Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 29 września 2006 r.
II UZP 10/06

Przewodniczący Prezes SN Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Krystyna
Bednarczyk (sprawozdawca, uzasadnienie), Zbigniew Hajn, Józef Iwulski, Jerzy
Kwaśniewski, Zbigniew Myszka, Herbert Szurgacz (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wi-
śniewskiego, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 29 września 2006 r. sprawy z
wniosku Bogdana S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w
W. o rentę rodzinną, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego postanowie-
niem Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2006 r., II UZP 5/06

,,Czy na podstawie art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2004 r. Nr 39, poz. 353) prawo do renty rodzinnej nabywa dziecko, które stało się
całkowicie niezdolne do pracy i do samodzielnej egzystencji po osiągnięciu wieku
określonego w art. 68 ust. 1 pkt 1 i 2 powołanej ustawy ?".

p o d j ą ł uchwałę:

Dziecko, które stało się całkowicie niezdolne do pracy i samodzielnej eg-
zystencji po osiągnięciu wieku określonego w art. 68 ust. 1 pkt 1 lub 2 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) nie nabywa
prawa do renty rodzinnej na podstawie art. 68 ust. 1 pkt 3 tej ustawy.

U z a s a d n i e n i e

Przedstawione zagadnienie prawne powstało w następującym stanie faktycz-
nym. Wnioskodawca, ubiegający się o rentę rodzinną po zmarłym ojcu, w wieku 20
lat zachorował na schizofrenię paranoidalną, co kwalifikowało go do I grupy inwali-
dów od 1972 r. według stanu prawnego obowiązującego do 1 września 1996 r. W
dacie śmierci ojca - 21 grudnia 2003 r. - był całkowicie niezdolny do pracy i niezdolny
do samodzielnej egzystencji. Organ rentowy decyzją z dnia 3 sierpnia 2004 r. odmó-
wił przyznania mu prawa do renty rodzinnej wobec powstania niezdolności do pracy i
niezdolności do samodzielnej egzystencji po ukończeniu 16 lat w sytuacji, gdy nie
kontynuował nauki. Po rozpoznaniu odwołania wnioskodawcy Sąd Okręgowy - Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Świdnicy wyrokiem z dnia 3 marca 2005 r.
zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał wnioskodawcy prawo do renty rodzinnej od
dnia 25 lutego 2004 r. Sąd ten uznał, że wnioskodawca spełnił warunek określony w
art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fun-
duszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze
zm.), gdyż stał się całkowicie niezdolny do pracy oraz niezdolny do samodzielnej eg-
zystencji. Na podstawie tego przepisu prawo do renty rodzinnej przysługuje dziecku
całkowicie niezdolnemu do pracy i niezdolnemu do samodzielnej egzystencji nieza-
leżnie od tego, w jakim okresie powstała ta niezdolność. Warunek powstania nie-
zdolności do pracy okresie, o którym mowa w art. 68 ust. 1 pkt 1 lub 2 ustawy doty-
czy tylko przesłanki powstania całkowitej niezdolności do pracy, natomiast nie ma
zastosowania w przypadku stwierdzenia także niezdolności do samodzielnej egzy-
stencji. Rozpoznając apelację organu rentowego od tego wyroku Sąd Apelacyjny-
Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu powziął wątpliwości co do wy-
kładni przepisów będących podstawą rozstrzygnięcia i postanowieniem z dnia 9 maja
2006 r. przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia następujące zagadnie-
nie prawne: ,,czy na podstawie art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) prawo do renty rodzinnej nabywa dziecko, które stało
się całkowicie niezdolne do pracy i do samodzielnej egzystencji po osiągnięciu wieku
określonego w art. 68 ust. 1 pkt 1 i 2 powołanej ustawy". Rozpoznając zagadnienie
prawne Sąd Najwyższy stwierdził, że wątpliwości interpretacyjne powołanego przepi-
su spowodowały rozbieżność w orzecznictwie Sądu Najwyższego i przedstawił za-
gadnienie prawne do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi Sądu Najwyższego.
Wątpliwości wynikają z tego, że przepis jest elementem normy prawnej (art. 68 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach) ustanawiającej prawo do pobierania renty rodzinnej
dla trzech grup dzieci. Pierwsza grupa obejmuje wszystkie dzieci, które nie ukończyły
16 lat. Mają one bezwarunkowe prawo do pozostawania na utrzymaniu rodziców.
Śmierć rodzica, zanim dziecko ukończy ten wiek, zawsze oznacza utratę żywiciela.
Druga grupa to dzieci od 16 do 25 lat, które kontynuują naukę. Kontynuowanie nauki
oznacza przedłużenie prawa do pozostawania na utrzymaniu rodziców a w razie ich
śmierci do otrzymywania renty rodzinnej do ukończenia 25 lat. Trzecia grupa to
dzieci, którym prawo pozwala pozostawać na utrzymaniu rodziców (pobierać rentę
rodzinną) bez ograniczenia wiekowego, pod warunkiem jednak, że są całkowicie nie-
zdolne do pracy, jeżeli niezdolność ta powstała w wieku do 16 lat, albo jeżeli dziecko
uczęszczało do szkoły przed ukończeniem 25 lat. Uzasadnieniem dla koncepcji
przyjętej w wyroku Sądu Okręgowego w Świdnicy oraz w wyroku Sądu Apelacyjnego
w Katowicach z dnia 22 lutego 2001 r., III AUa 1750/00 (Wokanda 2002 nr 9, poz.
38) jest niejasna treść art. 68 ust. 1 pkt 3, w którym rozróżnia się osoby całkowicie
niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji i osoby całkowicie niezdolne do
pracy. Niewątpliwie, jeżeli przyznaje się dane prawo osobom o określonych cechach
(całkowicie niezdolnym do pracy), to tym bardziej nabywają to prawo osoby, które są
nie tylko całkowicie niezdolne do pracy, ale dodatkowo niezdolne do samodzielnej
egzystencji. Rozróżnienie obu grup mogłoby sugerować zamiar ustawodawcy zróżni-
cowania ochrony tych osób. Tę sugestię należy jednak wykluczyć z powodów, na
które powołuje się Sąd Apelacyjny opowiadając się za interpretacją, że obie te grupy
osób (dzieci) mogą nabyć prawo do renty rodzinnej niezależnie od ich wieku w chwili
śmierci rodzica tylko wtedy, jeżeli całkowita niezdolność do pracy (także u osoby nie-
zdolnej do samodzielnej egzystencji) powstała przed ukończeniem 16 (25 lat). W po-
przednim stanie prawnym sytuacja całkowitej niezdolności do pracy i jednocześnie
niezdolności do samodzielnej egzystencji określona była jako ,,inwalidztwo pierwszej
grupy" a całkowita niezdolność do pracy jako ,,inwalidztwo drugiej grupy". Każda z
tych grup traktowana była odrębnie z odrębnie ustaloną wysokością renty. W obec-
nym stanie prawnym niezdolność do samodzielnej egzystencji nie jest wyznaczni-
kiem prawa do renty z ubezpieczenia społecznego. Element ten przesądza jedynie o
prawie do dodatku pielęgnacyjnego do renty. Przepis art. 68 ust. 1 pkt 3 powinien
więc odwoływać się jedynie do osób całkowicie niezdolnych do pracy. Jego obecna
treść jest jednak wynikiem ,,prostego" przetłumaczenia poprzedniego brzmienia prze-
pisu (,,bez względu na wiek, jeżeli stały się inwalidami I lub II grupy w okresie, o któ-
rym mowa w pkt 1 lub 2") przy użyciu obecnej terminologii. Zdaniem składu orzekają-
cego powyższe rozważania uzasadniają udzielenie na przedstawione pytanie odpo-
wiedzi, że na podstawie art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach prawo do
renty rodzinnej nabywa dziecko, które stało się niezdolne do pracy i do samodzielnej
egzystencji przed osiągnięciem wieku określonego w art. 68 ust. 1 pkt 1 lub 2
ustawy.
Zaprezentowane stanowisko wspiera pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w
niepublikowanym dotychczas wyroku z dnia 24 stycznia 2006 r., I UK 116/05. Wska-
zano w nim, że dzieci mają prawo do renty rodzinnej w dwóch sytuacjach: 1) jeśli
stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji - co ozna-
cza łączne spełnienie tych dwóch warunków; 2) jeśli stały się całkowicie niezdolne do
pracy - spełnienie tylko jednego warunku. Jednakże w obydwu tych sytuacjach owe
warunki muszą zaistnieć przed ukończeniem przez dziecko 16 roku życia względnie
przed ukończeniem nauki w szkole do 25 roku życia. Do takiej wykładni skłania uży-
cie w tym przepisie spójnika ,,lub" wyrażającego alternatywę łączną, czyli dopusz-
czającego możliwość współwystępowania sytuacji komunikowanych przez zdanie
łączone tym spójnikiem. Gramatyczny rozbiór zdania złożonego, jakim jest art. 68
ust. 1 pkt 3, semantyka logiczna, a także reguły składni, jednoznacznie wskazują, że
ostatnia część tego zdania odnosi się do obydwu poprzedzających go składników
(wyrażeń) połączonych spójnikiem ,,lub". Odmienna wykładnia tego przepisu byłaby
uprawniona wówczas, gdyby te dwa składniki zdania były połączone spójnikiem
,,albo" oznaczającym alternatywę rozłączną, czyli odnoszącą się do możliwości wy-
kluczających się. Skład orzekający w niniejszej sprawie zwrócił też uwagę, że gdyby
warunek określony w końcowej części przepisu art. 68 ust. 1 pkt 3 nie dotyczył osób,
które stały się całkowicie niezdolne do pracy i do samodzielnej egzystencji po upły-
wie okresów w nim wskazanych, to prawo do renty rodzinnej miałby każdy, kto stał
się niezdolny do pracy oraz samodzielnej egzystencji, jeśli tylko jedno z jego rodzi-
ców miało przed śmiercią ustalone prawo do renty lub emerytury lub też spełniało
warunki do otrzymania jednego z tych świadczeń.
Należy jednak wskazać, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego zaprezento-
wany został pogląd przeciwny. W niepublikowanym dotychczas wyroku z dnia 8
grudnia 2005 r., I UK 99/05, wskazano, że całkowita niezdolność do pracy oraz nie-
zdolność do samodzielnej egzystencji dziecka ubezpieczonego w chwili śmierci
ubezpieczonego, uzasadnia nabycie prawa do renty rodzinnej niezależnie od tego, w
jakim okresie powstała. W uzasadnieniu tego wyroku wskazano, że wyodrębnienie w
treści art. 68 ust. 1 obu rodzajów niezdolności do pracy (całkowita niezdolność do
pracy oraz niezdolność do samodzielnej egzystencji to kwalifikowana dodatkowym
elementem całkowita niezdolność do pracy) ma logiczny sens tylko wówczas, gdy
przyjmie się, że występuje zróżnicowanie w warunkach nabycia prawa do renty ro-
dzinnej. Gdyby oba te rodzaje niezdolności do pracy były połączone tym samym wa-
runkiem dotyczącym wieku, to wystarczające było połączenie go z całkowitą niezdol-
nością do pracy, gdyż takie sformułowanie objęłoby oba przypadki (niepotrzebne by-
łoby dodatkowe wymienianie całkowitej niezdolności do pracy oraz niezdolności do
samodzielnej egzystencji). Oba rodzaje niezdolności do pracy różnią się jednak nie
tylko wskazaną cechą polegającą na konieczności stałej lub długotrwałej opieki i po-
mocy innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych. W istocie różne
są też możliwości podjęcia pracy, gdyż całkowita niezdolność do pracy wcale nie
oznacza tego w potocznym znaczeniu. Taka kwalifikacja prawna stanu zdrowia nie
wyklucza możliwości świadczenia pracy w warunkach chronionych. Jest to natomiast
praktycznie wykluczone w przypadku całkowitej niezdolności do pracy i do samo-
dzielnej egzystencji. Skoro niezdolny do pracy wymaga stałej lub długotrwałej opieki i
pomocy innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych, to praktycz-
nie niemożliwe jest podjęcie przez niego nie tylko pracy w zwykłych warunkach, ale
także pracy w warunkach chronionych. Prowadzi to do wniosku, że warunki nabycia
prawa do renty rodzinnej powinny być zróżnicowane dla tych rodzajów niezdolności
do pracy ze względu na istotne (relewantne) różnice między nimi z punktu widzenia
funkcji renty rodzinnej. Przysługuje ona bowiem osobom, które ze względów zdro-
wotnych lub społecznych nie są w stanie samodzielnie się utrzymać, przy założeniu,
że przed śmiercią ubezpieczonego pokrywał on przynajmniej częściowo koszty ich
utrzymania. Inaczej mówiąc, osoba niezdolna do samodzielnej egzystencji powinna
być traktowana w zakresie nabycia prawa do renty rodzinnej w sposób bardziej
uprzywilejowany w stosunku do osoby, która jest ,,tylko" całkowicie niezdolna do
pracy, a w istocie zdolna do pracy w warunkach chronionych, a w każdym razie po-
nosi koszty pomocy innej osoby w opiece w zakresie zaspokajania podstawowych
potrzeb życiowych. Opisane tu rozbieżne stanowiska skłoniły Sąd Najwyższy do
przedstawienia zagadnienia prawnego powiększonemu składowi do rozstrzygnięcia.
Odpowiadając na przedstawione zagadnienie prawne Sąd Najwyższy zważył,
co następuje. Wątpliwości co do wykładni przepisu art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy o eme-
ryturach i rentach wynikają z niejednoznacznej treści tej normy prawnej. Przepis art.
68 ust. 1 w pełnym brzmieniu stanowi: dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i
dzieci przysposobione mają prawo do renty rodzinnej: 1) do ukończenia 16 lat, 2) do
ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 rok życia, nie dłużej jednak niż do
osiągnięcia 25 lat życia, albo 3) bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie nie-
zdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy
w okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2. To ostatnie uregulowanie można rozumieć
w dwojaki sposób. Można uznać, że warunkiem nabycia prawa do renty rodzinnej
dziecka, które przekroczyło wiek wymieniony w punkcie 1 lub 2, jest powstanie cał-
kowitej niezdolności do pracy wraz z niezdolnością do samodzielnej egzystencji w
każdym czasie, natomiast powstanie całkowitej niezdolności do pracy musi nastąpić
przed osiągnięciem tego wieku. Taką interpretację mogłoby uzasadniać alternatywne
wyodrębnienie dwu grup osób, przy czym druga z tych grup została obwarowana
dodatkowym warunkiem - powstaniem całkowitej niezdolności do pracy w określo-
nym wieku. Za taką wykładnią opowiedział się Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyro-
ku z dnia 22 lutego 2001 r., III AUa 1750/00 (Wokanda 2002 nr 9, poz. 38) oraz Sąd
Najwyższy w niepublikowanym wyroku z dnia 8 grudnia 2005 r., I UK 99/05. Słabo-
ścią tej interpretacji jest to, że przy przedstawionym rozumieniu przepis byłby niepo-
prawny gramatycznie. Skoro miałby składać się z dwu odrębnych zdań, drugie z nich
w brzmieniu ,,całkowicie niezdolne do pracy w okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2"
byłoby pozbawione orzeczenia. Poprawnie zredagowany przepis, jeżeli nadać mu
taki sens, jak w przedstawionej interpretacji, musiałby brzmieć: ,,bez względu na
wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji
lub stały się całkowicie niezdolne do pracy w okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2".
Druga możliwość rozumienia przepisu to taka, że dwie grupy osób, jedna lub
druga (osoby całkowicie niezdolne do pracy i niezdolne do samodzielnej egzystencji
lub osoby całkowicie niezdolne do pracy), muszą spełnić warunek powstania nie-
zdolności do pracy we wskazanym okresie. Takie stanowisko zaprezentował Sąd
Najwyższy w niepublikowanym wyroku z dnia 24 stycznia 2006 r., I UK 116/05, opie-
rając się na wykładni gramatycznej. Zdaniem Sądu Najwyższego połączenie dwu
grup osób spójnikiem ,,lub" oznacza, że warunek dotyczy obu grup. Gdyby miał się
odnosić do ostatniej grupy, składniki zdania byłyby połączone spójnikiem ,,albo"
oznaczającym alternatywę rozłączną. Rzeczywiście w zacytowanym w całości prze-
pisie został użyty spójnik ,,albo" w celu określenia alternatywnych warunków wyma-
ganych od dziecka: albo wiek do wskazanej granicy (pkt 1 i 2) albo bez względu na
wiek przy spełnieniu dodatkowych warunków (pkt 3). Nie jest to jednak w omawianej
ustawie regułą. Spójnik ,,lub" przy wymienianiu różnych grup osób występuje w art.
132 stanowiącym w początkowej części: ,,emerytowi lub renciście, który zamieszkał
za granicą", świadczenie wypłaca się na określonych zasadach. Oczywiste jest, że
warunek zamieszkiwania za granicą dotyczy obu grup osób - emerytów i rencistów -
a określenie ,,który zamieszkał za granicą" nie może odnosić się tylko do rencisty.
Inaczej spójnik ,,lub" został użyty w art. 70 ust. 3. We wstępnej części używa on okre-
ślenia: ,,małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozosta-
wała z nim we wspólności małżeńskiej", a w dalszej części wymienia dodatkowe wa-
runki wymagane do renty rodzinnej. W tym przypadku niepozostawanie we wspólno-
ści małżeńskiej dotyczy tylko wdowy, gdyż orzeczenie rozwodu samo przez się wy-
klucza wspólność małżeńską. Użycie spójnika ,,lub" nie oznacza tu, że następujący
po wymienieniu dwu grup osób warunek dotyczy obu tych grup, odnosi się on tylko
do ostatniej z nich. Jeszcze inaczej zredagowany jest przepis art. 70 ust. 1 pkt 2,
który trzykrotnie używa spójnika ,,lub". Reguluje on prawo do renty rodzinnej wdowy i
brzmi następująco ,,wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa
uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli
kształci się w szkole - 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowi-
cie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym
do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej". W pierwszym wypadku spójnik ,,lub" wy-
stępuje jako łączący, w drugim jako rozdzielający, a w trzecim, w zakresie warunku
uprawnienia dziecka do renty rodzinnej, występuje podobny problem interpretacyjny,
jak w rozpatrywanym zagadnieniu prawnym. Wykładnia gramatyczna jest więc w
przypadku omawianej ustawy zawodna i znaczenie użytych określeń należy oceniać
w kontekście całej regulacji.
Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych w zakresie prawa do renty rodzinnej adaptowała do swego tek-
stu bez istotnych zmian przepisy ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.). Przepis art. 39
ust. 1 tej ostatniej ustawy, będący odpowiednikiem art. 68 ust. 1 ustawy obecnie
obowiązującej, stanowił, że dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przyspo-
sobione mają prawo do renty rodzinnej: 1) do ukończenia 16 lat, 2) do ukończenia
nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 rok życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia
25 lat życia, albo 3) bez względu na wiek, jeżeli stały się inwalidami I lub II grupy w
okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2. Regulacja ta była jasna i jednoznaczna - wa-
runkiem nabycia prawa do renty rodzinnej przez dziecko, które przekroczyło okre-
ślony wiek, było powstanie inwalidztwa I lub II grupy przed osiągnięciem tego wieku.
Przepis w tym brzmieniu obowiązywał do dnia 1 września 1997 r., to jest do czasu
wejścia w życie ustawy z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o za-
opatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 100, poz. 461),
która wyeliminowała pojęcia ,,inwalidztwa" i ,,inwalidy" zastępując je pojęciami ,,nie-
zdolności do pracy" i ,,osoby niezdolnej do pracy". Przepis art. 11 ust. 1 ustawy zmie-
niającej stanowił, że dotychczasowych inwalidów I, II, i III grupy uważa się odpowied-
nio za całkowicie niezdolnych do pracy i samodzielnej egzystencji, całkowicie nie-
zdolnych do pracy i częściowo niezdolnych do pracy. Po wejściu w życie tej zmiany
należało w przepisie art. 39 ust.1 pkt 3 zastąpić określenie ,, inwalidami I lub II grupy"
określeniem ,,całkowicie niezdolnymi do pracy i do samodzielnej egzystencji lub cał-
kowicie niezdolnymi do pracy" i przepis ten był odczytywany następująco: ,,bez
względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy i do samodzielnej eg-
zystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2".
Nastąpiła tu tylko zmiana terminologii, natomiast dotychczasowa regulacja pozostała
niezmieniona. Nadal warunkiem nabycia prawa do renty rodzinnej było powstanie
całkowitej niezdolności do pracy wraz niezdolnością do samodzielnej egzystencji
(dotychczasowe inwalidztwo I grupy) lub powstanie całkowitej niezdolności do pracy
(dotychczasowe inwalidztwo II grupy) w okresie wymienionym w punktach 1 lub 2.
Przepis art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach ma brzmienie identyczne
jak przepis art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników w
wersji nadanej mu ustawą zmieniającą. Faktem jest, że proste przeniesienie dotych-
czasowej regulacji do nowej ustawy było redakcyjnie niezręczne. Po wyeliminowaniu
pojęcia ,,inwalida I lub II grupy" wystarczyłoby określenie ,,całkowicie niezdolne do
pracy w okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2", co obejmowałoby także osoby nie-
zdolne do samodzielnej egzystencji. Jeżeli ustawodawca chciał zachować dotych-
czasowe rozróżnienie, przepis można było zredagować następująco: ,,bez względu
na wiek, jeżeli w okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2, stały się całkowicie niezdolne
do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy". Wów-
czas przepis byłby rozumiany jednoznacznie. Jednakże niezręczność redakcyjna nie
oznacza nadania przepisowi odmiennej treści. Gdyby przepis aktualnie obowiązują-
cej ustawy należało rozumieć inaczej niż brzmiący identycznie przepis poprzedniej
ustawy, musiałyby istnieć podstawy uzasadniające odmienną interpretację. Z porów-
nania obu regulacji wynika, że ustawa o emeryturach i rentach nie wprowadziła w
stosunku do dotychczasowego stanu prawnego dodatkowych świadczeń czy przywi-
lejów dla osób całkowicie niezdolnych do pracy oraz niezdolnych do samodzielnej
egzystencji. Osobom takim przysługuje jedynie dodatek pielęgnacyjny na podstawie
art. 75 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, będącego odpowiednikiem art. 48 ust.
1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników, jeżeli mają ustalone prawo do
emerytury lub renty. Gdyby ustawodawca chciał wprowadzić dodatkowy przywilej w
zakresie renty rodzinnej, uczyniłby to w sposób wyraźny i jednoznaczny w sytuacji,
gdy wprowadzenie takiego przywileju kłóci się z filozofią całej ustawy.
Prawo do renty zarówno z tytułu niezdolności do pracy, jak i renty rodzinnej,
ustawa wiąże z podleganiem ubezpieczeniu społecznemu. Osoby które stały się nie-
zdolne do pracy, w tym także do samodzielnej egzystencji, nabywają prawo do renty
z tytułu niezdolności do pracy tylko wówczas, gdy powstanie niezdolności do pracy
poprzedza odpowiedni okres ubezpieczenia (art. 57 ust. 1 pkt 3 i art. 58). Jeżeli nie
były ubezpieczone, a przed powstaniem zdarzenia uprawniającego do renty miały
możliwość wykonywania pracy lub innej działalności będącej tytułem ubezpieczenia,
lecz z możliwości tej nie skorzystały, to nie nabywają prawa do renty ani do innych
świadczeń z ustawy o emeryturach i rentach. Osobom, które z powodu całkowitej
niezdolności do pracy nie są w stanie zarobkować, nie przysługuje żadne świadcze-
nie, a osobom niezdolnym do samodzielnej egzystencji przysługuje jedynie zasiłek
pielęgnacyjny na podstawie art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świad-
czeniach rodzinnych (jednolity tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992). Powiązanie
prawa do renty rodzinnej z ubezpieczeniem polega na tym, że osoba, po śmierci któ-
rej powstaje to prawo, musi mieć odpowiednio długi okres ubezpieczenia albo, po
osiągnięciu takiego okresu, korzystać ze świadczeń z tego ubezpieczenia - emerytu-
ry lub renty (art. 65 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach). Ubezpieczenie społeczne
obejmuje także członków rodziny ubezpieczonego w postaci prawa do renty rodzin-
nej w razie jego śmierci. Prawo to obejmuje tylko tych członków rodziny, co do któ-
rych na zmarłym ciążył ustawowy obowiązek ich utrzymania, a którzy nie mieli moż-
liwości zgłoszenia się do własnego ubezpieczenia. Są to między innymi wymienione
w art. 68 dzieci zmarłego, które ze względu na wiek lub pobieranie nauki nie mają
możliwości wykonywania pracy zarobkowej lub innej działalności. Jeżeli przed ukoń-
czeniem nauki lub osiągnięciem wieku uprawniającego do działalności zarobkowej
staną się całkowicie niezdolne do pracy, to nie mają obiektywnej możliwości podle-
gania ubezpieczeniu społecznemu i związanej z tym możliwości uzyskania świad-
czeń z własnego ubezpieczenia. Natomiast istnieje taka możliwość w przypadku
osoby, która po zakończeniu pobierania nauki jest zdolna do pracy. Osoba taka
może skorzystać z objęcia jej ubezpieczeniem społecznym i w razie wystąpienia zda-
rzenia powodującego niezdolność do pracy, także całkowitą wraz z niezdolnością do
samodzielnej egzystencji, nabywa prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy.
Prawo do renty rodzinnej przysługuje tylko takiemu dziecku całkowicie niezdolnemu
do pracy, a także niezdolnemu do samodzielnej egzystencji, które nie miało możliwo-
ści uzyskania prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, a więc takiemu, które
stało się niezdolne do pracy w czasie, gdy nie mogło podlegać ubezpieczeniu spo-
łecznemu z powodu wieku lub uczęszczania do szkoły. Posługując się tą logiką
ustawodawca nie przyznał prawa do renty rodzinnej dzieciom zmarłego, które przed
osiągnięciem wieku 16 lat lub przed ukończeniem szkoły stały się częściowo nie-
zdolne do pracy, gdyż dzieci takie mogą korzystać co prawda z ograniczonych, lecz
istniejących możliwości zarobkowych. Ta sama logika przemawia za wyłączeniem
prawa do renty rodzinnej dzieci, które stały się całkowicie niezdolne do pracy, w tym
także niezdolne do samodzielnej egzystencji, po osiągnięciu tego wieku i ukończeniu
nauki, gdyż w stosunku do nich nie było przeszkód do podjęcia pracy lub innej dzia-
łalności łączącej się z obowiązkiem ubezpieczenia.
W uzasadnieniu wyroku z dnia 8 grudnia 2005 r., I UK 99/05, Sąd Najwyższy
powołał się na względy społeczne przemawiające za uprzywilejowanym traktowa-
niem osób całkowicie niezdolnych do samodzielnej egzystencji w stosunku do osób,
które są wprawdzie całkowicie niezdolne do pracy ale mają zachowane podstawowe
funkcje życiowe. Te drugie osoby mogą bowiem wykonywać pracę w warunkach
chronionych, a w przypadku pierwszych jest to praktycznie niemożliwe. Argumenta-
cja ta nie jest w pełni przekonująca, gdyż osoby całkowicie niezdolne do pracy z defi-
nicji utraciły zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy (art. 12 ust. 2 ustawy o
emeryturach i rentach). W przypadku posiadania lub nabycia przez te osoby odpo-
wiednich kwalifikacji mogą one wykonywać pracę i normalnie zarobkować, jest to
jednak wyjątek, a nie reguła. Wyjątki takie mogą występować także w przypadku
osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji, które przy wykonywaniu czynności
życiowych muszą korzystać z pomocy innej osoby, jednak ich szczególne kwalifika-
cje zawodowe pozwalają na zarobkowanie (na przykład osoby całkowicie niewidome
albo osoby niemogące poruszać się samodzielnie, które wykonują pracę umysłową).
Na pewno słuszne by było przyznanie renty rodzinnej dzieciom zmarłego całkowicie
niezdolnym do pracy lub tylko tym z nich, które są także niezdolne do samodzielnej
egzystencji, jeżeli tego rodzaju niezdolność powstała w krótkim czasie po osiągnięciu
wieku 16 lat lub po ukończeniu szkoły, a dzieci te pozostawały na utrzymaniu zmar-
łego. Jednakże przepis przyznający takie prawo musiałby zawierać odpowiednie za-
strzeżenie. Przepis art. 68 ust. 1 pkt 3, rozumiany jako przyznający prawo do renty
rodzinnej dziecku niezdolnemu do samodzielnej egzystencji niezależnie od tego, w
jakim okresie powstała ta niezdolność, nie warunkuje tego prawa od pozostawania
dziecka na utrzymaniu zmarłego czy przyczyniania się zmarłego do utrzymania
dziecka. Nie ma tu analogicznego zastrzeżenia, jak w przepisie art. 71, uzależniają-
cym prawo do renty rodzinnej rodziców zmarłego od przyczyniania się do ich utrzy-
mania. Nie ma także żadnych innych zastrzeżeń. Przy przyjęciu takiej, jak w powoła-
nym wyroku Sądu Najwyższego koncepcji, należałoby uznać, że w każdym przypad-
ku dziecko zmarłego, będące osobą dorosłą, nabywa prawo do renty rodzinnej, jeżeli
utraciło zdolność do samodzielnej egzystencji. Przepis nie zawiera takiego warunku,
jak w przypadku wdowy (art. 70 ust. 1 pkt 1) - istnienia niezdolności do pracy w chwili
śmierci męża. Niezdolność dorosłego dziecka do samodzielnej egzystencji mogłaby
powstać po śmierci jednego z rodziców. Nie byłby także przeszkodą fakt, że osoba
ubiegająca się o rentę rodzinną przed powstaniem niezdolności do pracy i samo-
dzielnej egzystencji podlegała ubezpieczeniu i nabyła prawo do renty z tytułu nie-
zdolności do pracy. Nie ma podobnego do określonego w art. 69, dotyczącego prawa
do renty rodzinnej wnuków zmarłego, wyłączenia tych wnuków, które mają prawo do
renty rodzinnej po rodzicach. Niezdolne do pracy i samodzielnej egzystencji dziecko
zmarłego uprawnione do renty z tytułu niezdolności do pracy mogłoby żądać ustale-
nia prawa do renty rodzinnej i jej wypłacania, jeżeli to świadczenie byłoby dla niego
korzystniejsze (art. 95 ust. 1). Opisane tu sytuacje nie mogłyby wystąpić przy przyję-
ciu, że uprawnione do renty rodzinnej jest tylko takie dziecko, które stało się całkowi-
cie niezdolne do pracy w okresie, w którym nie mogło zostać objęte ubezpieczeniem
społecznym, czyli w okresie, o którym mowa w art. 68 ust 1 pkt 1 i 2. Gdyby warunek
powstania niezdolności do samodzielnej egzystencji w tym okresie nie był wyma-
gany, ustawodawca musiałby poczynić stosowne zastrzeżenia, podobne do tych,
które znalazły się w powołanych wyżej przepisach. Brak takich zastrzeżeń oznacza,
że warunek powstania niezdolności do pracy w okresach wymienionych w art. 68 ust.
1 pkt 1 lub 2 dotyczy zarówno osób całkowicie niezdolnych do pracy, jak i osób, które
są jednocześnie niezdolne do samodzielnej egzystencji.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji uchwały.
========================================