Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 22 lutego 2006 r.
I UZP 4/05

Przewodniczący Prezes SN Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Krystyna
Bednarczyk (sprawozdawca), Józef Iwulski, Roman Kuczyński, Jerzy Kuźniar,
Zbigniew Myszka (sprawozdawca, uzasadnienie), Małgorzata Wrębiakowska-
Marzec.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczy-
szyn, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 22 lutego 2006 r. sprawy z odwołania
Wiesława M. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddziałowi
Regionalnemu w A. o ustalenie podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników, na
skutek zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Najwyższy postanowie-
niem z dnia 20 października 2005 r. [...]

,,Czy zmiana art. 8 ust. 6 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) dokonana od dnia 1
stycznia 2003 r. ustawą z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubez-
pieczeń społecznych oraz zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 241, poz. 2074) po-
zbawia skuteczności uprzednio złożone oświadczenie rolnika na podstawie art. 2
ustawy z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników (Dz.U. z 1996 r. Nr 124, poz. 585) o podleganiu ubezpieczeniu rolniczemu,
z wyłączeniem ubezpieczenia społecznego z tytułu prowadzenia pozarolniczej
działalności gospodarczej jako wspólnik spółki jawnej ?"

p o d j ą ł uchwałę:

Rolnik prowadzący gospodarstwo rolne oraz pozarolniczą działalność
jako wspólnik spółki jawnej nie korzysta po dniu 1 stycznia 2003 r. z prawa wy-
boru rolniczego tytułu ubezpieczenia społecznego dokonanego na podstawie
art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
(jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) oraz art. 2 ustawy z dnia 12
września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U.
Nr 24, poz. 585) i od tej daty podlega ubezpieczeniu społecznemu jako osoba
prowadząca pozarolniczą działalność (art. 6 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 8 ust. 6
pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecz-
nych - Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.).

U z a s a d n i e n i e

Zagadnienie prawne ujawniło się w następującym stanie sprawy. Decyzją z
dnia 11 lutego 2004 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego stwierdziła
ustanie z dniem 1 stycznia 2003 r. stosunku ubezpieczenia społecznego ubezpie-
czonego Wiesława M. na podstawie przepisów ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze
zm.), gdyż ubezpieczony jako wspólnik spółki jawnej został objęty obowiązkowym
ubezpieczeniem społecznym na podstawie art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy z dnia 13 paź-
dziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze
zm.), wprowadzonym od dnia 1 stycznia 2003 r. ustawą z dnia 18 grudnia 2002 r. o
zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych
ustaw (Dz.U. Nr 241, poz. 2074).
Po rozpoznaniu odwołania ubezpieczonego, który domagał się kontynuowania
rolniczego ubezpieczenia społecznego przynajmniej do dnia 1 stycznia 2004 r., Sąd
Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Olsztynie wyrokiem z dnia 23
marca 2004 r. zmienił zaskarżoną decyzję, ustalając, że ubezpieczony nadal podlega
ubezpieczeniu społecznemu rolników.
Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem z dnia 23 listopada 2004 r. oddalił
apelację organu rentowego, ustalając, że ubezpieczony był rolnikiem prowadzącym
jednocześnie działalność gospodarczą, początkowo na podstawie wpisu do ewiden-
cji, a następnie w formie spółki cywilnej, która w dniu 6 czerwca 1990 r. została prze-
kształcona w spółkę jawną prowadzącą przedsiębiorstwo pod firmą ,,M.-G., M.,
spółka jawna". Na podstawie wniosku z dnia 18 czerwca 1997 r., złożonego w trybie
art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników (Dz.U. Nr 124, poz. 585), ubezpieczony został objęty rolniczym ubez-
pieczeniem społecznym z mocy decyzji rolniczego organu rentowego z dnia 3 lipca
1997 r., a decyzją z dnia 11 lipca 1997 r. został wyłączony z ubezpieczenia społecz-
nego osób prowadzących działalność gospodarczą. Sąd Apelacyjny uznał, że sytua-
cja prawna ubezpieczonego, który wybrał rolniczy tytuł ubezpieczenia społecznego
przed dniem 1 stycznia 2003 r., nie uległa także po tym dniu zmianie i nadal powinien
on podlegać temu ubezpieczeniu. W szczególności nie objęła go zmiana ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, ponieważ nadal
prowadzi on działalność gospodarczą w formie spółki jawnej. Spółka jawna, która
prowadzi działalność gospodarczą, była przedsiębiorcą w rozumieniu obowiązują-
cych w czasie wydania decyzji: art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. -
Prawo działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178 ze zm.), art. 4 ustawy z
dnia 5 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (jednolity tekst: Dz.U. z
2003 r. Nr 86, poz. 804 ze zm.) oraz art. 36 pkt 2 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o
Krajowym Rejestrze Sądowym ( jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 17, poz. 209 ze
zm.). W ocenie Sądu Apelacyjnego, użyte w art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników pojęcie ,,działalność gospodarcza (pozarolnicza)" należy interpretować
w powiązaniu z podstawowym aktem regulującym taką działalność, czyli Prawem o
działalności gospodarczej, a nie z ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych.
Taka wykładnia prowadzi do konkluzji, że ubezpieczony spełnia warunek prowadze-
nia pozarolniczej działalności gospodarczej i może korzystać z wyboru ubezpiecze-
nia na zasadach przewidzianych w art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r. oraz art.
5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników.
W kasacji rolniczy organ rentowy zarzucił błędną wykładnię art. 5a ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników oraz art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy o systemie ubez-
pieczeń społecznych, w brzmieniu obowiązującym po 1 stycznia 2003 r., przez przy-
jęcie, że ubezpieczony jako wspólnik spółki jawnej ma prawo wyboru rolniczego
ubezpieczenia. Skarżący twierdził, że w spółce jawnej podmiotem prowadzącym
działalność gospodarczą jest ta spółka, a nie jej wspólnicy. Skoro z mocy art. 5a
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników prawo wyboru tego ubezpieczenia
przysługuje wyłącznie rolnikowi podejmującemu pozarolniczą działalność gospodar-
czą, to nie jest nim wspólnik spółki jawnej, jakkolwiek podlega ubezpieczeniu spo-
łecznemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej.
Przedstawiając w takim stanie sprawy zagadnienie prawne Sąd Najwyższy
zwrócił uwagę, że pod rządem pierwotnego tekstu ustawy o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników, zbieg podstaw (tytułów) ubezpieczenia społecznego rozstrzygany był
według zasady wykluczającej podwójne lub alternatywne ubezpieczenie społeczne z
różnych tytułów. Oznaczało to, że podjęcie przez rolnika jakiekolwiek pozarolniczej
działalności (także zatrudnienia lub służby) powodowało wyłączenie go z ubezpie-
czenia społecznego rolników i objęcie innym ubezpieczeniem z innego tytułu. Dopie-
ro w dniu 1 stycznia 1997 r. została wprowadzona zmiana tych zasad ustawą z dnia
12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U.
Nr 124, poz. 585). W nowym art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
została wprowadzona możliwość pozostania w rolniczym ubezpieczeniu rolnika, który
nieprzerwanie co najmniej przez rok podlegał temu ubezpieczeniu z mocy ustawy w
pełnym zakresie, mimo że podejmował pozarolniczą działalność gospodarczą i powi-
nien być zgodnie z poprzednio obowiązującą regułą wyłączny z rolniczego ubezpie-
czenia społecznego. Pozostanie przez takiego rolnika w ubezpieczeniu rolniczym
było zresztą zasadą, gdyż rolnik, który spełniał warunki objęcia innym tytułem ubez-
pieczenia społecznego (nie będąc pracownikiem i nie pozostając w stosunku służbo-
wym) musiał w celu skorzystania z tego innego ubezpieczenia złożyć stosowne
oświadczenie. W omawianej ustawie zmieniającej uregulowana została także sytua-
cja prawna rolników, którzy w dniu jej wejścia w życie podlegali ubezpieczeniu spo-
łecznemu z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej, a spełniali warunki podle-
gania ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy w pełnym zakresie.
Zgodnie z art. 2 tej ustawy, mogli oni dokonać wyboru ubezpieczenia, oświadczając
Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych lub Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecz-
nego, że chcą podlegać ubezpieczeniu rolniczemu, z wyłączeniem z innego ubezpie-
czenia społecznego. Oznaczało to, że rolnicy prowadzący pozarolniczą działalność
gospodarczą podlegali rolniczemu ubezpieczeni społecznemu, a ,,innemu" tylko za-
leżnie od wyrażonej woli. Była to regulacja szczególna, wyłączająca stosownie obo-
wiązującego wówczas (w dniu 1 stycznia 1997 r.) art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 18 grud-
nia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodar-
czą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r., Nr 46, poz. 250 ze zm.), który
zresztą odsyłał od ustawy rolniczej.
Użycie w ustawie o ubezpieczeniu rolniczym niezdefiniowanego jej przepisami
pojęcia ,,pozarolnicza działalność gospodarcza", w stanie prawnym przed dniem 1
stycznia 1999 r., było rozumiane ,,jako ujęte w art. 1 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą prowadzenie działalności
gospodarczej na własny rachunek na podstawie wpisu do ewidencji działalności go-
spodarczej lub koncesji, bądź uprawnień określonych w przepisach szczególnych".
Od dnia 1 stycznia 1999 r., tj. od wejścia w życie ustawy z dnia 13 października 1998
r. o systemie ubezpieczeń społecznych, pojęcie to zostało skonkretyzowane w art. 8
ust. 6 tej ustawy, który za osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą
uznawał osobę prowadzącą działalność na podstawie przepisów o działalności go-
spodarczej lub innych przepisów szczególnych oraz twórcę i artystę, a także osobę
wykonującą wolny zawód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób
fizycznych. Przed 1 stycznia 2000 r. działalność gospodarcza prowadzona na pod-
stawie ustawy o działalności gospodarczej oraz art. 75 k.h. ,,była desygnatem" poję-
cia użytego w art. 8 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, art. 5a
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz art. 2 ustawy z dnia 12 września
1996 r. zmieniającej tę ustawę. Natomiast po 1 stycznia 2000 r., na podstawie
ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. - Prawo działalności gospodarczej, działalność
gospodarcza została określona jako zarobkowa działalność wykonywana przez
przedsiębiorcę, czyli osobę fizyczną lub prawną oraz niemającą osobowości prawnej
spółkę prawa handlowego, która zawodowo, we własnym imieniu podejmuje działal-
ność gospodarczą, z tym że wspólnicy spółek prawa handlowego nie mogli być trak-
towani jako osoby prowadzące działalność gospodarczą. Równocześnie osoby te, w
tym prowadzący przedsiębiorstwa w formie spółek prawa handlowego, byli trakto-
wani w zakresie ubezpieczenia społecznego jako osoby prowadzące działalność go-
spodarczą. Wpis do rejestru handlowego był traktowany jako uprawnienie do prowa-
dzenia działalności gospodarczej uzyskane na podstawie przepisów szczególnych,
tak że wspólnicy spółek jawnych byli płatnikami składek na własne ubezpieczenie
społeczne, a spółki na ubezpieczenie osób w nich zatrudnionych.
Istniejącą w tym zakresie ,,niepewność prawną", zarysowaną zwłaszcza po
wejściu w życie Kodeksu spółek handlowych, ustawodawca usunął ustawą z dnia 18
grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o zmia-
nie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 241, poz. 2074), dodając pkt 4 do art. 8 ust. 6 ustawy
systemowej, w którym wymienił wspólników jednoosobowych spółek z ograniczoną
odpowiedzialnością, a także wspólników spółek jawnych, komandytowych i partner-
skich jako osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą i z tego tytułu
podlegające ubezpieczeniu społecznemu.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 maja 2005 r., I UK 258/04 (OSNP 2006 nr
3-4, poz. 58), uznał, że zmiana ta miała charakter jedynie interpretacyjny, a zatem
nie wprowadzała ona zmian, ale utrzymywała stan obowiązujący przed zmianą prze-
pisów o działalności gospodarczej. Odmiennie wypowiedział się Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 25 stycznia 2005 r., I UK 157/04 (OSNP 2005 nr 17, poz. 274), wyra-
żając pogląd, że objęcie z dniem 1 stycznia 2003 r. wspólnika spółki jawnej obowiąz-
kiem ubezpieczenia społecznego osób prowadzących pozarolniczą działalność go-
spodarczą (art. 6 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy o systemie ubez-
pieczeń społecznych) powoduje z mocy ustawy wyłączenie go z ubezpieczenia spo-
łecznego rolników. Już po wejściu w życie ustawy systemowej, wspólnicy spółek
jawnych nie zostali objęci ubezpieczeniem, gdyż ich działalność gospodarcza nie
była prowadzona na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej, a jeżeli
byli rolnikami, to podlegali wyłącznie ubezpieczeniu rolniczemu. Taki stan utrzymywał
się do ,,daty rozszerzenia kręgu osób podlegających obowiązkowo ubezpieczeniu na
podstawie ustawy systemowej, co nastąpiło z dniem 1 stycznia 2003 r.".
Nie tylko jednak rozbieżność przedstawionych stanowisk judykatury stała się
podłożem przedstawienia zagadnienia prawnego. ,,Spowodował ją odmienny pogląd
na skutki przyjętego w wyroku z dnia 25 stycznia 2005 r. 'objęcia' wspólników spółek
jawnych ubezpieczeniem społecznym z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności
gospodarczej na stosunek ubezpieczenia społecznego prowadzących w tej formie
działalność gospodarczą rolników, którzy na podstawie stosownych przepisów doko-
nali wyboru ubezpieczenie na rzecz ubezpieczenia rolniczego". Nawet gdyby skła-
niać się do podzielenia poglądu, że wspólnicy spółek jawnych nie mogli skorzystać z
wyboru tytułu ubezpieczenia na podstawie art. 5a ustawy o ubezpieczeniu rolniczym
przed dniem 1 stycznia 2003 r., dlatego, że nie mieli takiego wyboru, podlegając wy-
łącznie ubezpieczeniu rolniczemu, to nie można zaakceptować poglądu, iż nie mogli
skorzystać z takiego wyboru po tym dniu, i to właśnie z tego powodu, że zostali ob-
jęci obowiązkowym ubezpieczeniem na podstawie ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych. ,,Konsekwencja polegająca na wyłączeniu z rolniczego ubezpieczenia
społecznego rolników - wspólników spółek jawnych, wywodzona z wprowadzenia do
systemu prawnego art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy systemowej, budzi sprzeciw, zwłaszcza
że skutek ten należałoby rozciągnąć także na rolników - wspólników spółek jawnych,
którzy dokonali wyboru ubezpieczenia na podstawie art. 2 ustawy z dnia 12 września
1996 r. zmieniającej ustawę o ubezpieczeniu społecznym rolników, uchylonego do-
piero z dniem 2 maja 2004 r. ustawą z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników oraz o zmianie niektórych ustaw" (Dz.U. Nr 91,
poz. 873, powoływana dalej jako ustawa zmieniająca z 2 maja 2004 r.).
Ponadto skład przedstawiający zagadnienie prawne ,,zważył przede wszyst-
kim", że na podstawie art. 39 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników,
Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego wydaje nową decyzję o podleganiu
ubezpieczeniu w razie zmiany stanu faktycznego lub prawnego, co dotyczy także
decyzji o ustaniu ubezpieczenia (art. 36 pkt 1 ustawy). Tymczasem stanowczo nale-
ży stwierdzić, że zmiana prawa, która dokonała się w dniu 1 stycznia 2003 r. nie była
,,dla ukształtowanych przed tym dniem stosunków rolniczego ubezpieczenia społecz-
nego takim zdarzeniem prawnym, które powodowałoby ich zerwanie i objęcie 'z
mocy ustawy' ubezpieczeniem społecznym na podstawie ustawy o systemie ubez-
pieczeń społecznych. Zmianie tej można przypisać wyłącznie działanie odwrotne,
potwierdzające tezę, że rolnicy, którzy prowadzili działalność gospodarczą (także
jako wspólnicy spółek jawnych) jasno i wyraźnie od tego dnia uznawani są za osoby
prowadzące pozarolniczą działalność 'gospodarczą' i już bez wahań wynikających ze
zmian w przepisach o działalności gospodarczej mogą postąpić zgodnie z art. 5a
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, a także że ich oświadczenia o wybo-
rze ubezpieczenia, złożone na podstawie art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r.
zmieniającej ustawę o ubezpieczeniu społecznym rolników, zachowały moc. Wniosek
taki wypływa ponadto z odrębności systemu ubezpieczeń społecznych rolników oraz
ograniczonego odesłania do stosowania do tego ubezpieczenia przepisów innych
ustaw (por. art. 52 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników)".
Tezie, że rolnicy jednocześnie prowadzący pozarolniczą działalność gospo-
darczą jako wspólnicy spółek jawnych nie zostali wyłączeni z ubezpieczenia rolni-
czego z dniem 1 stycznia 2003 r., argumentów dostarcza ustawa z dnia 1 lipca 2005
r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 150, poz. 1248, powoływana dalej jako ustawa zmieniająca z 1 lipca
2005 r.), w której dopiero od dnia 24 sierpnia 2005 r. został zmieniony art. 5a ustawy
o ubezpieczeniu społecznym rolników w kierunku antycypowanym przez Sąd Naj-
wyższy w wyroku z dnia 25 stycznia 2005 r. Przez dodanie do art. 5a ustępu 10,
ustawodawca wprowadził ,,własną" definicję pozarolniczej działalności gospodarczej i
wykluczył odesłanie przy ocenie podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników do
art. 8 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Pozarolnicza działalność
gospodarcza, zdefiniowana w systemie ubezpieczeń społecznych rolników, oznacza
pozarolniczą działalność gospodarczą prowadzoną na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej przez osoby fizyczne na podstawie przepisów o swobodzie działalności go-
spodarczej, z wyłączeniem między innymi wspólników spółek prawa handlowego. W
ocenie składu przedstawiającego zagadnienie prawne, wyłączenie z rolniczego
ubezpieczenia społecznego rolnika prowadzącego pozarolniczą działalność gospo-
darczą jako wspólnik spółki jawnej i objęcie go ubezpieczeniem z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej nastąpiło dopiero w wyniku tej zmiany prawa, a nie wcze-
śniej. Od dnia 24 sierpnia 2005 r. rolnicy będący wspólnikami spółek jawnych, którzy
dokonali wyboru ubezpieczenia rolniczego na podstawie art. 5a ustawy o ubezpie-
czeniu społecznym rolników, na pewno nie mogą już temu ubezpieczeniu podlegać.
Istnieje jednak problem, czy wcześniej złożone - na podstawie art. 2 ustawy zmie-
niającej z dnia 12 września 1996 r. - oświadczenie o wyborze rolniczego ubezpie-
czenia ,,przestaje obowiązywać w tym dniu, czy już w dniu 2 maja 2004 r.", co zależy
od rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego przez powiększony skład Sądu Najwyż-
szego, ,,lecz nie ma wpływu na rozstrzygnięcie sprawy". Rozstrzygnięcie przedsta-
wionego zagadnienia prawnego ma na względzie uniknięcie rozbieżności w orzecz-
nictwie Sądu Najwyższego.

Skład powiększony Sądu Najwyższego zważył, co następuje:

Z uwagi na podstawowe przesłanie przekazania do rozstrzygnięcia przedsta-
wionego zagadnienia prawnego, jakim jest uniknięcie rozbieżności w orzecznictwie
Sądu Najwyższego, wstępnie należało wskazać, że zostały wydane dwa kolejne
orzeczenia Sądu Najwyższego dotyczące problematyki prawnej bezpośrednio odno-
szącej się do przedstawionego zagadnienia prawnego. Mianowicie Sąd Najwyższy w
wyrokach: z dnia 16 czerwca 2005 r., I UK 335/04 (OSNP 2006 nr 3-4, poz. 63) i z
dnia 23 sierpnia 2006 r., I UK 388/04 (dotychczas niepublikowany), wypowiedział
pogląd, że rolnik prowadzący gospodarstwo rolne, będący jednocześnie wspólnikiem
spółki jawnej, nie ma po dniu 1 stycznia 2003 r. prawa wyboru ubezpieczenia spo-
łecznego na podstawie art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm., powoły-
wana dalej jako ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników) i podlega ubezpie-
czeniu społecznemu na podstawie art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm., powo-
ływana dalej jako ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych lub ustawa syste-
mowa).
Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne dotyczy prawa wyboru
tytułu (rodzaju) ubezpieczenia społecznego przez rolnika prowadzącego równocze-
śnie gospodarstwo rolne oraz pozarolniczą działalność gospodarczą. Określenie rol-
nika podlegającego rolniczemu tytułowi ubezpieczenia społecznego zależy od speł-
nienia przesłanek określonych w przepisach ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników. Zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 1 tej ustawy, rolnik, którego gospodarstwo
obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego lub dział specjalny,
podlega z mocy ustawy ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu. Przepisu tego nie
stosuje się do osoby, która podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu lub ma
ustalone prawo do emerytury lub renty (ust. 3). Podobnie, stosownie do art. 7 ust. 1
pkt 1 ustawy, ubezpieczeniu wypadkowemu, chorobowemu i macierzyńskiemu pod-
lega z mocy ustawy rolnik, którego gospodarstwo obejmuje obszar użytków rolnych
powyżej 1 ha przeliczeniowego lub dział specjalny, jeżeli rolnik ten nie podlega inne-
mu ubezpieczeniu społecznemu i nie ma ustalonego prawa do emerytury lub renty.
Regulacje te wyznaczały subsydiarny standard podlegania rolniczemu ubezpieczeniu
społecznemu przez rolnika prowadzącego gospodarstwo rolne, ograniczony ustawo-
wym warunkiem niepodlegania innemu ubezpieczeniu społecznemu, przez które ro-
zumie się ubezpieczenie społeczne lub zaopatrzenie emerytalne, określone w od-
rębnych przepisach (art. 6 pkt 12 ustawy). Takimi odrębnymi przepisami były, między
innymi, przepisy ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób
prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989
r. Nr 46, poz. 250 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa o ubezpieczeniu społecz-
nym działalności gospodarczej), która w art. 1 ust. 1 stanowiła, iż obowiązkowemu
ubezpieczeniu społecznemu określonemu ustawą podlegają osoby fizyczne mające
obywatelstwo polskie, prowadzące na własny rachunek działalność gospodarczą na
podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej lub koncesji, określonych w
przepisach o działalności gospodarczej (pkt 1) oraz uprawnień określonych w przepi-
sach szczególnych (pkt 2), przy czym zgodnie z ust. 2 wymienionego przepisu, jeżeli
działalność ta jest prowadzona przez dwie lub więcej osób w ramach jednostki orga-
nizacyjnej niemającej osobowości prawnej, ubezpieczeniu podlega każda z tych
osób. Równocześnie nie było sporu, że według zasad ubezpieczenia społecznego
osób prowadzących działalność gospodarczą byli ubezpieczani także wspólnicy
spółek handlowych niemających osobowości prawnej pod warunkiem, że nie byli
pracownikami i prowadzili na własny rachunek lub w ramach jednostki organizacyjnej
niemającej osobowości prawnej działalność w rozumieniu przepisów o działalności
gospodarczej.
Powyższe oznaczało ustawowy prymat podlegania innemu niż rolniczy tytuł
ubezpieczenia społecznego lub zaopatrzenia emerytalnego przez rolnika równocze-
śnie prowadzącego gospodarstwo rolne lub ustawowo określony dział specjalny.
Potwierdzał to w szczególności art. 2 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym
działalności gospodarczej, który stanowił, że osoby spełniające równocześnie warun-
ki do objęcia ubezpieczeniem społecznym określonym ustawą o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin podlegają ubezpieczeniu
określonemu ustawą, tj. ubezpieczeniu społecznemu osób prowadzących działalność
gospodarczą.
Zasada pierwszeństwa podlegania przez rolnika innemu niż rolniczy tytuł
ubezpieczenia społecznego doznała wyłomu przez dodanie ustawą z dnia 12 wrze-
śnia 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. Nr 124,
poz. 585 ze zm., powoływana dalej jako ustawa zmieniająca) do ustawy o ubezpie-
czeniu społecznym rolników, z dniem 1 stycznia 1997 r., art. 5a stanowiącego, że
rolnik lub domownik, który podlegając ubezpieczeniu (rolniczemu) w pełnym zakresie
z mocy ustawy, nieprzerwanie co najmniej 1 rok, podejmuje pozarolniczą działalność
gospodarczą nie będąc pracownikiem i nie pozostając w stosunku służbowym, pod-
lega nadal temu ubezpieczeniu (rolniczemu). Może on podlegać innemu ubezpiecze-
niu społecznemu wówczas, gdy złoży Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych lub Kasie
Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego oświadczenie, że chce podlegać innemu
ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej, o ile
spełnia w tym zakresie warunki określone w odrębnych przepisach. Powołana
ustawa zmieniająca zawierała także przejściowy przepis art. 2, zgodnie z którym rol-
nik lub domownik, który w dniu wejścia w życie tej ustawy podlegał innemu ubezpie-
czeniu z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej, nie będąc pracownikiem i nie
pozostając w stosunku służbowym, a spełniał inne warunki podlegania ubezpiecze-
niu społecznemu rolników z mocy ustawy w pełnym zakresie, mógł złożyć Zakładowi
lub Kasie oświadczenie, że chce podlegać temu ubezpieczeniu z wyłączeniem in-
nego ubezpieczenia społecznego. Te reguły sprawiały, że rolnicy równocześnie speł-
niający warunki podlegania ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzenia go-
spodarstwa rolnego oraz pozarolniczej działalności gospodarczej wybierali rolniczy
tytuł ubezpieczenia społecznego przede wszystkim z uwagi na obciążenie zdecydo-
wanie niższą kwartalną składką na rolnicze ubezpieczenie społeczne w porównaniu
do wysokości miesięcznej składki na ubezpieczenie społeczne osób prowadzących
pozarolniczą działalność gospodarczą.
Następnie z dniem 1 stycznia 1999 r. przepis art. 1 ustawy z dnia 18 grudnia
1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą
oraz ich rodzin utracił moc na podstawie art. 122 ust. 1 pkt 4 ustawy systemowej,
która określiła zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym emerytalnemu, ren-
towemu, chorobowemu i wypadkowemu, między innymi, osób prowadzących poza-
rolniczą działalność oraz osób z nimi współpracujących, stanowiąc w art. 6 ust. 1 pkt
5 i art. 12 ust. 1, iż obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu oraz
wypadkowemu podlegają osoby prowadzące pozarolniczą działalność, przez które -
stosownie do pierwotnego brzmienia art. 8 ust. 6 ustawy systemowej - rozumiano
osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o
działalności gospodarczej lub innych przepisów szczególnych (pkt 1), twórców i arty-
stów (pkt 2) oraz osoby wykonujące wolny zawód w rozumieniu przepisów o podatku
dochodowym od osób fizycznych (pkt 3). Równocześnie pierwotnie niezmienione
pozostało prawo wyboru przez rolników, prowadzących równocześnie działalność
gospodarczą, rolniczego tytułu ubezpieczenia według art. 5a ustawy o ubezpieczeniu
społecznym, które wszakże odnosiło się wyłącznie do rolników podejmujących poza-
rolniczą działalność gospodarczą, a nie każdą działalność pozarolniczą podlegającą
powszechnemu obowiązkowi ubezpieczenia społecznego w rozumieniu art. 6 ust. 5
ustawy systemowej. Równocześnie z art. 5 ust. 1 ustawy systemowej wynika pierw-
szeństwo podlegania powszechnemu obowiązkowi ubezpieczeń społecznych na
podstawie przepisów tej ustawy, a ubezpieczeniu społecznemu rolników tylko wtedy,
gdy nie podlegają powszechnemu systemowi ubezpieczeń społecznych w następ-
stwie zastosowania art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Prawo wy-
boru rolniczego tytułu ubezpieczenia społecznego przysługuje zatem wyłącznie rolni-
kowi, który równocześnie prowadzi pozarolniczą działalność gospodarczą. Inny ro-
dzaj pozarolniczej działalności nie daje rolnikowi takiego uprawnienia.
W dotychczasowej judykaturze orzekanie o prawie wyboru rolniczego tytułu
ubezpieczenia społecznego z art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
było uzależnione od przesądzenia tego, czy po wejściu w życie przepisów ustawy
systemowej wspólnicy spółki jawnej podlegali obowiązkowi ubezpieczenia społecz-
nego jako osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2005 r., I UK 258/04, OSNP 2006 nr 3-4, poz. 58,
powoływany dalej jako wyrok Sądu Najwyższego z 12 maja 2005 r.), czy też zostali
przejściowo pominięci (wyłączeni) z podlegania obowiązkowym ubezpieczeniom
społecznym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2005 r., I UK 157/04,
OSNP 2005 nr 17, poz. 274, powoływany dalej jako wyrok Sądu Najwyższego z 25
stycznia 2005 r.). W tym pierwszym orzeczeniu, które nie było związane z orzeka-
niem o prawie wyboru tytułu rolniczego ubezpieczenia społecznego, Sąd Najwyższy
uznał, że w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 31 grudnia 2002 r. wspólnicy spółki jaw-
nej podlegali obowiązkowi ubezpieczenia społecznego jako osoby prowadzące dzia-
łalność gospodarczą. Taka koncepcja została poparta istotnymi argumentami wy-
kładni funkcjonalnej i systemowej. Sąd Najwyższy założył, że w zakresie obowiązku
ubezpieczenia społecznego wspólników spółki jawnej istnieje luka aksjologiczna, a
nie prawna. Nie ma usprawiedliwionych argumentów, aby przyjąć, że ustawodawca
od 1 stycznia 1999 r. zrezygnował z ukształtowanego zakresu podmiotowego obo-
wiązkowego ubezpieczenia z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospo-
darczej, zwłaszcza na ,,jakiś przejściowy, niewytłumaczalny racjonalnie, przypadkowy
okres". W zakresie prowadzenia działalności gospodarczej ustawa systemowa od-
syła nie tylko do przepisów ustawy o działalności gospodarczej, ale także do przepi-
sów innych ustaw. Na takim gruncie Sąd Najwyższy uznał, że status prawny spółki
jawnej i jej wspólników na gruncie Kodeksu spółek handlowych nie uległ zasadni-
czym zmianom w porównaniu z ich sytuacją wyznaczoną poprzednio przez przepisy
Kodeksu handlowego. Jakkolwiek podmiotem gospodarczym była i jest spółka jawna,
to w sferze i dla celów ubezpieczeń społecznych jej wspólnicy powinny być trakto-
wani jako osoby prowadzące działalność gospodarczą i z tego tytułu objęci ubezpie-
czeniem społecznym. Taka wykładnia jest zgodna z zasadami ubezpieczeń społecz-
nych, w tym z zasadą powszechności, polegającą na objęciu przymusem ubezpie-
czenia wszystkich zarobkujących własną pracą niezależnie od podstawy jej świad-
czenia, a także z zasadą równego traktowania ubezpieczonych w zakresie objęcia
obowiązkiem ubezpieczenia (art. 2a ust. 2 pkt 1 i 2 ustawy systemowej). Sąd Naj-
wyższy zauważył, że rozstrzygany spór o niepodleganie obowiązkowi ubezpieczenia
i opłacanie składki, doraźnie postrzegany przez ubezpieczonego jako dolegliwość, w
przyszłości - na wypadek ubiegania się o świadczenia z tego ubezpieczenia - przy-
brałby kształt sporu o podleganie takiemu ubezpieczeniu i prawo do świadczeń w
razie wystąpienia ryzyka ubezpieczeniowego. Przyjęta koncepcja uznania wspólni-
ków spółki jawnej za osoby prowadzące działalność gospodarczą prowadziła do
wniosku, że rolnikowi, będącemu jednocześnie wspólnikiem spółki jawnej podlegają-
cym systemowi ubezpieczeń społecznych jako osoba prowadząca pozarolniczą
działalność gospodarczą, przysługiwałoby prawo wyboru rolniczego tytułu ubezpie-
czenia na podstawie art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników tylko do
dnia 1 stycznia 2003 r. - dodania pkt 4 do art. 8 ust. 6 ustawy systemowej, stanowią-
cego że, między innymi, wspólnik spółki jawnej jest osobą prowadzącą działalność
pozarolniczą objętą powszechnym obowiązkiem ubezpieczenia społecznego, która
jest innym rodzajem działalności niż pozarolniczą działalność gospodarczą (art. 8
ust. 6 pkt 1). Takie uznanie, w zbiegu z rolniczym tytułem ubezpieczenia społeczne-
go, dawało rolnikowi prawo wyboru rolniczego tytułu ubezpieczenia społecznego do
dnia 1 stycznia 2003 r. (art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników). Po-
wyższe oznaczało, że dodanie pkt 4 do art. 8 ust. 6 ustawy systemowej miało skutek
merytoryczny, ponieważ do dnia tej nowelizacji ustawy systemowej wspólnicy spółki
jawnej byli traktowani jako osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą
(art. 8 ust. 6 pkt 1 sprzed nowelizacji) także przez organy ubezpieczeń społecznych
(rentowe). Natomiast wskutek tej nowelizacji - po dniu 1 stycznia 2003 r. - wspólnicy
spółek jawnych zostali wskazani jako osoby prowadzące jedynie działalność poza-
rolniczą (art. 8 ust. 6 pkt 4), która nie mogła być dalej uznawana za pozarolniczą
działalność gospodarczą w rozumieniu art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy systemowej w
związku z art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Omawiana noweli-
zacja w zakresie oddzielającym ubezpieczonych wspólników spółek jawnych z tytułu
prowadzonej działalności pozarolniczej od ubezpieczonych z tytułu prowadzenia po-
zarolniczej działalności gospodarczej miała zatem niewątpliwie charakter meryto-
ryczny ze względu na prawo wyboru rolniczego tytułu ubezpieczenia społecznego
wyłącznie w zbiegu z ubezpieczeniem z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalno-
ści gospodarczej, a nie z tytułu prowadzenia innej niż gospodarcza działalności poza-
rolniczej (art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników). Zarazem noweliza-
cja ta nie była ,,nowością legislacyjną" w tym znaczeniu, że jakoby dopiero od dnia 1
stycznia 2003 r. pozwalała na objęcie wspólników spółek handlowych powszechnym
systemem ubezpieczenia społecznego.
W innej koncepcji, wyrażonej w wyroku z 25 stycznia 2005 r. Sąd Najwyższy
uznał, że członkostwo w handlowych spółkach osobowych nie było prowadzeniem
działalności gospodarczej w rozumieniu art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 19 listopada 1999
r. - Prawo o działalności gospodarczej, gdyż status przedsiębiorcy podejmującego i
wykonującego działalność gospodarczą przysługiwał tylko osobowej spółce handlo-
wej mającej zdolność prawną, nie zaś jej wspólnikom. W konsekwencji, rolnicy - bę-
dący wspólnikami handlowej spółki jawnej - w ogóle nie spełniali warunków do pod-
legania innemu, niż rolnicze, ubezpieczenie społeczne i dlatego nie znajdował do
nich zastosowania art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników.
To stanowisko, jak się wydaje, zostało oparte na założeniu, że przejściowo -
od wejścia w życie ustawy systemowej do dnia 1 stycznia 2003 r. - wspólnicy spółki
jawnej jakoby w ogóle nie podlegali systemowi obowiązkowych ubezpieczeń spo-
łecznych z tytułu członkowstwa i działalności w tej spółce prawa handlowego, a zo-
stali włączeni do systemu ubezpieczeń dopiero w dniu 1 stycznia 2003 r. przez do-
danie punktu 4 do art. 8 ust. 6 ustawy systemowej, uznającego, między innymi,
wspólników spółek jawnych za osoby prowadzące działalność pozarolniczą objętą
powszechnym obowiązkiem ubezpieczenia społecznego. Takie stanowisko zakła-
dało, że wspólnicy spółki jawnej pierwotnie nie podlegali obowiązkowi ubezpieczenia
społecznego pod rządem ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (niezależnie
od tego, czy pominięcie ich było zamierzone przez ustawodawcę, czy też wynikało z
przeoczenia), a wcześniejszy obowiązek ubezpieczenia wspólników takich spółek
istniejący na podstawie przepisów dotychczasowych jakoby wygasał z mocy prawa.
Takie założenie pozostaje w zasadniczej opozycji do wprowadzenia ustawą syste-
mową z dnia 13 października 1998 r. ujednoliconego systemu ubezpieczeń społecz-
nych, którego podstawowym celem było scalenie i ujednolicenie zasad podlegania
różnym rodzajom ubezpieczeń społecznych. Nie ma żadnych racjonalnych, a przede
wszystkim prawnych przesłanek do przyjęcia, że przy okazji tworzenia i wprowadze-
nia systemu ubezpieczeń społecznych racjonalny ustawodawca ograniczył wcześniej
ukształtowany w wielu odrębnych ustawach zakres podmiotowy obowiązkowego
ubezpieczenia społecznego, co miałoby polegać na wyłączeniu wspólników spółek
jawnych, niebędących pracownikami, z obowiązkowego podlegania ubezpieczeniu
społecznego osób prowadzących działalność gospodarczą. Takie wyłączenie z po-
wszechnego, ,,scalonego" systemu ubezpieczenia społecznego podmiotów wcześniej
podlegających ubezpieczeniu na podstawie ustawy o ubezpieczeniu społecznym
osób prowadzących działalność gospodarczą, musiałoby mieć wyraźną podstawę
prawną, której walor normatywny byłby wątpliwy ze względu na konstytucyjne zasady
państwa prawnego, równości, w tym prawa do zabezpieczenia społecznego (art. 2,
32 i 57 Konstytucji RP), a także ustawowy nakaz równego traktowania wszystkich
ubezpieczonych (art. 2a ustawy systemowej). W żadnym razie do takiego wniosku
nie prowadzi wykładnia art. 6 pkt 5 w związku z art. 8 ust. 6 ustawy systemowej,
które nie wyłączyły wspólników spółek handlowych z systemu obowiązkowych ubez-
pieczeń społecznych. Takie osoby podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom jako
prowadzące pozarolniczą działalność (art. 6 pkt 5 ustawy systemowej) i nie zostały
wskazane ani w zamkniętych ustawowych katalogach jako podmioty niepodlegające
powszechnemu systemowi ubezpieczeń społecznych (art. 5 ustawy), ani jako osoby,
którym ustawa systemowa przyznaje wyłącznie prawo do dobrowolnego objęcia
ubezpieczeniami społecznymi (art. 7) lub możliwość dobrowolnego kontynuowania
obowiązkowych ubezpieczeń społecznych po ich ustaniu (art. 10 ustawy). W po-
wszechnym systemie ubezpieczeń społecznych nie ma miejsca na domniemane
wyłączenie wspólników spółki jawnej z tego systemu, które miałoby oparcie w ,,za-
pomnieniu" ustawodawcy wyraźnego objęcia ustawowym ubezpieczeniem społecz-
nym wspólników spółek jawnych, niebędących pracownikami lub niepodlegających
innemu ustawowemu tytułowi ubezpieczenia społecznego.
Spójna celowościowa i systemowa wykładnia art. 6 pkt 5 w związku z art. 8
ust. 6 ustawy systemowej, które gramatycznie nie wyłączały wspólników spółek han-
dlowych z powszechnego systemu obowiązkowych ubezpieczeń społecznych, prze-
mawiała za traktowaniem - w okresie od 1 stycznia 1999 r. (dnia wejścia w życie
ustawy systemowej) do dnia 1 stycznia 2003 r. (dodania pkt. 4 do art. 8 ust. 6 tej
ustawy) - wspólników spółki jawnej jako podlegających obowiązkowemu ubezpiecze-
niu osób prowadzących pozarolniczą działalność (art. 6 pkt 5 ustawy) w rozumieniu
jej art. 8 ust. 6 pkt 1, tj. za uznaniem ich za osoby prowadzące pozarolniczą działal-
ność gospodarczą na podstawie innych przepisów szczególnych. Taka koncepcja
oznacza, że w tym zakresie nie było żadnej luki ani aksjologicznej (tak jak to przyjął
Sąd Najwyższy w wyroku z 12 maja 2000 r.), ani prawnej (jak w wyroku Sądu Naj-
wyższego z 25 maja 2005 r.). To, że przepisy prawa ubezpieczeń społecznych nie
definiowały pojęcia pozarolniczej działalności gospodarczej, a jedynie wskazywały
osoby prowadzące pozarolniczą działalność objęte obowiązkowym systemem ubez-
pieczeń społecznych (art. 8 ust. 6 ustawy systemowej w pierwotnym brzmieniu), nie
oznaczało, że wspólnicy handlowej spółki jawnej, prowadzącej we wspólnym imieniu
przedsiębiorstwo zarobkowe (art. 75 § 1 k.h.) lub przedsiębiorstwo pod własną firmą
(art. 22 i nast. k.s.h.), zostali wyłączeni z systemu obowiązkowych ubezpieczeń spo-
łecznych. Przeciwnie, wspólników spółki jawnej w zakresie prowadzonej przez nią
działalności gospodarczej należało uznać za osoby prowadzące pozarolniczą dzia-
łalność gospodarczą na podstawie przepisów szczególnych w rozumieniu art. 8 ust.
6 pkt 1 ustawy systemowej aż do czasu wyraźnego ustawowego wskazania ich jako
osób prowadzących jedynie pozarolniczą działalność, która z woli ustawodawcy jest
pojęciowo oddzielna od pozarolniczej działalności gospodarczej, co nastąpiło przez
dodanie pkt 4 do art. 8 ust. 6 ustawy z dniem 1 stycznia 2003 r. Dopiero od tej daty
wspólnik jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz wspólnicy
spółki jawnej, komandytowej lub partnerskiej nie mogą być traktowani jako osoby
prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą w rozumieniu art. 8 ust. 6 pkt 1
ustawy systemowej, ponieważ z tego kręgu zostali wyłączeni poprzez wyraźne uzna-
nie ich za osoby prowadzące pozarolniczą działalność (art. 8 ust. 6 pkt 4), niebędące
osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność gospodarczą (art. 8 ust. 6 pkt 1). Za
taką koncepcją opowiedział się Sąd Najwyższy w powołanych wyżej wyrokach z dnia
16 czerwca 2005 r., I UK 335/04 i z dnia 23 sierpnia 2006 r., I UK 388/04 (dotychczas
niepublikowany), wypowiadając pogląd, że rolnik prowadzący gospodarstwo rolne,
będący jednocześnie wspólnikiem spółki jawnej, nie ma po dniu 1 stycznia 2003 r.
prawa wyboru ubezpieczenia społecznego na podstawie art. 5a ustawy o ubezpie-
czeniu społecznym rolników i podlega ubezpieczeniu społecznemu na podstawie art.
8 ust. 6 pkt 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych jako osoba prowadzącą
pozarolniczą działalność, ale już nie pozarolniczą działalność gospodarczą. W uza-
sadnieniu tych równobrzmiących stanowisk wskazano, między innymi, że dokony-
wana w obrębie prawa ubezpieczeń społecznych wykładnia systemowa, prowadzi do
wniosku, że powszechny system ubezpieczenia społecznego ma pierwszeństwo
przed systemem szczególnym, jakim jest system ubezpieczenia społecznego rolni-
ków, dlatego wszelkie wątpliwości należy tłumaczyć na rzecz podlegania powszech-
nemu systemowi ubezpieczenia społecznego. Oznacza to, że rolnik, będący jedno-
cześnie wspólnikiem spółki jawnej, nie jest osobą prowadzącą pozarolniczą działal-
ność gospodarczą na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub innych
przepisów szczególnych (art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w
brzmieniu obowiązującym do 1 maja 2004 r. w związku z art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych), ale osobą prowadzącą jedynie pozarolniczą
działalność w rozumieniu art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy systemowej, która po dniu 1
stycznia 2003 r. nie miała już prawa wyboru rolniczego tytułu ubezpieczenia społecz-
nego na podstawie art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Określone
w tym ostatnim przepisie prawo wyboru podlegania rolniczemu ubezpieczeniu spo-
łecznemu odnosi się tylko do osób prowadzących pozarolniczą działalność gospo-
darczą, które wymieniono w art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy systemowej, a zatem nie obej-
muje grup ubezpieczonych prowadzących - inną niż gospodarcza - pozarolniczą
działalność, które wymieniono w punktach 2-4 tego przepisu, w tym rolników będą-
cych jednocześnie wspólnikami spółek jawnych. Skoro w punkcie 4 przytoczonego
przepisu wymieniono wspólników spółki jawnej, to od daty 1 stycznia 2003 r. nie są
oni traktowani jako osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą w ro-
zumieniu punktu 1 tego przepisu. Wyraźne rozdzielenie normatywne tych dwóch ka-
tegorii osób, ubezpieczonych w powszechnym systemie ubezpieczeń z jednego
tytułu prowadzonej działalności pozarolniczej (art. 6 pkt 5 ustawy systemowej), prze-
kłada się na wykładnię art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w kie-
runku przyjęcia stanowiska, że rolnik posiadający i prowadzący gospodarstwo rolne,
podejmujący pozarolnicza działalność jako wspólnik spółki jawnej - po 1 stycznia
2003 r. nie był uprawniony do wyboru systemu ubezpieczenia na podstawie art. 5a
tej ustawy, w brzmieniu obowiązującym do dnia 2 maja 2004 r., to jest do daty wpro-
wadzenia zmiany, która ,,w większym stopniu ograniczyła możliwość wyboru systemu
ubezpieczenia".
Warto zwrócić uwagę, iż na gruncie stanowiska, że rolnik posiadający i prowa-
dzący gospodarstwo rolne, podejmujący pozarolnicza działalność jako wspólnik
spółki jawnej - nie był uprawniony po 1 stycznia 2003 r. do wyboru systemu ubezpie-
czenia na podstawie art. 5a tej ustawy. Dla potrzeb rozstrzyganego zagadnienia
prawnego, które dotyczy prawa wyboru lub utrzymania rolniczego tytułu ubezpiecze-
nia społecznego po dniu 1 stycznia 2003 r., nie ma istotnego znaczenia to, czy przed
tą datą rolnicy będący równocześnie wspólnikami spółek jawnych powinni być trak-
towani jako osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, którzy mogli
korzystać z prawa wyboru tytułu ubezpieczenia, czy też jako osoby nieobjęte z tytułu
prowadzonej działalności pozarolniczej powszechnym systemem ubezpieczeń spo-
łecznych (,,zapomniane przez ustawodawcę"), które pozostawały wyłącznie w rolni-
czym ubezpieczeniu społecznym z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego.
Racje ustawowego pozbawienia - na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych
- wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz wspólni-
ków spółki jawnej, komandytowej lub partnerskiej statusu ubezpieczonego jego
działalności w spółkach handlowych cechy pozarolniczej działalności gospodarczej
wynikały z dążenia ustawodawcy do ,,uszczelnienia" systemu rolniczego ubezpiecze-
nia społecznego, w tym ograniczania prawa wyboru rolniczego tytułu ubezpieczenia
społecznego (art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników). Wprowadzając
w dniu 1 stycznia 1997 r. prawo wyboru rolniczego tytułu ubezpieczenia społecznego
dla rolników prowadzących równocześnie działalność gospodarczą - ustawodawca
zakładał, że mogą i będą z niego korzystać rolnicy posiadający i prowadzący gospo-
darstwo rolne, którzy przy okazji zajmowania się podstawową działalnością rolniczą
prowadzą w ograniczonym zakresie pozarolniczą działalność gospodarczą. Tymcza-
sem wprowadzone prawo wyboru rolniczego tytułu ubezpieczenia stało się przed-
miotem rozmaitych nadużyć przede wszystkim przez osoby zajmujące się prowadze-
niem pozarolniczej działalności gospodarczej i z tego tytułu objęte obowiązkowym
ubezpieczeniem społecznym, które nabywały gospodarstwa rolne wyłącznie z zamia-
rem i w celu skorzystania z prawa wyboru rolniczego ubezpieczenia społecznego
obciążonego radykalnie niższą składką na to ubezpieczenie w porównaniu ze
składką na ubezpieczenie osób prowadzących działalność gospodarczą. Taka prak-
tyka spowodowała stopniowe zaostrzanie ustawowych kryteriów możliwości skorzy-
stania z prawa wyboru ,,tańszego" rolniczego ubezpieczenia społecznego, począw-
szy od wyżej analizowanego dodania pkt 4 do art. 8 ust. 6 ustawy systemowej, który
wykluczał możliwość dalszego korzystania z prawa wyboru rolniczego tytułu ubezpie-
czenia przez rolników będących równocześnie wspólnikami, między innymi, spółek
jawnych.
Równocześnie od dnia 2 maja 2004 r. możliwość skorzystania z prawa wyboru
rolniczego tytułu ubezpieczenia społecznego została istotnie zmodyfikowana w za-
kresie dalszego podlegania temu tytułowi ubezpieczenia społecznego, co jednak zo-
stało uzależnione od spełniania licznych ustawowo wskazanych rygorów obejmują-
cych, między innymi, nieprzerwane podleganie temu ubezpieczeniu w pełnym zakre-
sie z mocy ustawy przez co najmniej 3 lata (zamiast 1 roku), jeżeli rolnik rozpoczyna
prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej opodatkowanej przepisami o
zryczałtowanym podatku dochodowym, który nie przekracza kwoty 2.528 zł, i złoży w
terminie 14 dni od rozpoczęcia wykonywania pozarolniczej działalności gospodarczej
oświadczenie o kontynuowaniu ubezpieczenia rolniczego oraz udokumentuje speł-
nianie warunków opodatkowania prowadzonej działalności gospodarczej w formie
ryczałtu podatkowego (art. 5a w brzmieniu obowiązującym od 2 maja 2004 r.). Od tej
daty obowiązuje także ustawowa definicja pojęcia pozarolniczej działalności gospo-
darczej, za którą uważa się wyłącznie działalność prowadzoną na podstawie przepi-
sów o działalności gospodarczej (art. 5a ust. 10), do jakiej niewątpliwie nie mogła być
zaliczona działalność wspólników spółek handlowych prowadzona na podstawie
przepisów Kodeksu spółek handlowych. Ponadto po dniu 2 maja 2004 r. ubezpie-
czony rolnik nie miał już możliwości wyboru tytułu ubezpieczenia społecznego na
podstawie art. 2 ustawy zmieniającej z 12 września 1996 r., który z dniem 2 maja
2004 r. został uchylony ustawą zmieniającą z dnia 2 kwietnia 2004 r., ale utrzymana
została możliwość pozostania w rolniczym ubezpieczeniu społecznym pod warun-
kami spełniania ustawowo określonych rygorów dalszego pozostania w tym ubezpie-
czeniu. Dalsza modyfikacja, polegająca na uszczegółowieniu od dnia 24 sierpnia
2005 r. ustawowej definicji pozarolniczej działalności gospodarczej, za którą uznaje
się działalność gospodarczą prowadzoną wyłącznie na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej przez osoby fizyczne na podstawie przepisów o swobodzie działalności go-
spodarczej, z wyłączeniem wspólników spółek prawa handlowego oraz osób prowa-
dzących działalność w zakresie wolnego zawodu: 1) w rozumieniu przepisów o zry-
czałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez
osoby fizyczne, 2) z której przychody są przychodami z działalności gospodarczej w
rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych, wynikała z dosto-
sowania tej definicji do przepisów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej i
przepisów prawa podatkowego.
Powyższe nie oznacza, że dopiero wskutek wprowadzenia w ustawie o ubez-
pieczeniu społecznym rolników pojęcia (definicji) pozarolniczej działalności gospo-
darczej - rolnicy będący wspólnikami spółki jawnej nie mogą być traktowani jako
osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, ponieważ taka możliwość
ustała już w dniu 1 stycznia 2003 r., kiedy normatywnie rozdzielono prowadzących
pozarolniczą działalność wspólników spółek handlowych (art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy
systemowej) od kategorii osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą
(art. 8 ust. 6 pkt 1 tej ustawy). Oznacza to, że legalne definicje pojęcia pozarolniczej
działalności gospodarczej ustanawiane w art. 5a ust. 10 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników mają walor prawny porządkujący i bardziej rygorystycznie
,,uszczelniający" system podlegania rolniczym ubezpieczeniom społecznym, co ma
przeciwdziałać praktykom nadużywania rolniczego tytułu ubezpieczenia społecz-
nego.
Na gruncie zasady automatyzmu powstania z mocy prawa stosunków obo-
wiązkowego ubezpieczenia społecznego oświadczenie rolnika będącego wspólni-
kiem spółki jawnej o wyborze rolniczego tytułu ubezpieczenia społecznego traci swój
walor prawny w razie zmiany prawa, polegającej na utracie możliwości wyboru od
daty 1 stycznia 2003 r. wskutek ustawowego uznania, że pozarolnicza działalność
wspólników spółek handlowych (art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy systemowej) nie jest poza-
rolniczą działalnością gospodarczą (art. 8 ust. 6 pkt 1 tej ustawy). Wprawdzie istotnie
art. 39 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników przewiduje obowiązek
wydania nowej decyzji w razie zmiany stanu faktycznego lub prawnego, na podsta-
wie którego wydano decyzję o ustaleniu podlegania ubezpieczeniu, jednakże taka
decyzja nie ma znaczenia konstytutywnego dla powstania lub ustania praw i obo-
wiązków wynikających ze stosunków ubezpieczenia społecznego kształtowanych z
mocy samego prawa. Obowiązek zgłoszenia do obowiązkowego ubezpieczenia
społecznego spoczywa na płatniku składek (art. 36 ustawy systemowej), a tylko w
przypadku niewypełnienia tej powinności zgłoszenia dokonuje z urzędu organ ubez-
pieczeń społecznych (art. 37 ustawy). Nie jest zatem trafna sugestia, jakoby ,,zacho-
wały moc" oświadczenia o wyborze rolniczego tytułu ubezpieczenia po zmianie stanu
prawnego, prowadzącego z mocy prawa do wyłączenia rolników będących równo-
cześnie wspólnikami spółek jawnych z rolniczego ubezpieczenia społecznego, dlate-
go że od 1 stycznia 2003 r. nie prowadzą działalności uznawanej za pozarolniczą
działalność gospodarczą, a jedynie za działalność pozarolniczą. Taka zmiana stanu
prawnego w omawianym zakresie wymagała jedynie deklaratoryjnego stwierdzenia
decyzją Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego ustania z mocy samego
prawa rolniczego tytułu ubezpieczenia społecznego, co miało miejsce w rozpozna-
wanej sprawie. Obowiązkowe ubezpieczenie społeczne trwa bowiem tylko w okresie
spełniania przesłanek prawnych określonych ustawowo dla danego rodzaju (tytułu)
ubezpieczenia, natomiast z chwilą odpadnięcia tych warunków ubezpieczenie ustaje.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak w sentencji.
========================================