Uchwa?a Sk?adu Siedmiu S?dziów S?du Najwy?szego
z dnia 21 pa?dziernika 1997 r.
III ZP 8/97


Przewodnicz?cy SSN: Teresa Romer, S?dziowie SN: Teresa Flemming-Kulesza, Maria Ma?kowska
(sprawozdawca), Jadwiga Skibi?ska-Adamowicz, Stefania Szyma?ska (wspó?sprawozdawca-autor
uzasadnienia), Maria Tyszel, Barbara Wagner.


S?d Najwy?szy, z udzia?em prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wioeniewskiego, w sprawie z
wniosku Janiny G. przeciwko Zak?adowi Ubezpiecze? Spo?ecznych I Oddzia? w W. o rent? inwalidy
wojennego, po rozpoznaniu w dniu 21 pa?dziernika 1997 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez sk?ad
trzech s?dziów S?du Najwy?szego postanowieniem z dnia 5 lutego 1997 r., sygn. akt II UKN 44/96:


Czy osoba pobieraj?ca rent? inwalidy wojennego przed dniem wejoecia w ?ycie ustawy z dnia 24
stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach b?d?cych ofiarami represji wojennych i okresu
powojennego (Dz. U. Nr 17, poz. 75 ze zm.) mo?e byae na podstawie jej przepisu art. 25 ust. 2 pkt 1 pozbawiona
tego oewiadczenia ?


p o d j ? ? nast?puj?c? uchwa??:


Osoba pobieraj?ca przed dniem 1 stycznia 1991 r. rent? inwalidy wojennego przyznan? na
podstawie przepisów ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych
oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1983 r. Nr 13, poz. 68 ze zm.) nie mo?e byae pozbawiona tej renty
z mocy art. 25 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach
b?d?cych ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz. U. Nr 17, poz. 75 ze zm.).


U z a s a d n i e n i e


1. W myoel art. 25 ust. 1 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach
b?d?cych ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz. U. Nr 17, poz. 75 ze zm.) osoby, które
uzyska?y uprawnienia kombatanckie na podstawie dotychczasowych przepisów, zachowuj? te uprawnienia z
wyj?tkiem osób taksatywnie wyliczonych w ust. 2. Przedstawione zagadnienie prawne sprowadza si? do
wyk?adni tego przepisu. W szczególnooeci chodzi o wyjaoenienie, czy osob? pobieraj?c? przed dniem wejoecia w
?ycie tej ustawy rent? inwalidy wojennego, mo?na pozbawiae tego oewiadczenia na podstawie art. 25 ust. 2.
Udzielenie odpowiedzi na przedstawione pytanie wymaga rozwa?enia, czy zawarte w art. 25 ust. 1 i ust. 2
okreoelenie "uprawnienia kombatanckie" obejmuje tak?e prawo do renty inwalidy wojennego.

2. Prawo do renty inwalidy wojennego reguluje ustawa z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu
inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1983 r. Nr 13, poz. 68 ze zm.).
Ustawa ta, tak jak poprzednio obowi?zuj?ca ustawa z dnia 23 stycznia 1968 r. o zaopatrzeniu inwalidów
wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (Dz. U. Nr 3, poz. 11 ze zm.), nie zawiera poj?cia "kombatant", a
tylko "inwalida wojenny" i "inwalidztwo powsta?e w zwi?zku z dzia?aniami wojennymi lub maj?cymi charakter
wojennych". W stosunku do renty inwalidy wojennego ustawa ta nigdy nie odnosi?a i nadal nie odnosi poj?cia
"uprawnienie kombatanckie". Inwalidzi wojenni uznani zostali za kombatantów dopiero z mocy ustawy z dnia
23 pa?dziernika 1975 r. o dalszym zwi?kszeniu oewiadcze? dla kombatantów i wi??niów obozów
koncentracyjnych (Dz. U. Nr 34, poz. 186), co zosta?o nast?pnie potwierdzone w ustawie z dnia 26 maja 1982 r.
o szczególnych uprawnieniach kombatantów (Dz. U. Nr 16, poz. 122) oraz w omawianej ustawie z dnia 24
stycznia 1991 r. Ustawowe zaliczenie inwalidów do kr?gu kombatantów nie oznacza jednak, ?e prawo do pobie-
rania renty inwalidy wojennego jest uprawnieniem kombatanckim, to znaczy takim, którego ?ród?em jest jedna
ze wskazanych wy?ej ustaw o kombatantach. Te ustawy natomiast przyzna?y inwalidom wojennym dodatkowe
uprawnienia przewidziane dla wszystkich kombatantów.

Nale?y podkreoeliae, ?e poj?cia "kombatant" i "inwalida wojenny" nie s? poj?ciami to?samymi.
Utrwalony jest pogl?d, ?e nie ka?dy kombatant jest inwalid? wojennym. Je?eli zaoe chodzi o inwalid?
wojennego, to wprawdzie najcz?oeciej inwalida wojenny jest kombatantem, ale wyst?puj? tak?e sytuacje, ?e nie
odpowiada on poj?ciu kombatanta, co oznacza, i? jego dzia?alnooeae, w wyniku której sta? si? inwalid?, nie jest
dzia?alnooeci? kombatanck? w rozumieniu przepisów o kombatantach. Odnosi si? to na przyk?ad do osób, które
sta?y si? inwalidami z tytu?u inwalidztwa b?d?cego nast?pstwem zranie? lub kontuzji doznanych w zwi?zku z
rozminowywaniem kraju w czasie pe?nienia s?u?by w Si?ach Zbrojnych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej po
zako?czeniu wojny 1939-1945 (por. art. 8 pkt 5 ustawy o z.i.w.).

W stanie prawnym obowi?zuj?cym przed wejoeciem w ?ycie ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o
kombatantach, ani w doktrynie ani w orzecznictwie s?dowym nie by?o w?tpliwooeci, ?e ?ród?em prawa do renty
inwalidzkiej wojennej dla kombatantów b?d?cych inwalidami wojennymi s? przepisy reguluj?ce uprawnienia
inwalidów wojennych i wojskowych, tj. przepisy ustawy z 29 maja 1974 r. o z.i.w. Taki wniosek by?
wyprowadzony z brzmienia art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 23 pa?dziernika 1975 r. o dalszym zwi?kszeniu
oewiadcze? dla kombatantów i wi??niów obozów koncentracyjnych, a nast?pnie art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 26
maja 1982 r. o szczególnych uprawnieniach kombatantów. Przepisy te stanowi?y, ?e kombatantom b?d?cym
inwalidami wojennymi, przys?uguj? oewiadczenia pieni??ne i inne uprawnienia przewidziane w przepisach o
zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin. Przepis art. 4 ust. 1 ustawy z 1975 r., jak i
art. 9 ust. 1 ustawy z 1982 r., odnosi? si? tylko do inwalidów wojennych (w art. 9 ust. 1 ustawy z 1982 r.
dodatkowo wymieniono tak?e inwalidów wojskowych). Kwesti? kto jest inwalid? wojennym (wojskowym)
regulowa?y przepisy ustawy z 29 maja 1974 r. o z.i.w. Dlatego za s?uszny nale?y uznaae pogl?d, ?e przepisy art.
4 ust. 1 ustawy z 1975 r. i art. 9 ust. 1 pó?niejszej ustawy z 1982 r. maj? charakter deklaratywny. Nie stwarzaj?
one bowiem dla inwalidów wojennych (wojskowych) ?adnego prawa w zakresie obj?tym ustaw? o z.i.w., a
jedynie stanowi? potwierdzenie przys?uguj?cych im praw na podstawie tej ustawy. Mo?na wi?c nawet twierdziae,
?e nie maj? one charakteru normatywnego. Dlatego osobom spe?niaj?cym wymagania przewidziane w ustawie o
z.i.w. do renty inwalidy wojennego przyznawano takie renty oraz inne uprawnienia przewidziane w tej ustawie
na podstawie jej przepisów, a nie na podstawie przepisów kolejnych ustaw o kombatantach. Dotyczy?o to tak?e,
mi?dzy innymi, inwalidów wojennych, których inwalidztwo pozostawa?o w zwi?zku z pobytem w obozie
jenieckim.

Charakter konstytutywny mia? natomiast przepis art. 4 ust. 2 ustawy z 1975 r., a nast?pnie art. 9 ust. 2
ustawy z 1982 r. Te przepisy stanowi?y bowiem ?ród?o prawa wi??niów obozów koncentracyjnych i wi?zie?
hitlerowskich do oewiadcze? pieni??nych i innych uprawnie? przewidzianych w przepisach o zaopatrzeniu
inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin. Chodzi o osoby, których osadzenie w obozie
koncentracyjnym lub wi?zieniu hitlerowskim nie by?o spowodowane wczeoeniejsz? ich dzia?alnooeci?
wymienion? w ustawie o z.i.w. Okreoelenie tych osób w art. 9 ust. 2 ustawy z 1982 r. jako "kombatantów"
nale?y uznaae za umowne, gdy? kombatantami s? osoby, które legitymuj? si? czynnym udzia?em w walce (por.
art. 13 ustawy o kombatantach z 1975 r.).

Je?eli chodzi o art. 12 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r., to deklaratywny charakter ma tak?e jego ust.
1. Stanowi on bowiem, tak jak poprzednio omówione przepisy, i? kombatantom b?d?cym inwalidami
wojennymi lub wojskowymi oraz pozosta?ym po nich cz?onkom rodziny przys?uguj? oewiadczenia pieni??ne i
inne uprawnienia przewidziane w przepisach o zaopatrzeniu inwalidów wojennych oraz ich rodzin. Te osoby
maj? zatem przyznawane renty inwalidy wojennego na podstawie ustawy o z.i.w., a nie ustawy o kombatantach.

Charakter konstytutywny ma natomiast ust. 2 art. 12. W przepisie tym - w porównaniu do
poprzedniego stanu prawnego - znacznie rozszerzono kr?g osób uprawnionych do oewiadcze? pieni??nych i
innych uprawnie? przewidzianych w ustawie o z.i.w., co jest zrozumia?e z uwagi na okres, w którym ustawa ta
zosta?a uchwalona. Tylko w stosunku do osób wymienionych w art. 12 ust. 2 ustawa z 24 stycznia 1991 r.
stanowi ?ród?o uprawnie? do oewiadcze? przewidzianych w przepisach o z.i.w. i dlatego te osoby powinny
wykazaae si? posiadaniem uprawnie? kombatanckich.

3. Ustawa z 29 maja 1974 r. o z.i.w. i ustawa z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach s? aktami
prawnymi równorz?dnymi, z tym i? przepisy ustawy o kombatantach s? pó?niejsze i - pod wzgl?dem
podmiotowym - maj? charakter przepisów ogólnych (odnosz? si? do wszystkich osób w niej wymienionych),
natomiast przepisy ustawy o z.i.w. maj? charakter przepisów szczególnych (odnosz? si? tylko do inwalidów
wojennych i wojskowych). Nie ma podstawy do wniosku, ?e ustawa z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach jest
ustaw? "nadrz?dn?' w stosunku do ustawy o z.i.w. i ?e jej przepisy mog? niejako "automatycznie" uchylaae
przepisy ustawy o z.i.w. Zmiana przepisów ustawy o z.i.w. mo?e zatem nast?piae tylko w drodze wyra?nej
zmiany ustawowej. S?usznooeci tego stanowiska dowodz? zmiany dokonane w tej ustawie ju? po wejoeciu w
?ycie ustawy z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach, których celem by?o dostosowanie ustawy o z.i.w. do ustawy
o kombatantach. I tak: a) na mocy art. 35 ustawy z 17 pa?dziernika 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent (Dz.
U. Nr 104, poz. 450 ze zm.) w ustawie o z.i.w. zmieniono lub wykreoelono przepisy daj?ce uprawnienia do renty
inwalidy wojennego z powodu inwalidztwa doznanego w czasie pe?nienia s?u?by w Si?ach Zbrojnych Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej w okresie walk o utrwalenie w?adzy ludowej, a tak?e funkcjonariuszom MO i
organów bezpiecze?stwa oraz cz?onkom ORMO i funkcjonariuszom Stra?y Ochrony Kolei pe?ni?cym wojskow?
s?u?b? komunikacyjn? w pu?ku podlegaj?cym dowództwu grupy operacyjnej "Wis?a"; pozostawiono tylko
uprawnienia z powodu uczestniczenia w walkach z oddzia?ami UPA oraz grupami Wehrwolfu (na wzór ustawy
z 1991 r. o kombatantach); b) z mocy art. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1993 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu
inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (Dz. U. z 1994 r. Nr 10, poz. 37) dodano w art. 8 jako
nowy tytu? do uznania za inwalid? wojennego "udzia? w Powstaniu Wielkopolskim oraz Powstaniach OEl?skich"
- dostosowuj?c tym samym we wskazanym zakresie ustaw? o z.i.w. do ustawy o kombatantach. Ustawa z 17
pa?dziernika 1991 r. o rewaloryzacji wesz?a w ?ycie z dniem 15 listopada 1991 r., a wi?c blisko rok po wejoeciu
w ?ycie ustawy z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach. Przez ten czas przepisy ustaw o z.i.w. i o kombatantach w
zakresie wy?ej omówionym nie by?y zatem zsynchronizowane. Dokonanie w ustawie o z.i.w. wy?ej
wymienionych zmian dowodzi natomiast s?usznooeci stanowiska, ?e zmian tej ustawy nie mo?na
domniemywaae. Musz? one nast?powaae na mocy konkretnego przepisu odnosz?cego si? do tej ustawy i wynikaae
z jego treoeci. Dlatego pozbawienie prawa do renty inwalidy wojennego, przyznanej na mocy tej ustawy,
mog?oby nast?piae w wyniku wyra?nego przepisu. Taki przepis móg?by byae zawarty nawet w ustawie o
kombatantach, ale treoeae jego powinna byae jednoznaczna. Ustawodawca mo?e pozbawiae praw nabytych
szczególnie wówczas, je?eli uznaje je za nabyte nies?usznie, ale przepis, b?d?cy wyrazem takiej woli
ustawodawcy musi byae sformu?owany w sposób jasny, nie nasuwaj?cy w?tpliwooeci. Wymaga tego zasada
bezpiecze?stwa prawnego.

4. Osoby b?d?ce inwalidami wojennymi w rozumieniu ustawy o z.i.w., których ?ród?em prawa do tego
oewiadczenia jest ta ustawa, nie musia?y i nadal nie musz?, wykazywaae si? posiadaniem uprawnie?
kombatanckich, o których jest mowa w kolejnych ustawach o kombatantach. ?aden przepis ustawy o z.i.w. nie
zawiera bowiem takiego wymagania. Natomiast - niew?tpliwie - posiadaniem takich uprawnie? musz?
legitymowaae si? osoby, których ?ród?em prawa do renty przewidzianej w ustawie o z.i.w. by?y (i s? nadal)
przepisy kolejnych ustaw o kombatantach. Ma to istotne znaczenie dla dokonania prawid?owej wyk?adni
zawartego w art. 25 ustawy z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach okreoelenia "uprawnienia kombatanckie".
Przeprowadzona wyk?adnia art. 4 ustawy o kombatantach z 1975 r., art. 9 ustawy o kombatantach z 1982 r. i art.
12 ustawy o kombatantach z 1991 r. uprawnia do wniosku, ?e okreoeleniem tym nie jest obj?ta renta inwalidy
wojennego przyznana na podstawie ustawy o z.i.w., poniewa? to oewiadczenie nie by?o - i nie jest - zwi?zane ze
spe?nianiem wymaga? dotycz?cych posiadania uprawnie? przewidzianych w tych?e ustawach. Okreoeleniem
tym natomiast obj?te s? renty inwalidzkie osób, które naby?y prawo do takich oewiadcze? na podstawie
kolejnych ustaw o kombatantach, oraz uprawnienia przyznane wszystkim osobom, które uzyska?y dotychczas
status kombatanta, przewidziane w tych ustawach.

Ani w dotychczasowym orzecznictwie S?du Najwy?szego ani Trybuna?u Konstytucyjnego nie
rozwa?ano, jak nale?y rozumieae poj?cie "uprawnienia kombatanckie". W uchwale S?du Najwy?szego z 21
grudnia 1993 r., II UZP 25/93 (OSNCP 1994 z. 11 poz. 200), jak i w orzeczeniu Trybuna?u Konstytucyjnego z
15 lutego 1994 r., K. 15/93, (OTK 1994 - cz?oeae I, poz. 4) powtarza si? okreoelenie zawarte w przepisach. Je?eli
chodzi o uchwa?? S?du Najwy?szego, to z uwagi na treoeae pytania prawnego nie wyst?powa?a wówczas
potrzeba rozwa?ania tego problemu, bowiem uchwa?a dotyczy?a stosowania art. 25 ust. 2 pkt 1 ustawy z 24
stycznia 1991 r. o kombatantach, tj. samej zasady pozbawiania uprawnie? kombatanckich, a nie zakresu tego
pozbawienia. Rozwa?ania takiego nie zawieraj? tak?e inne orzeczenia S?du Najwy?szego, w tym wyroki w
sprawach: III ARN 98/95, III ARN 21/96 i III ARN 3/96 (OSNAPiUS 1996 nr 22, poz. 327, 328 i 329).

Przepis art. 25 ustawy z 24 stycznia 1991 r. jest przepisem przejoeciowym, reguluj?cym sytuacj? prawn?
osób, które uzyska?y okreoelone uprawnienia kombatanckie na podstawie dotychczasowych przepisów. Tymi
dotychczasowymi przepisami by?y przepisy ustawy z dnia 29 maja 1982 r., a poprzednio ustawy z 23 pa?-
dziernika 1975 r. Skoro zaoe - jak wy?ej wykazano - ?ród?em prawa do renty inwalidy wojennego dla
kombatantów b?d?cych inwalidami wojennymi s? przepisy reguluj?ce uprawnienia inwalidów wojennych i
wojskowych, a nie przepisy kolejnych ustaw o kombatantach, to uprawniony jest wniosek, ?e takie renty nie
mog? byae obj?te okreoeleniem "uprawnienia kombatanckie" z art. 25 ustawy z 24 stycznia 1991 r. Za takim
stanowiskiem przemawia tak?e art. 26 tej?e ustawy, który wyra?nie stanowi, ?e osoby, o których mowa w art.
25, pozbawione prawomocn? decyzj? uprawnie? kombatanckich, trac? uprawnienia wynikaj?ce z ustawy. W
przypadku inwalidów wojennych chodzi wi?c tylko o uprawnienia przyznane na podstawie tej ustawy.

Utrata przez osoby wymienione w art. 25 ust. 2 statusu kombatanta i zwi?zanych z nim uprawnie?,
których ?ród?em jest ustawa o kombatantach, jest niew?tpliwie wyrazem dezaprobaty dla dzia?alnooeci tych
osób, uznanej przez ustawodawc? za niemoraln?. Osoby te zosta?y wi?c pozbawione zaszczytnego tytu?u
kombatanta i uprawnie? z nim zwi?zanych. Nie ma jednak podstaw prawnych do pozbawienia ich tak?e prawa
do renty inwalidy wojennego, któr? otrzymali na podstawie ustawy o z.i.w. Pozbawienie takie - jak wy?ej
podkreoelono - musia?oby mieae podstaw? w wyra?nym przepisie prawa, zawieraj?cym wskazanie, ?e chodzi
tak?e o rent? inwalidy wojennego. Dodatkowym argumentem przemawiaj?cym za takim stanowiskiem jest
zaopatrzeniowy charakter tego oewiadczenia. Renta inwalidy wojennego jest w polskim systemie prawa
oewiadczeniem szczególnym. Nie jest ono bowiem przyznawane ani na podstawie przepisów o zaopatrzeniu
emerytalnym, ani te? innych przepisów o ubezpieczeniu spo?ecznym, które okreoelaj? szereg wymaga?, od
??cznego spe?nienia których uzale?nione jest przyznanie przewidzianych oewiadcze? rentowych. Natomiast
przyznanie renty inwalidy wojennego jest uzale?nione wy??cznie od wyst?powania inwalidztwa, z tym i? musi
ono pozostawaae w zwi?zku z dzia?aniami wojennymi lub maj?cymi taki charakter. Stanowi wi?c ze strony
Pa?stwa sui generis rekompensat? za utracon? zdolnooeae do zatrudnienia i zarobkowania. W tym sensie zatem
ma charakter odszkodowawczy, co podkreoelano niejednokrotnie w orzecznictwie S?du Najwy?szego (tak wyrok
II UKN 112/90, oraz uchwa?y: II UZP 112/92, II UZP 4/92, II UZP 9/92 i II UZP 12/92).

5. Ustawa z 24 stycznia 1991 r. zosta?a znowelizowana ustaw? z dnia 25 kwietnia 1997 r. o zmianie
ustawy o kombatantach oraz niektórych osobach b?d?cych ofiarami represji wojennych i powojennych (Dz. U.
Nr 68, poz. 436). W znowelizowanym art. 26 po wyrazach "z ustawy" dodano wyrazy "z wyj?tkiem uprawnie?,
o których mowa w art. 12". Oznacza to, ?e osoby wymienione w art. 25, pozbawione prawomocn? decyzj?
uprawnie? kombatanckich, zachowuj? jednak uprawnienia okreoelone w art. 12 ustawy, a tym samym prawo do
renty inwalidzkiej wojennej. Dlatego aktualne brzmienie art. 26 mo?e stanowiae dodatkowy argument dla
stanowiska, ?e osoby wymienione w art. 25, które otrzyma?y przed 1 stycznia 1991 r. renty inwalidzkie wojenne
z ustawy o z.i.w. (która to ustawa stanowi?a ?ród?o prawa ich oewiadcze?), zachowa?y prawo do tej renty tak?e
po wejoeciu w ?ycie ustawy z 24 stycznia 1991 r. Osoby te nie s? wi?c obj?te dyspozycj? art. 3 ustawy z 25
kwietnia 1992 r. o zmianie ustawy o kombatantach. Powy?szy przepis natomiast niew?tpliwie odnosi si? do
osób, których ?ród?em prawa do renty inwalidzkiej przewidzianej w ustawie o z.i.w. by?y przepisy kolejnych
ustaw o kombatantach.

Zmiany treoeci art. 26 nie mo?na traktowaae jako daj?cej wyraz temu, ?e dopiero nowelizacja
wymienionego przepisu stworzy?a podstaw? do ponownego pobierania przez osoby okreoelone w art. 25 ust. 2
pkt 1 ustawy z 1991 r. renty inwalidy wojennego, przyznanej na podstawie ustawy o z.i.w. Nowelizacja
przepisów mo?e bowiem wskazywaae tak?e kierunek, w jakim nale?a?o dokonaae wyk?adni przepisów w brzmie-
niu obowi?zuj?cym przed ich zmian?. Odnosi si? to równie? do art. 25 ust. 2 omawianej ustawy. Znaczenie
zmiany przepisu nale?y rozwa?aae w oewietle tak?e innych przepisów danego aktu prawnego oraz innych aktów
prawnych maj?cych z nim zwi?zek.

Kieruj?c si? powy?szymi argumentami prawnymi S?d Najwy?szy podj?? uchwa?? o treoeci przytoczonej
w sentencji. Podj?ta uchwa?a jest zgodna z pogl?dem
przedstawionym we wniosku Prokuratora Prokuratury Krajowej, wyst?puj?cego w tej sprawie przed S?dem
Najwy?szym.
========================================