98) i 2) czy spadkobiercy ustawowi pracownika, który zmarł po wydaniu prawo-
mocnego wyroku sądu drugiej instancji, są legitymowani do wniesienia skargi o
stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.
Sąd Najwyższy - w uzasadnieniu postanowienia o przedstawieniu tych zagad-
nień prawnych do rozstrzygnięcia składowi powiększonemu - poddał analizie przepis
art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. Zgodnie z tym przepisem sprawy wszczęte
przed dniem wejścia w życie wspomnianej ustawy toczą się od tego dnia według
przepisów tej ustawy z jednym wyjątkiem. Dotyczy on złożenia i rozpoznania (a także
odmowy przyjęcia do rozpoznania) kasacji od orzeczenia wydanego przed dniem
wejścia w życie ustawy nowelizującej; stosuje się w tym zakresie przepisy dotych-
czasowe. Sprawy zakończone prawomocnymi orzeczeniami nie mogą być uznane za
sprawy wszczęte w rozumieniu tego przepisu. Przepis ten ustanawia zasadę bez-
zwłocznego oddziaływania ustawy nowej, co przemawiałoby za możliwością stoso-
wania skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnych orzeczeń do
każdej sprawy wszczętej a także zakończonej prawomocnym orzeczeniem przed
wejściem w życie ustawy nowelizującej (którego zmiana lub uchylenie nie jest i nie
było możliwe w drodze przysługujących stronie środków prawnych) pod warunkiem,
że do dnia wniesienia skargi nie upłynęło więcej niż dwa lata od uprawomocnienia
się orzeczenia. Możliwy do obrony jest też pogląd, iż przepisy o skardze o stwierdze-
nie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia miałyby zastosowanie do
orzeczeń, które uprawomocniły się przed dniem wejścia w życie ustawy z 22 grudnia
2004 r. ale nie wcześniej niż od 1 września 2004 r., od kiedy to ustanowiono mate-
rialną podstawę roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej przez wydanie prawo-
mocnego orzeczenia (art. 4171 § 2 k.c.)
Sąd Najwyższy rozważał ponadto, że ze skargą wystąpiły spadkobierczynie
pracownika, który dochodził roszczeń początkowo od swego pracodawcy a następnie
od Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i zmarł 19 lipca 2003 r.,
po wydaniu prawomocnego wyroku w jego sprawie. Zdaniem Sądu Najwyższego
przy dokonaniu oceny przysługiwania spadkobiercom strony prawa wystąpienia ze
skargą wymaga rozważenia, czy takie roszczenia ,,mogą być identyfikowane z pra-
wami majątkowymi ze stosunku pracy w rozumieniu art. 631 § 2 k.p." a także
uwzględnienia tego, że za pracownika dochodzącego roszczeń z zakresu prawa
pracy rozumie się między innymi jego spadkobierców (art. 476 § 5 pkt 1 a k.p.c.).
Prokurator biorący udział w postępowaniu wniósł o udzielenie następującej
odpowiedzi: 1. Przepisy o skardze na niezgodność z prawem prawomocnego orze-
czenia (art. 4241 - 42412 k.p.c.) mają zastosowanie do orzeczeń, które uprawomoc-
niły się najwcześniej w dniu 1 września 2004 r. 2. o udzielenie odpowiedzi twierdzą-
cej na pytanie drugie.

Sąd Najwyższy w składzie powiększonym rozważył, co następuje:

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. w rozdziale II
poświęconym wolnościom, prawom i obowiązkom człowieka i obywatela w art. 77
ust. 1 ustanowiła prawo ,,każdego" do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wy-
rządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Wraz z
wejściem w życie tego przepisu wyłonił się problem zgodności z nim rozwiązań za-
wartych w Kodeksie cywilnym, dotyczących odpowiedzialności Skarbu Państwa i
państwowych osób prawnych za wyrządzone szkody. Problem ten rozważał Trybunał
Konstytucyjny. W wyroku z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00 (OTK 2001 nr 8, poz.
256) uznał, iż art. 417 k.c. rozumiany w ten sposób, że Skarb Państwa ponosi odpo-
wiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie funkcjona-
riusza państwowego przy wykonywaniu powierzonej mu czynności jest zgodny z art.
77 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, natomiast art. 418 k.c. jest niezgodny z art.
77 ust. 1 i nie jest niezgodny z art. 65 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Z art.
418 k.c. wynikało, że jeżeli szkoda została wyrządzona przez funkcjonariusza pań-
stwowego na skutek wydania orzeczenia, Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność
tylko wtedy, gdy przy wydaniu orzeczenia nastąpiło naruszenie prawa ścigane w try-
bie postępowania karnego lub dyscyplinarnego a wina sprawcy szkody została
stwierdzona wyrokiem karnym lub orzeczeniem dyscyplinarnym albo uznana przez
organ przełożony nad sprawcą szkody; brak stwierdzenia winy nie wyłączał odpo-
wiedzialności jedynie wówczas, gdy wszczęciu lub prowadzeniu postępowań stały na
przeszkodzie okoliczności wyłączające ściganie. W uzasadnieniu wyroku z 4 grudnia
2001 r. Trybunał Konstytucyjny uznał, że usunięcie art. 418 k.c. z systemu prawnego
dokonane tym wyrokiem oznacza, iż odpowiedzialność Skarbu Państwa za działania
organów publicznych polegające na wydaniu niezgodnych z prawem orzeczeń i za-
rządzeń będzie kształtowana w oparciu o ogólne przesłanki odpowiedzialności prze-
widywane w art. 417 k.c., przy czym wśród tych przesłanek nie występuje wina funk-
cjonariusza państwowego. Zdaniem Trybunału, konieczne stało się wprowadzenie do
systemu prawnego całościowego, spójnego uregulowania ustawowego problematyki
ustalania niezgodności z prawem indywidualnych rozstrzygnięć, które mogą być pod-
stawą odpowiedzialności odszkodowawczej państwa.
Konsekwencją tego orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego była nowelizacja
Kodeksu cywilnego dokonana ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy -
Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1692). Przepis art.
4171 § 2 zdanie pierwsze znowelizowanego Kodeksu cywilnego stanowi, że jeżeli
szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecz-
nej decyzji, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowa-
niu ich niezgodności z prawem. Wprowadzenie konieczności uzyskania we ,,właści-
wym postępowaniu" stwierdzenia niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia
przed wystąpieniem z roszczeniem o naprawienie szkody oznacza, że prawo pod-
miotowe do kompensacji przez Skarb Państwa szkody wyrządzonej przez wydanie
orzeczenia, które nie jest zgodne z prawem, musi być realizowane w kilku etapach.
W postępowaniu o naprawienie szkody nie może być rozważana i udowadniana
przesłanka niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Wcześniej musi być
wszczęte postępowanie, które ewentualnie doprowadzi do przesądzenia istnienia tej
przesłanki odpowiedzialności deliktowej Skarbu Państwa. W procesowym ujęciu,
strona uważająca się za poszkodowaną przez wydanie prawomocnego orzeczenia,
musi dla dochodzenia od Skarbu Państwa roszczenia odszkodowawczego wykorzy-
stać kolejno dwa środki: jeden zmierzający do uzyskania stwierdzenia niezgodności z
prawem tego orzeczenia i dopiero po pomyślnym dla siebie rozstrzygnięciu może
wystąpić z powództwem o odszkodowanie.
Ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r. nowelizująca Kodeks cywilny weszła w ży-
cie 1 września 2004 r. Zawierała ona przepisy międzyczasowe; z jej art. 5 wynika, że
do zdarzeń prawnych powstałych przed jej wejściem w życie stosuje się przepisy
dotychczasowe. Zdarzeniem prawnym powodującym odpowiedzialność odszkodo-
wawczą Skarbu Państwa z tytułu wydania niezgodnego z prawem orzeczenia jest
uprawomocnienie się orzeczenia obarczonego taką cechą. Ustanowione w art. 4171
§ 2 przesłanki dochodzenia roszczenia odszkodowawczego mogą być zatem stoso-
wane do orzeczeń, które uprawomocniły się począwszy od 1 września 2004 r.
Ustawą z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania
cywilnego oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2005 r. Nr
13, poz. 98) został znowelizowany Kodeks postępowania cywilnego. Nowelizacja
polegała, między innymi, na tym, że w tytule VI (,,Postępowanie") księgi pierwszej
(,,Proces") części pierwszej (,,Postępowanie rozpoznawcze") dodany został dział VIII
,,Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia." Skarga
ta, co do zasady, przysługuje od prawomocnych orzeczeń, których zmiana lub uchy-
lenie w drodze przysługujących stronie środków prawnych nie było i nie jest możliwe.
Tylko wyjątkowo, wówczas gdy niezgodność z prawem wynika z naruszenia podsta-
wowych zasad porządku prawnego lub konstytucyjnych wolności albo praw człowie-
ka i obywatela, skarga przysługuje także od prawomocnego orzeczenia kończącego
postępowanie w sprawie wydanego przez sąd pierwszej lub drugiej instancji, jeżeli
strony nie skorzystały z przysługujących im środków prawnych, chyba że jest możli-
wa zmiana lub uchylenie orzeczenia w drodze innych przysługujących stronie środ-
ków prawnych (art. 4241 § 1 i 2 k.p.c.). Uwzględnienie skargi polega na stwierdzeniu
przez Sąd Najwyższy, że orzeczenie jest w zaskarżonym zakresie niezgodne z pra-
wem (art. 42411 § 2 k.p.c.). Tylko w sytuacji, gdy sprawa ze względu na osobę lub
przedmiot nie podlegała orzecznictwu sądów w chwili orzekania, Sąd Najwyższy -
stwierdzając niezgodność orzeczenia z prawem - uchyla zaskarżone orzeczenie oraz
orzeczenie sądu pierwszej instancji i odrzuca pozew albo umarza postępowanie.
Taka możliwość wynika z art. 42411 § 3 k.p.c., przepis ten reguluje tak zwaną (znaną
od dawna) skargę w obronie prawa. Poza tym przypadkiem, w wyniku rozpoznania
omawianej skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia
nie mogą nastąpić żadne modyfikacje w zakresie zapadłego rozstrzygnięcia, nie
może ono w żadnym zakresie ulec merytorycznej zmianie polegającej na uwzględ-
nieniu oddalonego żądania lub odwrotnie. Sytuacja procesowa stron zakończonego
prawomocnie postępowania pozostanie niezmieniona i to różni tę skargę od pozo-
stałych dwóch: skargi kasacyjnej i skargi o wznowienie postępowania, w wyniku
uwzględnienia których sytuacja ta może ulec zmianie. Orzeczenie uwzględniające
skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia ma zna-
czenie wyłącznie dla ewentualnego przyszłego postępowania w sprawie o odszko-
dowanie przeciwko Skarbowi Państwa. Stanowi ono konieczny prejudykat na drodze
realizacji prawa podmiotowego do kompensacji szkody wyrządzonej przez Skarb
Państwa. Prejudykat ten odnosi się do stwierdzenia deliktu (bezprawności).
Przedstawione rozważania prowadzą do wniosku o złożonym charakterze
skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Jest to
środek prawny służący kwestionowaniu orzeczenia (jego zgodności z prawem) i w
tym jest ona podobna do środków zaskarżenia. W istocie skarga ta służy jednak wy-
łącznie przesądzeniu jednej z przesłanek deliktowej odpowiedzialności odszkodo-
wawczej Skarbu Państwa, a jej wniesienie nie może spowodować żadnych zmian w
zaskarżonym orzeczeniu, ani jego uchylenia (poza wspomnianym wyżej wyjątkiem).
Ta cecha odróżnia skargę od środków zaskarżenia. Skarga jest takim środkiem
prawnym, który sytuuje się pomiędzy zakończonym prawomocnie postępowaniem a
nowym postępowaniem, które ewentualnie toczyć się będzie między jedną ze stron
tego postępowania a Skarbem Państwa w sprawie o odszkodowanie. Niewątpliwie
jednak celem wniesienia skargi jest przesądzenie występowania przesłanki, o której
mowa w art. 4171 § 2 k.c. Przepisy działu VIII tytułu VI księgi pierwszej części pierw-
szej Kodeksu postępowania cywilnego regulują procedurę ,,właściwego postępowa-
nia" w rozumieniu art. 4171 § 2 k.c., w którym następuje stwierdzenie niegodności z
prawem prawomocnego orzeczenia zapadłego w postępowaniu cywilnym. Zastoso-
wanie reguł wykładni systemowej prowadzi zatem do wniosku, że analizowane prze-
pisy powinny być stosowane do orzeczeń, których dotyczy art. 4171 § 2 k.c. Są to
orzeczenia, które uprawomocniły się poczynając od 1 września 2004 r. Trzeba przy
tym mieć na uwadze, że ustawa nowelizująca z dnia 22 grudnia 2004 r. zawierała
przepis międzyczasowy dotyczący postępowań upominawczych (art. 4) oraz przepis
odnoszący się do ,,spraw wszczętych" przed dniem jej wejścia w życie (art. 3), do
których nie można rzecz jasna zaliczyć spraw zakończonych prawomocnymi orze-
czeniami, a więc takich do których ma zastosowanie omawiana skarga. W takiej sy-
tuacji odwołanie się do wykładni systemowej stało się konieczne.
Należy odrzucić możliwość stosowania przepisów o skardze do orzeczeń,
które stały się prawomocne dopiero po wejściu w życie ustawy z dnia 22 grudnia
2004 r. Wejście w życie tej ustawy wyznacza jedynie możliwość skorzystania z tego
środka procesowego, jakim jest skarga a nie przesądza do jakich zdarzeń prawnych
środek ten ma zastosowanie. Skoro od 1 września 2004 r. istnieje w systemie praw-
nym roszczenie o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia,
brak jest dostatecznych racji dla ograniczania działania skargi stanowiącej instrument
realizacji tego roszczenia do okresu po wejściu w życie przepisów proceduralnych. Z
drugiej strony nie ma też wystarczających podstaw do stosowania tego instrumentu
do orzeczeń zapadłych na dwa lata przed wejściem w życie przepisów procesowych.
Termin dwóch lat wynika z art. 4246 § 1 k.p.c. i jest terminem na wniesienia tego
środka prawnego. Jest to termin zawity. Z terminu zawitego nie sposób wnioskować
o zdarzeniach prawnych, do których stosuje się ustawę wprowadzającą środek
prawny, którego ten termin dotyczy, zwłaszcza w powiązaniu z datą wejścia w życie
ustawy niezawierającej przepisów międzyczasowych dotyczących tej kwestii. Byłoby
to wiązanie przypadkowej z istoty rzeczy daty wejścia w życie ustawy procesowej z
możliwością skorzystania z roszczenia wprowadzonego przez prawo materialne.
Odpowiedzi na drugie zagadnienie prawne należy poszukiwać w prawie spad-
kowym. Do spadku wchodzą roszczenia odszkodowawcze. Wynika to z jednolitego
rozumienia art. 922 § 1 k.c. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawo-
mocnego orzeczenia stanowi pierwszą fazę dochodzenia odszkodowania. Wespół z
roszczeniem o odszkodowanie stanowi procesową całość realizacji prawa podmioto-
wego do wyrównania szkody wyrządzonej prawomocnym orzeczeniem. Uwzględnie-
nie skargi stanowi materialnoprawną przesłankę dochodzenia odszkodowania od
Skarbu Państwa ponoszącego odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego po-
legającego na wydaniu w postępowaniu cywilnym niezgodnego z prawem prawo-
mocnego orzeczenia. Legitymacja do wniesienia skargi przysługuje zatem temu,
komu służy roszczenie odszkodowawcze. Roszczenie o odszkodowanie od Skarbu
Państwa przechodzi na spadkobierców, wobec tego służy im również skarga o
stwierdzenie niezgodności z prawem orzeczenia, którego wydanie, w ocenie wno-
szącego tę skargę, wyrządziło szkodę. Nie ma przy tym znaczenia, w jakiej sprawie
(o jakie roszczenie) zapadł zaskarżony wyrok. Nie ma też znaczenia, na kogo prze-
chodzą prawa objęte kwestionowanym wyrokiem, to znaczy, czy prawa te przecho-
dzą na określone osoby, bez względu na to, czy są one spadkobiercami. Podobnie
pozbawione jest znaczenia przysługiwanie określonym osobom własnych praw zwią-
zanych ze śmiercią spadkodawcy. Skoro roszczenie o odszkodowanie przechodzi na
spadkobierców, nie można uznać, by nie służyła im skarga, bez której niemożliwe
jest dochodzenie tego roszczenia. Pod pojęciem strony z art. 4241 k.p.c. i art. 4243
k.p.c. należy więc rozumieć również spadkobiercę strony postępowania, w którym
zapadło kwestionowane orzeczenie, objęte żądaniem stwierdzenia jego niezgodności
z prawem.
Przedstawione rozważania doprowadziły do podjęcia uchwały o treści ujętej w
sentencji. Nadano jej moc zasady prawnej na podstawie art. 61 § 6 ustawy z dnia 23
listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.).
========================================