Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 13 maja 2009 r.
I UZP 4/09

Przewodniczący Prezes SN Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Teresa
Flemming-Kulesza, Józef Iwulski, Roman Kuczyński (sprawozdawca), Romualda
Spyt, Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca, uzasadnienie), Andrzej Wróbel.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczy-
ka, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 13 maja 2009 r. sprawy z odwołania Roma-
na C. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w S. o odpowie-
dzialność członka zarządu za zaległości składkowe spółki, na skutek przedstawione-
go przez Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 17 lutego 2009 r., I UK 231/08, na-
stępującego zagadnienia prawnego:

,,1. Czy wydanie decyzji o odpowiedzialności członka zarządu spółki z ograni-
czoną odpowiedzialnością za składki na podstawie art.116 ustawy z 29 sierpnia 1997
r. Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. 2005 r. Nr 8, poz. 60) w związku z art.
31 i art. 32 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. 2007 r. Nr 11, poz. 74) musi poprzedzać stwierdzenie bezsku-
teczności egzekucji składek z majątku spółki w postępowaniu egzekucyjnym, czy też
wystarczy, że organ rentowy sam zasadnie oceni, iż z braku majątku spółki egzeku-
cja jest bezskuteczna ?
2. Jaki skutek procesowy i materialnoprawny dla rozstrzygnięcia sprawy w po-
stępowaniu odwoławczym wywołuje wydanie decyzji z pkt 1 bez uprzedniego postę-
powania egzekucyjnego ?"

p o d j ą ł uchwałę:

Bezskuteczność egzekucji z majątku spółki z ograniczoną odpowiedzial-
nością, o której mowa w art. 116 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordyna-
cja podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) w związku z
art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecz-
nych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.), może być stwier-
dzona wyłącznie w postępowaniu w sprawie egzekucji należności z tytułu skła-
dek na ubezpieczenia społeczne, poprzedzającym wydanie decyzji o odpowie-
dzialności członka zarządu spółki za te należności.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Najwyższy w składzie zwykłym postanowieniem z dnia 17 lutego 2009 r., I
UK 231/08 przedstawił Sądowi Najwyższemu w składzie powiększonym do rozstrzy-
gnięcia następujące zagadnienia prawne: ,,Czy wydanie decyzji o odpowiedzialności
członka zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością za składki na podstawie
art. 116 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (jednolity tekst Dz.U.
2005 r. Nr 8, poz. 60) w związku z art. 31 i art. 32 ustawy z 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst Dz.U. 2007 r. Nr 11, poz. 74) musi
poprzedzać stwierdzenie bezskuteczności egzekucji składek z majątku spółki w po-
stępowaniu egzekucyjnym, czy też wystarczy, że organ rentowy sam zasadnie oceni,
iż z braku majątku spółki egzekucja jest bezskuteczna ? Jaki skutek procesowy i
materialnoprawny dla rozstrzygnięcia sprawy w postępowaniu odwoławczym wywo-
łuje wydanie decyzji z pkt 1 bez uprzedniego postępowania egzekucyjnego ?"
Przedstawione zagadnienia prawne budzące poważne wątpliwości wyłoniły się
w sprawie, w której Sąd Apelacyjny w Katowicach wyrokiem z 13 marca 2008 r. od-
dalił apelację skarżącego Romana C. od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach z
7 lutego 2007 r., którym oddalono jego odwołanie od decyzji organu rentowego z 23
lutego 2004 r., obciążającej go na podstawie art. 116 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. -
Ordynacja podatkowa w związku z art. 31 i 32 ustawy z 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych odpowiedzialnością za składki na ubezpieczenia
społeczne, zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych, nieuiszczone przez spółkę z o.o. ,,V. 2" w S., w łącznej kwocie
44.862,63 zł z odsetkami, za okres od lutego 2000 r. do lipca 2003 r.
Z ustaleń faktycznych poczynionych w sprawie wynikało, że w kwietniu 2003 r.
organ rentowy przeprowadził w spółce kontrolę i oględziny składników majątkowych
celem ustalenia możliwości spłaty przez nią zadłużenia składkowego. Wobec braku
jakichkolwiek składników majątkowych spółka wskazała organowi rentowemu do
przejęcia swoją wierzytelność wobec spółki ,,Y-P." na kwotę 343.000 zł. W sierpniu
2003 r. organ rentowy skierował do tej spółki zawiadomienie o zajęciu wierzytelności,
jednak czynności okazały się bezskuteczne. W dniu 9 lutego 2004 r. ZUS wystawił
tytuły wykonawcze (dotyczące zaległych składek) przeciwko spółce ,,V. 2", które zo-
stały przyjęte do egzekucji przez Urząd Skarbowy w S. w dniu 12 marca 2004 r. W
styczniu 2005 r. Urząd Skarbowy poinformował organ ubezpieczeń społecznych, że
postępowanie egzekucyjne okazało się bezskuteczne. Spółka nie prowadzi działal-
ności gospodarczej, nie ma ruchomości i wierzytelności, z których można by prze-
prowadzić skuteczną egzekucję. Tytuły wykonawcze zwrócono organowi rentowemu.
Sąd Okręgowy uznał, że zaskarżona decyzja była prawidłowa. Spełnione zo-
stały przesłanki odpowiedzialności z art. 116 Ordynacji podatkowej w związku z art.
31 i 32 ustawy systemowej. Dług składkowy powstał w okresie pełnienia przez skar-
żącego funkcji w zarządzie i egzekucja z majątku spółki była bezskuteczna. Nadto
podstawy do ogłoszenia upadłości wystąpiły w okresie pełnienia funkcji przez skar-
żącego i nie wskazał on mienia spółki, z którego dług składkowy mógłby zostać za-
spokojony. Egzekucja wierzytelności do spółki ,,Y-P." była bezskuteczna.
Sąd Apelacyjny ustalenia faktyczne i ocenę prawną sądu pierwszej instancji
uznał za prawidłowe, stwierdzając że zarzut braku wszczęcia postępowania egzeku-
cyjnego przeciwko spółce przed wydaniem decyzji o odpowiedzialności skarżącego
nie był zasadny.
Skargę kasacyjną oparto na obu podstawach (art. 3983 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c.), za-
rzucając błędną wykładnię art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31
ustawy systemowej poprzez uznanie, że egzekucja wobec spółki ,,V. 2" była bezsku-
teczna, co stanowiło przesłankę odpowiedzialności członka zarządu tej spółki za jej
zobowiązania z tytułu składek oraz pominięcie, że organ rentowy wszczął postępo-
wanie egzekucyjne wobec spółki dopiero 12 marca 2004 r., a więc już po wydaniu
zaskarżonej decyzji.
W uzasadnieniu pytania prawnego Sąd Najwyższy w składzie zwykłym pod-
niósł, między innymi, że przepisy Ordynacji podatkowej do składek stosuje się ,,od-
powiednio" i nie w pełnym zakresie (art. 31 ustawy systemowej). O ile więc zastoso-
wanie znajduje art. 108 § 1 i § 4 Ordynacji, o tyle pominięty został § 2 tego artykułu,
co uprawnia do stwierdzenia, że wydanie decyzji o odpowiedzialności członka za-
rządu za składki możliwe jest bez wszczęcia postępowania egzekucyjnego przeciwko
spółce. Jeżeli bowiem nie wymaga się wydania decyzji stwierdzającej zaległość
składkową dłużnika głównego (spółki), to czasowo może jeszcze nie istnieć tytuł wy-
konawczy do prowadzenia przeciwko niemu egzekucji. Sąd Najwyższy wskazał na-
stępnie, że w doktrynie i orzecznictwie sądów administracyjnych w przedmiocie
przedstawionego problemu prawnego można wyróżnić dwa odmienne stanowiska.
Jedno wymaga prowadzenia egzekucji i stwierdzenia jej bezskuteczności w sposób
formalny (art. 59 § 1 - 4 ustawy z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym
w administracji; art. 824 § 1 pkt 3 k.p.c., art. 827 § 2 k.p.c.). Drugie polega na uzna-
niu, że postępowanie takie nie jest konieczne i przesłanka bezskuteczności egzekucji
z art. 116 Ordynacji jest spełniona, gdy nie ulega wątpliwości, że zaspokojenie na-
leżności z majątku spółki nie jest możliwe. Próbą usunięcia tej rozbieżności jest
uchwała siedmiu sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z 8 grudnia 2008 r., II
FPS 6/08 (LEX 465091), zgodnie z którą, stwierdzenie przez organ podatkowy bez-
skuteczności egzekucji, o której mowa w art. 116 § 1 (...), powinno być dokonane po
przeprowadzeniu postępowania egzekucyjnego. Stwierdzenie bezskuteczności eg-
zekucji ustala się na podstawie każdego prawnie dopuszczalnego dowodu". Zdaniem
Sądu Najwyższego, stanowisko NSA nie może być przesądzającym dla odpowie-
dzialności za zaległości składkowe, albowiem podstawa materialnoprawna tej odpo-
wiedzialności jest inna niż odpowiedzialności za zaległości podatkowe, ale warte
podkreślenia jest, że już sama teza uchwały wskazuje, że to organ podatkowy a nie
organ egzekucyjny stwierdza bezskuteczność egzekucji (choć po przeprowadzeniu
postępowania egzekucyjnego) oraz że takie stwierdzenie bezskuteczności egzekucji
ustala się na podstawie każdego prawnie dopuszczalnego dowodu. Jeżeli tak, to
tylko na tej podstawie można zauważyć, że to organ wydający decyzję na podstawie
art. 116 Ordynacji, a nie organ egzekucyjny, decyduje o tym, czy egzekucja jest bez-
skuteczna.
Sąd Najwyższy w składzie zwykłym podniósł, że w sądach powszechnych
problemy ujęte w zagadnieniu nie powodują rozbieżności w orzecznictwie. Dostrzec
można stanowisko ,,racjonalne", którego przykładem jest wyrok sądu drugiej instancji
w sprawie leżącej u podstaw tego zagadnienia; podobnie wyrok Sądu Apelacyjnego
w Katowicach z 11 października 2007 r. (III AUa 1437/06), skargę kasacyjną od któ-
rego rozpoznał Sąd Najwyższy w sprawie pod sygn. I UK 107/05. W sprawach tych
przyjęto, że brak formalnego postępowania egzekucyjnego nie stoi na przeszkodzie
wydaniu decyzji z art. 116 w związku z art. 31 i 32 ustawy systemowej. Takie samo
stanowisko zdaje się wynikać z wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 25 maja
2004 r., III AUa 1201/03 (OSA 2005 nr 1, poz. 3). Orzecznictwo Sądu Najwyższego
w tym zakresie nie wydaje się natomiast wyraziste i nie można stwierdzić, iżby było
jednolite. Można dostrzec wyroki przyjmujące wykładnię, że wydanie decyzji o odpo-
wiedzialności za składki na podstawie art. 116 Ordynacji podatkowej w związku z art.
31 i 32 ustawy systemowej nie musi być poprzedzone stwierdzeniem bezskuteczno-
ści egzekucji w postępowaniu egzekucyjnym przed wydaniem decyzji. W sprawie
zakończonej wyrokiem z 26 listopada 2008 r., I UK 107/08, Sąd Najwyższy przyjął,
że dla stwierdzenia bezskuteczności egzekucji nie jest konieczne skierowanie jej do
każdego majątku dłużnika i przeprowadzenie wszelkimi sposobami. Może być uza-
sadnione także wtedy, gdy przed wydaniem decyzji o odpowiedzialności członka za-
rządu za składki na podstawie art. 116 Ordynacji podatkowej organ rentowy zasadnie
ocenia, że taka egzekucja nie zlikwiduje długu składkowego spółki. Podobnie przy-
jęto w sprawie zakończonej wyrokiem z 9 grudnia 2008 r., I UK 151/08. Odmienne
stanowisko wynika z wyroku z 11 maja 2006 r., I UK 271/05 (OSNP 2007 nr 9 -10,
poz. 142), zgodnie z którym ,,egzekucja tylko z części majątku lub przeprowadzona z
wykorzystaniem tylko jednego ze sposobów egzekucji nie uzasadnia przyjęcia bez-
skuteczności egzekucji jako przesłanki odpowiedzialności członka zarządu spółki
handlowej za dług tej spółki jako płatnika składek na ubezpieczenie społeczne".
W motywach postanowienia Sąd Najwyższy przedstawiający zagadnienie
prawne stwierdził, że sformułowanie ,,egzekucja z majątku spółki okazała się w cało-
ści lub w części bezskuteczna" nie oznacza, że każdorazowo chodzi o przeprowa-
dzenie i formalne zakończenie administracyjnego postępowania egzekucyjnego albo
egzekucji sądowej, gdyż takie wymaganie wyraźnie z tej regulacji nie wynika. Wobec
braku ustawowej definicji egzekucji uprawnione może być stwierdzenie, że pojęcie
egzekucji jest szersze niż tylko formalne jej przeprowadzenie przez organy egzeku-
cyjne. Można przyjąć, że egzekucja to wszelkie uprawnione działania wierzyciela
zmierzające do wyegzekwowania należności na podstawie tytułu wykonawczego.
Egzekucją może być zatem, na przykład, samo wezwanie dłużnika do zapłaty. Jeżeli
nie ureguluje on należności, to już wówczas można stwierdzić, że egzekucja jest
bezskuteczna. Według Sądu Najwyższego w zwykłym składzie, zakresy pojęć ,,egze-
kucja" oraz ,,wszczęcie postępowania egzekucyjnego" czy też egzekucja i wszczęcie
egzekucji zobowiązania wynikającego z decyzji o odpowiedzialności osoby trzeciej
nie są więc tożsame (art. 116 § 1, art. 108 § 2 pkt 3, art. 108 § 4 Ordynacji podatko-
wej). Możliwe zaś są sytuacje, że organ rentowy bez wszczynania egzekucji wystar-
czająco dobrze pozna sytuację majątkową spółki i zasadnie oceni, iż wszczęcie po-
stępowania egzekucyjnego nie przyniesie żadnego efektu. Organ rentowy może mieć
taką wiedzę z innych postępowań, na przykład takich jak wymienione w art. 28
ustawy systemowej w związku z wnioskiem o umorzenie składek (np. dotyczących
oddalenia wniosku o upadłość lub umorzenia postępowania upadłościowego; nieza-
spokojenia należności w postępowaniu likwidacyjnym; albo gdy jest oczywiste, że w
postępowaniu egzekucyjnym nie uzyska się kwot przekraczających wydatki egzeku-
cyjne). Wśród tych przypadków jest też sytuacja w której ,,naczelnik urzędu skarbo-
wego lub komornik sądowy stwierdził brak majątku, z którego można prowadzić eg-
zekucję" (art. 28 ust. 3 pkt 5 ustawy systemowej). Określenie tych sytuacji, w tym
ostatniej dowodzi, że ustawodawca precyzyjnie je odróżnia, choć do żadnej z nich
nie odwołuje się w rozwiązaniu przyjętym w art. 31 ustawy systemowej. Innym przy-
kładem jest sytuacja, gdy po zbiegu egzekucji administracyjnej i sądowej (art. 12
ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji i art. 773 k.p.c.) i wyznaczeniu
do jej prowadzenia komornika sądowego, organ rentowy jako wierzyciel może uzy-
skać od niego informację o stanie już prowadzonej egzekucji przeciwko dłużnikowi
składek (art. 7601 k.p.c.). Sytuacje te, obiektywnie oceniając, czynią nieracjonalnym
wszczynanie egzekucji, niezależnie od ograniczeń przedmiotowych w egzekucji i jej
kosztów, które w końcowym rozrachunku można przypisać osobie trzeciej. Sąd Naj-
wyższy zwrócił także uwagę, że w art. 116 § 1 Ordynacji nie chodzi aż o całkowitą
lecz także tylko częściową bezskuteczność egzekucji, co rodzi podstawową wątpli-
wość, jak wielką skalę tej ,,częściowej" bezskuteczności ustawodawca ma na uwa-
dze.
Sąd Najwyższy w składzie zwykłym podniósł także, iż założenie, że egzekucja
stanowi gwarancję dla osoby trzeciej (członka zarządu) przed pochopnym czy
przedwczesnym wydaniem decyzji wymagałoby przyjęcia, że egzekucja ma być to-
talna, czyli do każdego składnika majątku i wszelkimi sposobami, co nie jest uzasad-
nione. W takiej sytuacji egzekucja nie różniłaby się od egzekucji generalnej, czyli od
upadłości albo likwidacji. Upadłość ma zaś uwalniać członka zarządu od odpowie-
dzialności, stąd wniosek o jej ogłoszenie powinien być złożony we właściwym czasie,
co oznacza, że masa upadłości winna mieć jeszcze wartość pozwalającą na realne
zaspokojenie wierzytelności w niemałym stopniu. W przeciwnym razie ta ustawowa
przesłanka uwalniająca od odpowiedzialności traciłaby na znaczeniu (art. 116 § 1 pkt
1 Ordynacji).
Uzasadniając pytanie postawione w punkcie 2 postanowienia Sąd Najwyższy
wskazał, że wymóg stwierdzenia bezskuteczności egzekucji w postępowaniu egze-
kucyjnym rodzi wątpliwość dotyczącą procesowego oraz materialnoprawnego skutku
braku takiej egzekucji dla rozstrzygnięcia sprawy w postępowaniu odwoławczym. W
takiej sytuacji nie można by twierdzić, iż decyzja o odpowiedzialności członka zarzą-
du za składki nie była wadliwa już w chwili wydania. Nie jest jasne, czy brak postę-
powania egzekucyjnego przed wydaniem decyzji może być sanowany w sądowym
postępowaniu odwoławczym, gdy jak okazało się w tej sprawie, wszczęte po wydaniu
decyzji postępowanie egzekucyjne potwierdziło bezskuteczność egzekucji. Inaczej
mówiąc, nie można wykluczyć takiej sekwencji wydarzeń. Jeżeli odmówić takiej sa-
nacji i trzymać się reguły, że ocenia się decyzję na moment jej wydania, to rodzi to
problem, czy taka wadliwość decyzji (jak się wydaje z wadą odpowiadającej tej z art.
156 § 1 pkt 2 k.p.a.) powoduje jej uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania przez organ rentowy, czyli z możliwością wydania kolejnej decyzji.

Sąd Najwyższy w składzie powiększonym zważył, co następuje:

Przepisy art. 116 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa
(jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm., powoływanej dalej jako: ,,Ordy-
nacja"), w związku z art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubez-
pieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm., powoły-
wanej dalej jako: ,,ustawa systemowa"), ukształtowały jedną pozytywną i trzy nega-
tywne przesłanki odpowiedzialności członków zarządu spółki kapitałowej za jej zo-
bowiązania publicznoprawne powstałe w czasie pełnienia przez te osoby funkcji w
zarządzie. Przesłanką pozytywną, wyrażoną wprost w treści przepisu, jest ,,bezsku-
teczność egzekucji w stosunku do spółki". Na przesłanki negatywne odpowiedzialno-
ści składają się natomiast okoliczności uwalniające od odpowiedzialności, wymienio-
ne taksatywnie w art. 116 § 1 pkt 1 i 2 Ordynacji, tj. zgłoszenie we właściwym czasie
wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania układowego, brak winy
w niezgłoszeniu wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęciu postępowania za-
pobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego) oraz wskazanie
mienia spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych
spółki w znacznej części.
Kluczowym elementem konstrukcji odpowiedzialności z art. 116 Ordynacji jest
kwestia ,,bezskuteczności egzekucji przeciwko spółce", wokół której koncentruje się
zagadnienie prawne przedstawione przez zwykły skład Sądu Najwyższego. Termin
,,egzekucja" zawarty w art. 116 Ordynacji posiada tę samą treść normatywną, jaką
określeniu temu nadają przepisy regulujące cywilne i administracyjne postępowanie
egzekucyjne. Oznacza zatem zagwarantowaną przez państwo możliwość przymu-
sowej realizacji przewidzianych obowiązującymi przepisami prawa określonych ro-
dzajów odpowiedzialności. Nie należy go natomiast pojmować w znaczeniu potocz-
nym, odnoszącym go do okoliczności niezaspokojenia wierzyciela przez spółkę bez
nawiązania do gwarantowanego przymusem państwowym sposobu, w jaki zobowią-
zanie może być poddane realizacji. Za taką interpretacją przemawia reguła spójności
systemu prawa, będąca jedną z naczelnych zasad procesu legislacyjnego, która na-
kazuje przyjmować tożsamość treści tych samych pojęć mimo ich zamieszczenia w
różnych aktach prawnych. Przyjęcie takiej wykładni uzasadnione jest także języko-
wym znaczeniem terminów ,,egzekucja" i ,,bezskuteczna", które kojarzą się jedno-
znacznie z podjęciem przez uprawniony podmiot przewidzianego prawem formalne-
go postępowania przymuszającego, którego skutek w postaci zaspokojenia wierzy-
telności nie nastąpił (por. uchwałę Sądu Najwyższego z 15 czerwca 1999 r., III CZP
10/99, Monitor Prawniczy 1999 nr 11, s. 42; A. Mariański, A. Karolak: Odpowiedzial-
ność członków zarządu za zobowiązania spółki z o.o. w świetle przepisów prawa
handlowego i podatkowego, Warszawa 2004, s. 27).
Bezskuteczność egzekucji w rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji wiąże się za-
tem z brakiem możliwości przymusowego zaspokojenia wierzyciela poprzez wszczę-
cie i przeprowadzenie przez organ egzekucyjny egzekucji skierowanej do majątku
spółki. Bezskuteczność egzekucji w takim rozumieniu występuje bez wątpienia wów-
czas, gdy sam wierzyciel dysponuje postanowieniem o umorzeniu postępowania eg-
zekucyjnego ze względu na jego bezskuteczność. Są to również postanowienia o
umorzeniu postępowania upadłościowego (art. 361 pkt 1 ustawy z dnia 28 lutego
2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.), względnie
o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 13 ust. 1 i 2 Prawa upadłościowego
i naprawczego). Upadłość określana w nauce prawa jako egzekucja uniwersalna, w
odróżnieniu od egzekucji singularnej (prowadzonej przez poszczególnych wierzycieli
na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego albo ustawy z dnia 17
czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, jednolity tekst: Dz.U.
z 2005 r. Nr 229, poz. 1954 ze zm., powoływanej dalej jako ,,ustawa o postępowaniu
egzekucyjnym"), ma na celu równomierne, choćby częściowe zaspokojenie wszyst-
kich wierzycieli poprzez zrealizowanie całego majątku niewypłacalnego dłużnika, w
trybie i na zasadach uregulowanych w Prawie upadłościowym. Niemożliwość realiza-
cji tego celu z uwagi na to, że majątek dłużnika nie wystarczy nawet na zaspokojenie
kosztów postępowania, jest równoznaczna z bezskutecznością egzekucji uniwersal-
nej, co odnosi się do wszystkich zobowiązań niewypłacalnego dłużnika i wszystkich
jego wierzycieli.
W przypadku, gdy wierzyciel nie dysponuje takim postanowieniem, rozważe-
nia wymagają natomiast dwie możliwe sytuacje, tj. po pierwsze, gdy w ogóle nie
wszczęto postępowania egzekucyjnego w związku z nieściągalnością wierzytelności
od samej spółki, tj. stanem, w którym z okoliczności sprawy wynika, że spółka nie ma
majątku, z którego wierzyciel mógłby uzyskać zaspokojenie swojej należności, i po
drugie, gdy egzekucja prowadzona przez innego wierzyciela w stosunku do tego sa-
mego dłużnika okazała się bezskuteczna z powodu braku majątku.
Możliwość wykazania przez wierzyciela bezskuteczności egzekucji bez inicjo-
wania własnego postępowania egzekucyjnego w przypadkach, w których nieściągal-
ność wierzytelności od spółki zostanie udowodniona innymi środkami, za którą opo-
wiada się Sąd Najwyższy w składzie zwykłym, ma swoje źródło w akceptacji w od-
niesieniu do odpowiedzialności osób trzecich (w tym członków zarządów spółek ka-
pitałowych) w szczególności poglądów ukształtowanych na podstawie zbliżonych
instytucji prawnych zawartych w art. 299 § 1 k.s.h. i uprzednio art. 298 § 1 k.h. (por.
np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 2003 r., V CKN 416/01, OSNC 2004
nr 7 - 8, poz. 129 i powołane tam wcześniejsze orzeczenia).
Należy zaś podzielić stanowisko Naczelnego Sądu Administracyjnego wyra-
żone w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 8 grudnia 2008 r., II
FPS 6/08 (POP 2009 nr 1, poz. 21), że charakter odpowiedzialności członków zarzą-
du spółek na gruncie prawa handlowego (art. 299 § 1 k.s.h. i art. 298 § 1 k.h.) jest
odmienny od odpowiedzialności na zasadach przewidzianych w Ordynacji. Po pierw-
sze, odnosi się bowiem ona, gdy chodzi o jej zakres podmiotowy, wyłącznie do od-
powiedzialności członków zarządu spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i nie
dotyczy odpowiedzialności członków zarządu spółek akcyjnych za brak możliwości
zaspokojenia wierzycieli. Po drugie, przesłankami odpowiedzialności cywilnoprawnej
członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością są: 1) istnienie szkody
rozumianej jako niemożność zaspokojenia interesu majątkowego wierzyciela w wy-
sokości umożliwiającej zaspokojenie wierzytelności innych wierzycieli, a więc w ro-
zumieniu obniżenia potencjału majątkowego spółki (wyrok Sądu Najwyższego z dnia
14 lipca 1998 r., III CKN 582/97, niepublikowany.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia
14 czerwca 2005 r., V CK 719/04, niepublikowany), 2) wina członka zarządu (do-
mniemanie winy), polegająca na niezgłoszeniu w odpowiednio właściwym czasie
wniosku o upadłość lub wniosku o wszczęcie postępowania układowego i dopusz-
czenie do sytuacji, w której egzekucja z majątku spółki okazała się bezskuteczna, a
rozumiana jako wprowadzenie w błąd wierzycieli co do kondycji finansowej spółki (P.
Granecki, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 1999 r., I CKN
1147/97, OSP 2000 nr 4, s. 6), 3) związek przyczynowy (wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 9 czerwca 1999 r., III CKN 250/98, niepublikowany). Konsekwencją takiego ure-
gulowania jest to, że członkowie zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
odpowiadają za własny, a nie za cudzy dług, a odpowiedzialność ta ma charakter
odszkodowawczy (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7
listopada 2008 r., III CZP 72/08, OSNC 2009 nr 2, poz. 20).
Uregulowania zasad odpowiedzialności osób trzecich za zobowiązania podat-
kowe nie są prostym przeniesieniem do prawa podatkowego zasad zawartych w
przepisach prawa handlowego (art. 298 k.h., art. 299 k.s.h.). Ordynacja podatkowa
zawiera w tym przedmiocie uregulowania własne, inaczej kształtując zakres i prze-
słanki omawianej odpowiedzialności. Odpowiedzialność osób trzecich jest instytucją
prawną wiążącą skutki istnienia zobowiązania podatkowego z podmiotem innym niż
podatnik. Osoby trzecie ponoszą więc odpowiedzialność za cudzy dług, a orzeczenie
o odpowiedzialności osób trzecich nie uwalnia dłużnika (podatnika) od odpowiedzial-
ności. Odpowiedzialność tej osoby ma zatem charakter gwarancyjny. Jest odpowie-
dzialnością posiłkową (subsydiarną), występuje dopiero w dalszej kolejności i dlatego
właśnie warunkiem jej zastosowania jest bezskuteczność egzekucji w stosunku do
podatnika. Nie ma tu domniemania winy, organ nie bada istnienia związku przyczy-
nowego. Odpowiedzialność tych osób ma charakter odpowiedzialności wyjątkowej.
Ochrona wierzyciela, jakim jest Skarb Państwa, z tytułu należności publicznopraw-
nych możliwa jest wyłącznie na podstawie przepisów prawa publicznego. Przepisy te
jako związane z nałożeniem podatku (obowiązku składkowego) i ingerujące w sferę
prawa własności oraz innych praw i swobód nie mogą być interpretowane w sposób
rozszerzający (por. A. Mariański i in., op. cit., s. 166 i 234).
W tym kontekście należy zwrócić uwagę, że art. 116 § 1 Ordynacji wymaga,
aby egzekucja przeciwko spółce okazała się w całości lub w części bezskuteczna,
podczas gdy za zobowiązania cywilnoprawne spółki z ograniczoną odpowiedzialno-
ścią członek jej zarządu odpowiada, gdy egzekucja przeciwko spółce okaże się bez-
skuteczna. Użycie w Ordynacji formy dokonanej czasownika okazać się (okazała się)
w odróżnieniu od formy niedokonanej w Kodeksie spółek handlowych (okaże się)
świadczy o tym, że na gruncie prawa publicznego o bezskuteczności egzekucji
można mówić tylko jako o zdarzeniu zaistniałym, a nie jako o zdarzeniu przyszłym.
Nie można przy tym uznać, że ta różnica w sformułowaniach jest dziełem przypadku,
jeśli wziąć pod uwagę, że art. 116 § 1 Ordynacji w brzmieniu obowiązującym przed 1
stycznia 2003 r. w omawianym zakresie miał treść identyczną jak przepisy prawa
handlowego, bowiem stanowił, że członek zarządu spółki kapitałowej odpowiada za
zaległości podatkowe spółki, jeżeli ,,egzekucja przeciwko spółce okaże się bezsku-
teczna". Ustawą z dnia 12 września 2002 r. o zmianie ustawy - Ordynacja podatkowa
oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 169, poz. 1387) nadano artykułowi
116 § 1 nowe brzmienie, zastępując formę niedokonaną czasownika ,,okazać się"
formą dokonaną i jednocześnie wprowadzając częściową bezskuteczność egzekucji
jako pozytywną przesłankę odpowiedzialności członka zarządu. Ten zabieg ustawo-
dawczy uniemożliwia odnośnie do należności publicznoprawnych utożsamienie ,,bez-
skuteczności egzekucji" z nieściągalnością wierzytelności od samej spółki, tj. stanem,
w którym z okoliczności sprawy wynika, że spółka nie ma majątku, z którego wierzy-
ciel mógłby uzyskać zaspokojenie swojej należności, a zatem, że wszczynanie po-
stępowania egzekucyjnego będzie bezcelowe, albowiem egzekucja okaże się bez-
skuteczna. Za takim poglądem przemawia zwłaszcza to, że równocześnie ze zmianą
formy czasownika ,,okazać się" wprowadzono do przepisu jako przesłankę odpowie-
dzialności częściową bezskuteczność egzekucji, która nie może być stwierdzona
poza postępowaniem egzekucyjnym.
Pojęcia bezskutecznej egzekucji lub zbliżonego używa ustawodawca, chociaż
go nie definiuje, w art. 10 § 4, art. 71 § 1, art. 110 § 1 ustawy o postępowaniu egze-
kucyjnym, art. 7781 k.p.c., art. 833 § 6 k.p.c., art. 1086 § 5 k.p.c. Bezskuteczność
egzekucji jest przesłanką żądania wyjawienia majątku i choć celem postępowania o
wyjawienie majątku nie jest zaspokojenie wierzyciela, czy realizacja administracyj-
nego (sądowego) tytułu wykonawczego, lecz jedynie wykrycie składników majątku
zobowiązanego (dłużnika), do których w dalszej części postępowania egzekucyjnego
może być skierowana egzekucja, zgodzić się trzeba ze stanowiskiem Naczelnego
Sądu Administracyjnego wyrażonym w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sę-
dziów, że hipoteza art. 913 § 1 k.p.c. może pełnić rolę swoistej definicji pojęcia ,,bez-
skutecznej egzekucji", określonej jako stan, w którym zajęty w egzekucji majątek
dłużnika nie rokuje zaspokojenia egzekwowanych należności lub polegającej na wy-
kazaniu przez wierzyciela, że na skutek prowadzonej egzekucji nie uzyskał w pełni
zaspokojenia swej wierzytelności.
Z tego wynika zaś, że dla stwierdzenia bezskuteczności egzekucji niezbędne
jest wykazanie przez wierzyciela zastosowania przez organ egzekucyjny środków
egzekucyjnych skierowanych do całego majątku dłużnika. Odmienny pogląd prezen-
towany przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia nie za-
sługuje zatem na akceptację, zwłaszcza że zarówno w orzecznictwie, jak i w pi-
śmiennictwie, tak na gruncie prawa handlowego, jak i Ordynacji podatkowej, aktual-
nie w zasadzie jednolicie przyjmuje się, że o bezskuteczności egzekucji można mó-
wić jedynie wówczas, gdy przymusowa realizacja zobowiązań dłużnika nie daje re-
zultatu w stosunku do jego całego majątku, a nie jedynie wybranych składników ma-
jątkowych (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z 19 stycznia 2000 r., II CKN 682/98,
niepublikowany; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2006 r., I UK 271/05,
OSNP 2007 nr 9 - 10, poz. 142; wyrok WSA w Olsztynie z dnia 24 marca 2005 r., I
SA/Ol 345/04, ZNSA 2005 nr 1, s. 98; K. Strzelczyk w: J. Paweł Naworski, K. Strzel-
czyk, T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz: Komentarz do Kodeksu spółek handlowych,
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, Warszawa 2001, s. 643 - 645), które to
stanowisko jest w pełni uzasadnione z uwagi na subsydiarny charakter odpowie-
dzialności członków zarządu za zaległości spółki.
W ocenie Sądu Najwyższego w składzie powiększonym nie ma też wystar-
czających podstaw do uznania, iż z uwagi na to, że do odpowiedzialności członków
zarządu spółek kapitałowych za zaległości składkowe przepisy Ordynacji stosuje się
odpowiednio, kwestia wykazania bezskuteczności egzekucji tych należności od
spółki miałaby się różnić od rozwiązań przyjętych dla zobowiązań podatkowych. Cha-
rakter odpowiedzialności członków zarządu za zaległości spółki z tych tytułów jest
bowiem identyczny i regulują ją przepisy o takiej samej treści, z wyjątkami, które dla
rozważanego zagadnienia są nieistotne. W szczególności nietrafny jest podstawowy
w tym zakresie argument Sądu Najwyższego w składzie zwykłym, który przyjął, iż
pominięcie w odesłaniu z art. 31 ustawy systemowej art. 108 § 2 Ordynacji ,,uprawnia
do stwierdzenia, że wydanie decyzji o odpowiedzialności członka zarządu za składki
możliwe jest bez wszczęcia postępowania egzekucyjnego przeciwko spółce. Jeżeli
bowiem nie wymaga się wydania decyzji stwierdzającej zaległość składkową dłużni-
ka głównego (spółki), to czasowo może jeszcze nie istnieć tytuł wykonawczy do pro-
wadzenia przeciwko niemu egzekucji". Brak decyzji dotyczącej wysokości zaległości
składkowej spółki nie jest bowiem przeszkodą do wystawienia tytułu wykonawczego
w myśl przepisów ustawy o postępowaniu egzekucyjnym, skoro zgodnie z art. 26 § 1
tej ustawy tytuł ten wystawia wierzyciel, który zamieszcza w nim, między innymi,
treść podlegającego egzekucji obowiązku, podstawę prawną tego obowiązku oraz
stwierdzenie, że obowiązek jest wymagalny, a w przypadku egzekucji należności
pieniężnej - także określenie jej wysokości, terminu, od którego nalicza się odsetki z
tytułu niezapłacenia należności w terminie, oraz rodzaju i stawki tych odsetek (art. 27
§ 1 pkt 3 ustawy). Należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne wynikają
zaś ze zobowiązania powstającego z dniem zaistnienia zdarzenia, z którym przepisy
prawa ubezpieczeń społecznych łączą powstanie takiego zobowiązania. Obowiązek
samoobliczenia i opłacenia składek na ubezpieczenia społeczne powstaje zatem z
mocy samego prawa za każdy okres ubezpieczenia (miesiąc kalendarzowy), a
ewentualna decyzja organu ubezpieczeń społecznych ustalająca wysokość zobowią-
zania składkowego lub zaległości z tytułu nieopłaconych w terminie zobowiązań
składkowych ma charakter wyłącznie deklaratoryjny. Oznacza to w szczególności, że
zaległości w opłacaniu składek na ubezpieczenia społeczne powstają każdorazowo
w datach zaktualizowania się obowiązku samoobliczenia i opłacenia składek na te
ubezpieczenia w terminach określonych w przepisach prawa ubezpieczeń społecz-
nych. Inaczej rzecz ujmując, nieopłacone w ustawowo określonym terminie składki
na ubezpieczenia społeczne powodują powstanie od tej daty zaległości składkowej z
mocy samego prawa (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 paź-
dziernika 2006 r., I UK 126/06, OSNP 2007 nr 21 - 22, poz. 331).
Podsumowując powyższe rozważania dotyczące przewidzianej w art. 116 § 1
Ordynacji przesłanki ,,bezskutecznej egzekucji", stwierdzić więc można, że należy ją
rozumieć jako sytuację, w której nie ma jakichkolwiek wątpliwości, iż nie zachodzi
żadna możliwość zaspokojenia egzekwowanej wierzytelności z jakiejkolwiek części
majątku spółki. Takiej pewności nie daje osąd wierzyciela, że z uwagi na sytuację
majątkową spółki egzekucja nie mogłaby dać żadnych rezultatów, ani nawet przewi-
dziana przepisami postępowania egzekucyjnego możliwość złożenia przez wierzy-
ciela wniosku o nakazanie dłużnikowi wyjawienia majątku przed wszczęciem egze-
kucji (art. 71 § 2 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym, art. 913 § 2 k.p.c.). Jak
wskazano wyżej, celem postępowania o wyjawienie majątku nie jest zaspokojenie
wierzyciela, czy realizacja administracyjnego (sądowego) tytułu wykonawczego, lecz
jedynie wykrycie składników majątku zobowiązanego (dłużnika), do których w dalszej
kolejności może być skierowana egzekucja. Złożenie przez dłużnika wykazu majątku,
podobnie jak odmowa dokonania tej czynności nie mogłyby zatem oznaczać, że eg-
zekucja ,,okazała" się bezskuteczna, jak tego wymaga art. 116 § 1 Ordynacji. Ko-
nieczne jest więc wszczęcie postępowania egzekucyjnego, w toku którego taka bez-
skuteczność zostanie stwierdzona. Przedstawiona interpretacja spełnia przy tym
funkcję gwarancyjną, zabezpieczającą osobę trzecią przed przedwczesnym i nieuza-
sadnionym orzeczeniem jej odpowiedzialności za zaległości podatkowe (składkowe)
spółki, a biorąc pod uwagę opisany powyżej charakter tej odpowiedzialności, zapew-
nienie takiej gwarancji jest niezbędne.
W tym miejscu rozważyć należy, czy przesłankę bezskuteczności egzekucji
można uznać za spełnioną wówczas, gdy egzekucja prowadzona przez innego wie-
rzyciela w stosunku do tego samego dłużnika okazała się bezskuteczna z powodu
braku majątku. Taka sytuacja była przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego na
tle regulacji odnoszących się do odpowiedzialności członków zarządu spółki z ogra-
niczoną odpowiedzialnością za zobowiązania cywilnoprawne spółki zawartych w
przepisach Kodeksu handlowego. W orzeczeniach tych zaprezentowano pogląd, iż
dla wykazania bezskuteczności egzekucji wierzyciel nie ma obowiązku wszczynania
własnego postępowania egzekucyjnego w sytuacji, gdy w świetle działań egzekucyj-
nych podejmowanych przez innego wierzyciela oczywista jest niemożność jego sku-
tecznego przeprowadzenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lutego 1954 r., II
C 454/53, niepublikowany i uchwałę z dnia 15 czerwca 1999 r., III CZP 10/99, OSNC
1999 nr 12, poz. 203). Podobne stanowisko zajął Naczelny Sąd Administracyjny w
uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 8 grudnia 2008 r., II FPS 6/08, stwierdzając
w uzasadnieniu, że choć nie jest możliwe ustalenie przesłanki bezskuteczności eg-
zekucji w stadium poprzedzającym wszczęcie egzekucji, to ,,wyjątkowo byłoby to jed-
nak dopuszczalne wówczas, gdy przeciwko spółce została przeprowadzona egzeku-
cja zaległości podatkowych, czy nawet innych wierzytelności niemających charakteru
publicznoprawnego, która zakończyła się, a następnie powstały inne należności pu-
blicznoprawne. Powielanie nowych czynności egzekucyjnych tylko dlatego, by for-
malnie potwierdzić bezskuteczność egzekucji byłoby oczywiście zbędne". Stanowi-
sko to, w ocenie Sądu Najwyższego, nie zasługuje jednak na akceptację w odniesie-
niu do należności publicznoprawnych. Wykładnia językowa art. 116 § 1 Ordynacji nie
pozostawia bowiem wątpliwości, że przesłanką odpowiedzialności członka zarządu
spółki kapitałowej za jej zobowiązania publicznoprawne jest to, aby egzekucja tych
właśnie należności (podatkowych, składkowych) okazała się bezskuteczna. Znacze-
nie tej normy można zatem ustalić na podstawie wykładni językowej, wobec czego
sięganie po wykładnię celowościową wydaje się zbędne, zwłaszcza że nie można
zgodzić się z Naczelnym Sądem Administracyjnym, iż w każdej sytuacji wszczynanie
postępowania egzekucyjnego byłoby jedynie oczywiście niepotrzebnym ,,powiela-
niem czynności egzekucyjnych tylko dlatego, by formalnie potwierdzić bezskutecz-
ność egzekucji". Odpowiedzialność członków zarządu spółki kapitałowej przewidzia-
na w art. 116 Ordynacji musi być traktowana jako ostateczne zabezpieczenie rosz-
czeń wierzycieli publicznoprawnych przeciwko spółce. Brak jest podstaw do uznania,
że mają oni prawo zaspokoić się z majątku członków zarządu, jeżeli jest to możliwe z
majątku spółki. Bezskuteczność egzekucji jest zaś stanem faktycznym, w którym z
majątku podmiotu nie da się uzyskać zaspokojenia całości lub części należności. Nie
jest zatem stanem niezmiennym, wobec czego nie można wykluczyć, iż ze względu
na różne okoliczności, które mogą powstać po stwierdzonej bezskuteczności egze-
kucji innych wierzytelności, należności publicznoprawne mogłyby być jednak zaspo-
kojone z majątku spółki. Bezskuteczność egzekucji należności składkowych jako
przesłanka odpowiedzialności członków zarządu za te zobowiązania spółki musi więc
zostać potwierdzona przez organ ubezpieczeń społecznych przed wydaniem decyzji
w tym przedmiocie, także wówczas, gdy prowadzone uprzednio próby wyegzekwo-
wania innych wierzytelności nie doprowadziły do pożądanych rezultatów.
Jeżeli chodzi zaś o problem możliwości wykazywania bezskuteczności egze-
kucji już po wszczęciu postępowania egzekucyjnego, stwierdzić należy, iż dowodem
na tę okoliczność jest przede wszystkim wydane po przeprowadzeniu postępowania
egzekucyjnego przez organ egzekucyjny postanowienie o umorzeniu postępowania z
uwagi na bezskuteczność egzekucji (art. 59 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym,
art. 824 k.p.c.). Stan bezskuteczności egzekucji może być jednak stwierdzony rów-
nież w toku egzekucji administracyjnej lub sądowej, czego konsekwencją jest, zgod-
nie z art. 71 § 1 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym i art. 913 § 1 k.p.c., możli-
wość zwrócenia się przez organ egzekucyjny (lub wierzyciela w toku egzekucji są-
dowej) do sądu o nakazanie dłużnikowi wyjawienia majątku. Bezskuteczność egze-
kucji rozumiana jako brak możliwości przymusowego zaspokojenia wierzyciela pu-
blicznoprawnego w toku wszczętej i przeprowadzonej przez organ egzekucyjny eg-
zekucji skierowanej do majątku spółki może być wykazana nie tylko na podstawie
postanowienia o umorzeniu postępowania egzekucyjnego, ale także w inny sposób.
Znajduje to potwierdzenie zarówno w wykładni językowej art. 116 § 1 Ordynacji, z
którego nie wynikają żadne wymogi co do formalnego stwierdzenia bezskuteczności
egzekucji z majątku spółki, jak i wykładni systemowej, opartej na analizie art. 59 § 1 i
2 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym. Okoliczność nieuzyskania w toku postępo-
wania egzekucyjnego dotyczącego należności pieniężnej kwoty przewyższającej wy-
datki egzekucyjne, czyli faktyczna bezskuteczność egzekucji, nie stanowi bowiem
obligatoryjnej, a jedynie fakultatywną przesłankę umorzenia postępowania egzeku-
cyjnego. Bezskuteczność egzekucji stwierdza się zatem na podstawie okoliczności
wynikających z czynności przeprowadzonych w postępowaniu egzekucyjnym, a
udowodnienie spełnienia tej przesłanki należy do organu właściwego w sprawach
ubezpieczeń społecznych.
Rozważania odnośnie do skutków dla rozstrzygnięcia sprawy w postępowaniu
odwoławczym wydania decyzji bez uprzedniego stwierdzenia bezskuteczności egze-
kucji w postępowaniu egzekucyjnym, poprzedzić należy wskazaniem, że o odpowie-
dzialności osoby trzeciej za zobowiązania składkowe organ ubezpieczeń społecz-
nych orzeka w drodze decyzji (art. 108 § 1 Ordynacji w związku z art. 31 ustawy
systemowej). Decyzja ta ma charakter konstytutywny, wobec czego jest źródłem po-
wstania odpowiedzialności danej osoby (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23
października 2006 r., I UK 126/06, OSNP 2007 nr 21-22, poz. 331, wyrok Wojewódz-
kiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 8 marca 2007 r., V SA/Wa
440/07, LEX nr 338247, wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach
z dnia 27 lutego 2009 r., III SA./Gl 421/08 , LEX nr 487213, a także B. Adamiak, J.
Borkowski, R. Mastalski, J. Zubrzycki: Ordynacja podatkowa. Komentarz, Warszawa
2005, s. 448-450, A. Mariański: Odpowiedzialność za zobowiązania podatnika, płat-
nika, inkasenta w prawie polskim, Warszawa 1999, s. 105-107, A. Olesińska: Odpo-
wiedzialność osób trzecich za zobowiązania podatkowe, Lublin, 2000, s. 70). Zgod-
nie z art. 110 k.p.a. w związku z art. 123 ustawy systemowej, organ administracji
publicznej, który wydał decyzję, jest nią związany od chwili jej doręczenia lub ogło-
szenia. Wynika z tego, że skutki decyzji powstają z chwilą jej doręczenia. Oznacza
to, że od chwili doręczenia decyzji o odpowiedzialności osobę trzecią obciąża zobo-
wiązanie, którego treść wynika z tej decyzji.
Powstanie po stronie osoby trzeciej odpowiedzialności za zaległości składko-
we jest zatem uzależnione od czynności organu właściwego w sprawach ubezpie-
czeń społecznych (wydanie decyzji), a żeby wydanie decyzji w tym przedmiocie było
możliwe, niezbędne jest spełnienie pozytywnych przesłanek wynikających z art. 116
§ 1 Ordynacji. Orzekając o odpowiedzialności członka zarządu za zaległości skład-
kowe spółki, organ ubezpieczeń społecznych jest obowiązany wykazać okoliczność
pełnienia obowiązków członka zarządu w czasie powstania zobowiązania składko-
wego, które przerodziło się w dochodzoną zaległość składkową oraz bezskuteczność
egzekucji przeciwko spółce. W przypadku braku którejkolwiek z przesłanek pozytyw-
nych orzeczenie o odpowiedzialności członka zarządu nie może nastąpić, a zatem
wydana w takiej sytuacji decyzja nie może stać się źródłem odpowiedzialności osoby
trzeciej. Oznacza to, że przesłanki materialnoprawne do obciążenia członka zarządu
odpowiedzialnością za zaległości składkowe spółki muszą być spełnione już na dzień
wydania decyzji. Konstytutywny charakter decyzji w omawianym przedmiocie wyklu-
cza zatem możliwość uznania jej za prawidłową, gdy została wydana bez stwierdze-
nia stanu całkowitej lub częściowej bezskuteczności egzekucji w postępowaniu eg-
zekucyjnym, na co bez żadnego wpływu pozostaje późniejsze wszczęcie takiego po-
stępowania. Odpowiedzialność członka zarządu spółki powstaje bowiem z chwilą
wydania decyzji, a nie w momencie wykazania materialnoprawnych przesłanek tej
odpowiedzialności w toku postępowania sądowego.
Decyzja wydana bez uprzedniego stwierdzenia bezskuteczności egzekucji w
toku postępowania egzekucyjnego narusza art. 116 § 1 Ordynacji w związku z art. 31
ustawy systemowej, który wymaga spełnienia takiego materialnoprawnego warunku
do obciążenia członka zarządu odpowiedzialnością za zaległości. Odwołanie od tej
decyzji musi być zatem uwzględnione, a w takim przypadku sąd zmienia zaskarżoną
decyzję i orzeka co do istoty sprawy (art. 47714 § 2 k.p.c.).
Podkreślić należy, iż tego rodzaju orzeczenie nie wyklucza możliwości ponow-
nego obciążenia członka zarządu spółki odpowiedzialnością za zaległości składkowe
spółki po prawidłowym stwierdzeniu bezskuteczności egzekucji tych należności od
spółki, jeżeli od końca roku kalendarzowego, w którym powstała zaległość składko-
wa, nie upłynęło jeszcze 5 lat (art. 118 § 1 Ordynacji w związku z art. 31 ustawy
systemowej).
Stosownie do treści art. 366 k.p.c., o wystąpieniu powagi rzeczy osądzonej
decyduje bowiem jedynie kumulatywne spełnienie przesłanek w postaci tożsamości
stron i równoczesnej tożsamości podstawy faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia. Do
uznania, że sprawa została już poprzednio prawomocnie osądzona nie wystarcza
więc samo stwierdzenie, że w obydwu sprawach chodzi o to samo roszczenie i że
identyczne są strony obydwu procesów. Trzecią przesłanką takiego uznania jest
utrzymywanie się nadal tych samych okoliczności, które stanowiły podstawę roz-
strzygnięcia w pierwszej sprawie. Jeżeli okoliczności te ulegają zmianie, roszczenie
poprzednio bezpodstawne może się stać uzasadnione. W takiej sytuacji nie można
mówić o stanie rzeczy osądzonej. Podstawą oceny, że sprawa z powyższej przyczy-
ny nie została prawomocnie osądzona, może być zmiana jakiejkolwiek okoliczności,
jeśli tylko ta właśnie okoliczność stała się przyczyną rozstrzygnięcia w pierwszej
sprawie. Może to być np. okoliczność, że roszczenie poprzednio jeszcze niewyma-
galne stało się po oddaleniu z tego powodu powództwa w pierwszej sprawie wyma-
galne, czy też zmiana okoliczności faktycznych, gdy zmiana ta sprawiła, że brakująca
poprzednio przesłanka roszczenia została zrealizowana.
Jeżeli zatem zmiana decyzji organu ubezpieczeń społecznych wyrokiem sądu
spowodowana była uznaniem, iż podnoszona przez ten organ okoliczność o bez-
skuteczności egzekucji faktycznie nie zaistniała (bo nie została stwierdzona we
wszczętym postępowaniu egzekucyjnym), to w przypadku nastąpienia takiej okolicz-
ności po wydaniu prawomocnego wyroku, stan faktyczny ulega zmianie, a
zatem ponowne obciążenie członka zarządu spółki odpowiedzialnością za zaległości
składkowe jest dopuszczalne, albowiem opiera się na odmiennej podstawie faktycz-
nej.
Sąd Najwyższy w składzie powiększonym, uznając, iż bezskuteczność egze-
kucji z majątku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością może być stwierdzona wy-
łącznie w postępowaniu egzekucyjnym, odniósł się jedynie do należności z tytułu
składek na ubezpieczenia społeczne (art. 116 § 1 Ordynacji w związku z art. 31
ustawy systemowej), albowiem problem możliwości obciążenia członków zarządu
spółek kapitałowych odpowiedzialnością za zaległości spółki z tytułu składek na
ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych na podstawie art. 32 ustawy systemowej jako zagadnienie prawne
budzące poważne wątpliwości został przedstawiony do rozstrzygnięcia powiększo-
nemu składowi Sądu Najwyższego w sprawie II UZP 3/09, która nie została jeszcze
zakończona. O możliwości stosowania art. 116 § 1 Ordynacji do pozostałych należ-
ności składkowych rozstrzygnie zatem uchwała powiększonego składu Sądu Naj-
wyższego podjęta w tej sprawie.
Kierując się powyższymi względami, Sąd Najwyższy w składzie powiększo-
nym podjął uchwałę jak w sentencji.
========================================