Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 23 stycznia 1997 r.
III ZP 9/96

Przewodniczący: Prezes SN Jan Wasilewski, Sędziowie SN: Adam Józefowicz,
Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Jerzy Kwaśniewski, Teresa Romer
(współsprawozdawca), Stefania Szymańska, Maria Tyszel.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Witolda Bryndy, po
rozpoznaniu na posiedzeniu w dniu 23 stycznia 1997 r. wniosku Pierwszego Prezesa
Sądu Najwyższego o podjęcie przez skład siedmiu sędziów Izby Administracyjnej,
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego uchwały zawierającej odpowiedź
na następujące zagadnienie prawne:

Czy kombatant internowany na terytorium byłego ZSRR (tj. mający taki zapis w
legitymacji kombatanckiej) może nabyć prawo do renty inwalidzkiej wojennej ?

p o d j ą ł następującą uchwałę:

Kombatant mający w legitymacji kombatanckiej zapis o "internowaniu" w
ZSRR może nabyć prawo do renty inwalidzkiej wojennej.


U z a s a d n i e n i e

Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego wniósł o wyjaśnienie zagadnienia bu-
dzącego wątpliwości prawne i powodującego rozbieżności w orzecznictwie, powstałego
na tle interpretacji art. 3 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz
niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz. U.
Nr 17, poz. 75 ze zm.), a także art. 7 pkt 4 ustawy z dnia 24 maja 1974 r. o zaopatrze-
niu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (Dz. U. z 1983 r., Nr 13, poz. 68
ze zm.), przedstawiając je w formie pytania "czy kombatant internowany na terytorium
byłego ZSRR (tj. mający taki zapis w legitymacji kombatanckiej) może nabyć prawo do
renty inwalidzkiej wojennej"
W uzasadnieniu wniosku podano, że wątpliwość dotyczy osób, które uzyskały
status kombatanta na podstawie zaświadczeń władz radzieckich lub rosyjskich,
stwierdzających fakt internowania i przebywania w obozie dla internowanych również po
1945 r. Dokumenty powyższe w stosunku do różnych osób różnie określały charakter
obozów, w których osoby te przebywały, nazywając je "łagrami" albo "obozami dla
internowanych" także wtedy, gdy dotyczyło to tego samego obozu . Organy rentowe
przyjmują, że zapis o internowaniu uniemożliwia nabycie przez takie osoby prawa do
renty inwalidzkiej wojennej, mimo że ich aktualne inwalidztwo pozostaje w związku z
warunkami panującymi w obozie. Jest to wynikiem regulacji przyjętej w ustawie o
kombatantach, która w kwestii prawa do renty inwalidzkiej wojennej odsyła do ustawy z
dnia 29 maja 1974 r. o z.i.w., pomijając kombatantów, którzy status ten uzyskali z tytułu
przebywania w niewoli lub obozach dla internowanych. Rodzaje działalności
uprawniające do uznania danej osoby za kombatanta, wskazane w przepisach art. 1 do
3 ustawy o kombatantach, obejmują przebywanie w niewoli lub obozach dla inter-
nowanych, o ile było to spowodowane działalnością kombatancką wymienioną w art. 1
ust. 2 ustawy (art. 3 pkt 1 ustawy). Ustawa o kombatantach przyznaje kombatantom i
osobom represjonowanym w rozumieniu jej art. 4 uprawnienie do renty inwalidzkiej
wojennej na podstawie ustawy z 29 maja 1974 r. o z.i.w. (art. 12), pomijając jednak
osoby przymusowo zesłane i deportowane do ZSRR i nie uwzględniając osób, które
uzyskały status kombatanta w związku z "przebywaniem w niewoli lub obozach dla
internowanych". Wątpliwości dotyczą jedynie kombatantów, którzy ten status uzyskali w
związku z pobytem w niewoli lub obozach dla internowanych, skoro ustawa o z.i.w.
wśród okoliczności uzasadniających inwalidztwo wojenne wymienia w art. 7 pkt 4
również pobyt w niewoli lub w obozach dla internowanych. Zakresy pojęć "kombatant" i
"inwalida wojenny" nie są identyczne. Zakres pierwszego z tych pojęć jest szerszy od
zakresu drugiego z nich. Każdy inwalida wojenny jest kombatantem albo osobą
represjonowaną, ale nie każdy kombatant (osoba represjonowana) jest jednocześnie
inwalidą wojennym. Wcześniejsza ustawa o z.i.w. wraz z ustawą o kombatantach
tworzą system zabezpieczenia osób zasłużonych dla Ojczyzny oraz osób
pokrzywdzonych (represjonowanych). Ustawa o kombatantach i ustawa o z.i.w.,
pozostają ze sobą w związku i łącznie regulują pełny katalog okoliczności uzasad-
niających uznanie wymienionych w niej stanów faktycznych za inwalidztwo wojenne.

Zdaniem przedstawiającego zagadnienie można pominięcie w odesłaniu do
ustawy o z.i.w. zawartym w art. 12 ustawy o kombatantach sytuacji wymienionych w art.
3 pkt 1 tej ustawy (a więc przebywanie w niewoli lub w obozach internowanych,
spowodowane działalnością kombatancką) uzasadniać z legislacyjnego punktu widze-
nia tym, że inwalidztwo powstałe w związku z pobytem w niewoli lub w obozie dla
internowanych uznane było w art. 7 pkt 4 ustawy o z.i.w. za inwalidztwo pozostające w
związku z działaniami wojennymi lub mającymi charakter wojennych. Ograniczenie w
odesłaniu do art. 3 ust. 2 ustawy o kombatantach było spowodowane i uzasadnione
potrzebą umieszczenia "nowych" okoliczności wymienionych w tym przepisie w kata-
logu ustawy o z.i.w., dotąd bowiem nie były one w nim ujęte. Nie zmienia tego fakt, że
art. 3 pkt 1 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. odwołuje się do szerszego katalogu
przyczyn internowania niż ustawa z dnia 29 maja 1974 r. Przepis art. 7 pkt 4 ustawy o
z.i.w. jest ogólniejszy i jako taki mieści w sobie każde internowanie z przyczyn działal-
ności kombatanckiej. Dotyczy to jednak tylko okresu lat 1939-1945, co oznaczałoby, że
osoby internowane na terenie b. ZSRR po 1945 r., nie mogą nabyć prawa do renty
inwalidzkiej z tytułu inwalidztwa powstałego w związku z tym internowaniem, mimo
posiadania statusu kombatanta.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Ustawa z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach
będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz. U. Nr 17, poz. 75 ze
zm.) w preambule stwierdza między innymi, że "ówczesne władze Związku Socja-
listycznych Republik Radzieckich"...są winne "cierpień zadanych wielu obywatelom
Państwa Polskiego, ze względów narodowościowych, politycznych i religijnych", a
"kombatantom oraz ofiarom represji należny jest głęboki szacunek... oraz szczególna
troska i opieka ze strony instytucji państwowych...".
Art. 1 tej ustawy określa kto w jej rozumieniu jest kombatantem, art. 2 wskazuje
jakie rodzaje działalności uznane są za działalność równorzędną z działalnością
kombatancką, a art. 3 zalicza do okresów działalności kombatanckiej lub z nią równo-
rzędnej czas przebywania w niewoli lub obozach internowania, spowodowanego działal-
nością kombatancką określoną w art. 1 ust. 2 (art. 3 pkt 1), a także w więzieniach i
obozach karnego zesłania (łagrach) w ZSRR, spowodowanego działalnością, o której
mowa w art. 1 ust. 2 i art. 2 (art. 3 pkt 2 ustawy). Ustawa ta ma zastosowanie nie tylko
do kombatantów, ale również do "osób represjonowanych", a wymienione w niej
represje, to między innymi okresy przebywania z przyczyn politycznych, religijnych i
narodowościowych: w więzieniach i łagrach ZSRR (art. 4 ust. 1 pkt 4 lit. a) oraz na
przymusowych zesłaniach i deportacji w ZSRR (art. 4 ust. 1 pkt 3 lit. b).
W rozdziale 3 ustawy, określającym uprawnienia emerytalne, przewidziano dla
kombatantów będących inwalidami wojennymi lub wojskowymi świadczenia pieniężne i
inne uprawnienia określone w przepisach o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i
wojskowych oraz ich rodzin. Powyższe świadczenia i uprawnienia przysługują na tych
samych zasadach również osobom, które zostały zaliczone do jednej z grup inwalidów
wskutek inwalidztwa pozostającego w związku z pobytem w miejscach, o których mowa
w art. 3 pkt 2, a więc między innymi "w więzieniach i obozach karnego zesłania
(łagrach) w ZSRR" i w art. 4 ust. 1 pkt 1,2, 3 lit. a oraz pkt 4, to jest między innymi "z
przyczyn politycznych, religijnych i narodowościowych w więzieniach i łagrach ZSRR".
Z powyższego wynika, że możliwość nabycia prawa do renty inwalidzkiej wo-
jennej na podstawie ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych
i wojskowych oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1983 r., Nr 13, poz. 68 ze zm.) nie
dotyczy osób przymusowo zesłanych i deportowanych do ZSRR [...] i jest ograniczona
do osób przebywających w więzieniach i obozach karnego zesłania (łagrach) w ZSRR.
Ustawa o z.i.w., w rozdziale 2 dotyczącym uprawnień inwalidów wojennych, za
inwalidztwo powstałe w związku z działaniami wojennymi lub mającymi charakter
wojennych uznaje inwalidztwo będące następstwem zranień, kontuzji i innych obrażeń
lub chorób doznanych między innymi w związku z pobytem w niewoli lub w obozie dla
internowanych (art. 7 pkt 4). Ustawa o kombatantach uzupełnia "katalog sytuacji"
będących przyczyną inwalidztwa wojennego, wymienionych w ustawie o z.i.w.
Zakresy obu powołanych wyżej ustaw były już przedmiotem analizy Sądu
Najwyższego w uchwale z dnia 9 listopada 1993 r., II UZP 24/93 (OSNCP 1994 z. 6
poz. 124), w myśl której "działalność kombatancka określona w art. 1 ust. 2 pkt 5 us-
tawy z dnia 24 maja 1991 r. o kombatantach (...) upoważnia do uznania kombatanta za
inwalidę wojennego, jeżeli jego inwalidztwo powstało w okolicznościach określonych w
art. 7 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych (...)". W
uzasadnieniu uchwały podano, iż "już sam tytuł ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r.
wskazuje, że ma ona szerszy zakres w stosunku do podmiotów objętych ustawą o z.i.w.
Zdaniem Sądu Najwyższego intencją ustawodawcy było potraktowanie w jednakowy
sposób wszystkich kombatantów". Z rozważań zawartych w uchwale wynika, że ustawa
o kombatantach obejmuje szerszy krąg osób niż ustawa o z.i.w., co w uzasadnieniu
uchwały zostało sformułowane w ten sposób, iż "wprawdzie każdy żołnierz, o którym
mowa w art. 6 ustawy o z.i.w. jest równocześnie kombatantem w rozumieniu art. 1 ust.
2 ustawy o kombatantach, jednakże nie każda osoba legitymująca się działalnością
kombatancką, była żołnierzem w tym znaczeniu".
Przedstawione uwagi pozwalają na stwierdzenie, że ustawa o z.i.w., uchwalona
w roku 1974 i wielokrotnie nowelizowana, z oczywistych względów nie wymienia w
przepisach art. 6,7 i 8 niektórych sytuacji uzasadniających uznanie działalności kom-
batanckiej za przesłankę powstania inwalidztwa wojennego. Uzupełnienie tych sytuacji
zawiera ustawa o kombatantach i obecnie one również mogą stanowić podstawę do
ubiegania się o rentę inwalidzką wojenną. Kombatant, który w związku z działalnością
kombatancką, rozumianą stosownie do art. 1 ust. 2 ustawy o kombatantach, przebywał
w niewoli lub w obozach internowania i stał się w związku z tym inwalidą na skutek
zranień, kontuzji i innych obrażeń lub chorób nabywa prawo do renty inwalidzkiej
wojennej, o ile pobyt w tych miejscach trwał w latach 1939-1945, do którego to okresu
ogranicza się ustawa z dnia 29 maja 1974 r. o z.i.w..
Art. 12 ust. 2 ustawy o kombatantach przyznaje między innymi prawo do renty
inwalidzkiej wojennej przewidzianej w przepisach o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i
wojskowych oraz ich rodzin nawet osobom, które nie będąc kombatantami w
rozumieniu art. 1 ust. 2, zostały zaliczone do jednej z grup inwalidów wskutek
inwalidztwa pozostającego w związku z pobytem w (...) "więzieniach i obozach karnego
zesłania (łagrach) w ZSRR" bez ograniczenia latami wojny.
Pojęcie "internowanie" (przebywanie w obozie dla internowanych) oznacza
skierowanie i osadzenie w specjalnie utworzonych obozach oddziałów państwa woju-
jącego, które przekroczyły granice państwa neutralnego oraz osadzenie w obozach do
zakończenia wojny obywateli państwa nieprzyjacielskiego, co mogło nastąpić w okresie
wojny, to jest w latach 1939-1945. Nie można więc mówić o internowaniu obywateli
polskich w ZSRR po 1945 r., skoro po tej dacie obozy dla internowanych - w rozumieniu
ustawy o z.i.w. i ustawy o kombatantach - nie istniały. Takie stanowisko zajęła także
Główna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Instytut Pamięci
Narodowej w piśmie z dnia 27 lutego 1995 r., skierowanym do Zarządu Głównego
Związku Sybiraków.
Obozy nazywane przez władze radzieckie "obozami internowania" nie mogą
jednak być za takie uznawane, a pobyt w nich jest tożsamy z pobytem w łagrach. Osa-
dzenie w nich dokonywane było bowiem z przyczyn politycznych, obozy zaś podlegały
nadzorowi NKWD (Głównego Zarządu do Spraw Jeńców Wojennych i Internowanych),
a następnie Wydziału Obozów Kontrolno-Filtracyjnych NKWD. Warunki życia były w
nich analogiczne do tych, jakie panowały w łagrach, a decydujące dla ich statusu było
to, że uwięzieni w nich polscy żołnierze i członkowie ruchu oporu byli zmuszani do nie-
wolniczej, wyniszczającej pracy. Służyły więc one represjom wobec osób osadzonych w
nich z przyczyn politycznych. O "internowaniu" nie można mówić po zakończeniu wojny.
Nie można też przyjmować, że ustawodawca pozbawił uprawnień do otrzymania świad-
czeń z ustawy o z.i.w. tych kombatantów-inwalidów wojennych, którzy poddani byli w
ZSRR represjom już po zakończeniu wojny 1939-1945 r. Takie stanowisko pozostaje
ponadto w sprzeczności nie tylko z nazwą ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kom-
batantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu
powojennego, ale też z treścią jej preambuły, w której zawarta jest intencja ustawo-
dawcy, iż "kombatantom oraz ofiarom represji należny jest głęboki szacunek wszystkich
rodaków oraz szczególna troska i opieka ze strony instytucji państwowych..."
Zaświadczenie władz radzieckich lub rosyjskich stwierdzające fakt "internowania"
w ZSRR po zakończeniu drugiej wojny światowej operuje więc swego rodzaju fikcją,
bowiem w rzeczywistości było to "przebywanie w więzieniach i obozach karnego
zesłania (łagrach) w ZSRR" w rozumieniu art. 3 pkt 2 ustawy o kombatantach. Status
i faktyczny charakter takich obozów, nazywanych przez te władze "obozami dla
internowanych", określa w myśl art. 8 ust. 1 pkt 2 Kierownik Urzędu do Spraw
Kombatantów i Osób Represjonowanych na podstawie opinii Głównej Komisji Badania
Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, stwierdzając faktyczny charakter obozów, w
których osadzani byli po 1945 r. obywatele polscy w ZSRR. W świetle ujawnionych
faktów historycznych, Kierownik Urzędu powinien dokonywać w legitymacjach
kombatanckich wpisów odpowiadających rzeczywistości, a nie bezkrytycznie posługi-
wać się sformułowaniami zawartymi w dokumentach wydawanych przez władze ra-
dzieckie lub rosyjskie, używające pojęć, których treść jest nieadekwatna do treści tych
samych pojęć, przyjętych w ustawie o kombatantach i prawie międzynarodowym.
Internowanie w ZSRR nie miało nic wspólnego z tą instytucją, przewidzianą w nie
ratyfikowanych przez b. ZSRR Konwencjach Haskiej z 1907 r. i Genewskiej z 1929 r.
Prowadzi to do wniosku, że kombatant-inwalida wojenny doznający represji po
zakończeniu wojny "w obozach internowania", nabywa prawo do renty inwalidzkiej
wojennej, jako przebywający "w więzieniach lub obozach karnego zesłania w ZSRR".
Kierując się tymi względami podjęto uchwałę jak w sentencji.

========================================