Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 3 grudnia 1997 r.
III ZP 41/97

Przewodniczący Prezes SN: Jan Wasilewski, Sędziowie SN: Andrzej Kijowski,
Jerzy Kuźniar, Teresa Romer (współsprawozdawca), Stefania Szymańska, Maria
Tyszel (sprawozdawca), Barbara Wagner.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Witolda Bryndy po
rozpoznaniu na posiedzeniu w dniu 3 grudnia 1997 r. wniosku Rzecznika Praw
Obywatelskich skierowanego przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego do roz-
poznania przez skład siedmiu sędziów Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź na nas-
tępujące zagadnienie prawne:

Czy podlega zaliczeniu na wysokość emerytury górniczej okres pracy, który po
zsumowaniu wszystkich okresów przekroczył 45 lat (art. 10a ust. 2 ustawy z dnia 1
lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin, Dz. U. z 1995 r. Nr 30,
poz. 154 ze zm.), a następnie ustalony został przy zastosowaniu odpowiedniego
przelicznika z art. 10a ust. 1 powołanej ustawy jako okres składkowy w rozumieniu art. 2
ust. 1 pkt 1 i ust. 1 pkt 1 lit. a ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji
emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 450 ze zm.)?"

p o d j ą ł następującą uchwałę:

Okresy pracy górniczej, przekraczające 540 miesięcy, obliczonych z zas-
tosowaniem przeliczników przewidzianych w art. 10a ust. 1 ustawy z dnia 1 lutego
1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z
1995 r. Nr 30, poz. 154 ze zm.) uwzględnia się w wysokości górniczej emerytury
jako okresy składkowe w rozumieniu przepisów art. 2 ust. 1 pkt 1 albo art. 2 ust. 2
pkt 1 lit. "a" ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent,
o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr
104, poz. 450 ze zm.).


U z a s a d n i e n i e

Rzecznik Praw Obywatelskich, przedstawiając Sądowi Najwyższemu wniosek o
podjęcie uchwały wyjaśniającej zagadnienie prawne o treści przytoczonej w sentencji,
wskazał w uzasadnieniu, że zagadnienie to powstało na tle praktyki Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych oraz rozbieżnych orzeczeń Sądów Wojewódzkich i Sądów
Apelacyjnych.
Rzecznik podniósł, że Oddziały Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, stosując
przepis art. 10a ust. 2 ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
górników i ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1995 r. Nr 30, poz. 154 ze zm.), zwanej
dalej ustawą o z.e.g., ustalają najpierw okresy pracy przy zastosowaniu przeliczników
określonych w ust. 1 art. 10a tej ustawy, odnosząc poszczególne przeliczniki do okre-
sów pracy górniczej, a następnie sumują otrzymane okresy pracy i porównują, czy
łączna suma okresów pracy otrzymanych z przeliczenia, przekracza 45 lat (540 miesię-
cy). Jeżeli łączna suma okresów pracy, uzyskanych z przeliczenia przekracza 45 lat
(540 m-cy), to ograniczają okres pracy do 45 lat (540 miesięcy) i tę liczbę lat
uwzględniają w wysokości górniczych świadczeń emerytalno-rentowych mnożąc po
1,3% podstawy wymiaru świadczenia za każdy rok pracy. Okresu pracy przekraczają-
cego 540 miesięcy, uzyskanego z uwzględnieniem przeliczników określonych w art. 10a
ust. 1, organy rentowe nie uwzględniają w wysokości górniczych świadczeń emerytalno-
rentowych, stojąc na stanowisku, że przepis art. 10a ust. 2 ustawy o z.e.g. uniemożliwia
ich uwzględnianie, natomiast uwzględniają w wysokości tych świadczeń, bez żadnych
ograniczeń, wszystkie okresy pracy górniczej i innej, do których nie mają zastosowania
przeliczniki określone w art. 10a ust. 1 ustawy o z.e.g.
Stanowisko Oddziałów Zakładu podzielają niektóre Sądy Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych, jednakże w Sądzie Wojewódzkim i Apelacyjnym w Katowicach zapadają
również wyroki odmienne, uwzględniające w wysokości górniczej emerytury okresy tej
pracy pozostałe po ograniczeniu do 45 lat. W orzeczeniach tych sądy - respektując
ograniczenie stażowe wynikające z art. 10a ust. 2 ustawy o z.e.g. - uznały, że do okresu
pracy przekraczającego 45 lat powinny mieć zastosowanie przepisy ogólne art. 10, 11 i
art. 28 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o
zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104, poz.
450 ze zm.), zwanej dalej ustawą o rewaloryzacji, i do obliczenia wysokości górniczych
emerytur doliczają te miesiące, jako okresy składkowe, ale bez zastosowania
przeliczników z art. 10a ust. 1 ustawy o z.e.g.

Rozpatrując przedstawione zagadnienie Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co
następuje:

Uzasadnienie przedstawionego przez Rzecznika zagadnienia zdaje się wska-
zywać, że akceptuje on praktykę organu rentowego, jako zgodną z przepisem art. 10a
ust. 2 ustawy o z.e.g. Należy zauważyć, że sprawy, w których przedmiotem sporu był
sposób ustalenia okresów pracy górniczej, wynikający z wykładni art. 10a ust. 1 w
związku z ust. 2 ustawy o z.e.g., były już rozpoznawane przez Sąd Najwyższy. Wyroki
oddalające kasację wniesioną przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych zapadły: w dniu
7 lutego 1997 r., II UKN 73/96 (OSNAPiUS 1997 Nr 21 poz. 423), a także w dniach 4
kwietnia 1997 r., II UKN 48/97, 14 maja 1997 r., II UKN 115/97, 4 czerwca 1997 r., II
UKN 160/97, 10 czerwca 1997 r., II UKN 174/97, 28 sierpnia 1997 r., II UKN 255/97, 18
września 1997 r., II UKN 257/97, 26 września 1997 r., II UKN 151/97, II UKN 252/97, II
UKN 256/97 oraz 10 października 1997 r., II UKN 296/97.
Przedstawione przez Rzecznika wątpliwości zrodziły się na tle rozumienia prze-
pisu art. 10a ust. 1 i 2 ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. o z.e.g., wprowadzonego ustawą z
dnia 30 czerwca 1994 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich
rodzin oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 84, poz. 385). Stosownie do ust. 1
tego przepisu: Przy ustalaniu wysokości górniczych emerytur i rent stosuje się, z
zastrzeżeniem ust. 2, następujące przeliczniki.... Są to cztery różne przeliczniki za
każdy rok pracy wskazanej w czterech punktach, w zależności od jej charakteru,
wynoszące od 1,2 do 1,8; natomiast zgodnie z ust. 2, przy ustalaniu wysokości
górniczych emerytur i rent łączny okres pracy obliczony z zastosowaniem tychże
przeliczników, uwzględnia się w wymiarze nie dłuższym niż 45 lat.
Dla rozstrzygnięcia niniejszego zagadnienia nie jest koniecznem omawianie
rodzaju prac, dla których przewidziano poszczególne przeliczniki. Stwierdzić jedynie
należy, że przy wykonywaniu przez górnika pracy, do której stosuje się przelicznik 1,8
wymiar 45 lat (540 miesięcy), zostaje osiągnięty po okresie 25 lat pracy (25 lat x 12
miesięcy = 300 miesięcy x 1,8 (przelicznik) = 540 miesięcy, 540 : 12 = 45 lat). Jeśli więc
górnik na tym stanowisku przepracuje 30 lat, (360 miesięcy x 1,8 = 648), to wobec
ograniczenia zawartego w ust. 2 art. 10a ustawy o z.e.g., okresu 60 miesięcy (pięciu lat)
pomnożonych przez przelicznik 1,8 czyli 108 miesięcy tej samej pracy - zdaniem
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych - nie uwzględnia się przy ustalaniu wysokości
górniczej emerytury lub renty.
W uzasadnieniu rozpatrywanego wniosku Rzecznik podniósł, że "(...) przepis art.
10a ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym górników, jako przewidujący preferencyjny
sposób ustalania niektórych okresów pracy wpływających na wysokość emerytur
górniczych, ma w stosunku do pozostałych przepisów, odnoszących się do ustalania
stażu emerytalnego, charakter przepisu szczególnego, którego wykładnia wykraczająca
poza ramy zakreślone w ust. 2 art. 10a nie jest dopuszczalna. Przepis ten wyraźnie
stanowi, że przy ustalaniu wysokości górniczych emerytur i rent, łączny okres pracy
obliczony z zastosowaniem przeliczników, o których mowa w ust. 1 (art. 10a),
uwzględnia się w wymiarze nie dłuższym niż 45 lat".
W uzasadnieniu wyroku z dnia 7 lutego 1997 r., II UKN 73/96 (OSNAPiUS 1997
Nr 21 poz. 423) Sąd Najwyższy, akceptując stanowisko wyrażone w zaskarżonym
kasacją wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach, wyraził pogląd, że wykładnia
gramatyczna przepisu art. 10a ust. 2 ustawy o z.e.g. prowadzi do wniosku, że tylko
okres przeliczeniowy nie może być wyższy niż 540 miesięcy (45 lat), a jeśli jest wyższy,
to podlega ograniczeniu do tej wielkości. Ograniczona więc zostaje ilość okresów (lat)
pracy górniczej, do której można zastosować te przeliczniki, co jednak nie oznacza, że
pewne okresy pracy górniczej, te których przeliczenie według art. 10a ust. 1 ustawy o
z.e.g. spowodowało przekroczenie limitu 45 lat (540 miesięcy), w ogóle nie mogą być
uwzględnione przy obliczaniu wysokości świadczenia.
Sąd Najwyższy, w składzie podejmującym niniejszą uchwałę, podziela to sta-
nowisko.
Słusznie podniesiono w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia, że przepis
art. 10a ustawy o z.e.g. jest przepisem szczególnym, nie podlegającym wykładni
rozszerzającej. Omawiany przepis w ust. 1 zawiera wprawdzie enumeratywne wyli-
czenie okresów pracy górniczej, lecz tylko tych, do których stosuje się wymienione w
nim przeliczniki, nie obejmuje natomiast wszystkich prac górniczych; nie obejmuje
bowiem prac górniczych uwzględnianych przy ustalaniu świadczeń bez stosowania
przeliczników, takich jak np. praca maszynistów wyciągowych na powierzchni, praca
felczerów i lekarzy, a także okresów takich jak urlop górniczy, praca równorzędna z
pracą górniczą (każdy miesiąc takiej pracy zalicza się w wymiarze 1.0). Przepis ten
niczego nie stanowi zarówno o okresach pracy górniczej obliczonej z uwzględnieniem
przeliczników, a wykonywanej w wymiarze przekraczającym limit wskazany w ust. 2 art.
10a ustawy o z.e.g., jak i o okresach pracy górniczej ustalanej bez przeliczników ani też
o innych okresach składkowych i nieskładkowych także uwzględnianych przy ustalaniu
wysokości górniczej emerytury lub renty.
Okres pracy górniczej, który w wyniku zastosowania przeliczników, o których
mowa w art. 10a ust. 1 ustawy o z.e.g., przekroczył 45 lat, jest okresem składkowym w
rozumieniu przepisu art. 2 ust. 1 pkt 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy rewaloryzacyjnej. Sąd
Najwyższy nie podziela więc poglądu wyrażonego w uzasadnieniu przedstawionego
zagadnienia, że stanowisko to jest wynikiem wykładni rozszerzającej. Zdaniem składu
rozpatrującego zagadnienie, pogląd ten wynika z wykładni gramatycznej zawartego w
art. 10a ust. 2 zwrotu: "...łączny okres pracy obliczony z zastosowaniem przeliczników
(...) uwzględnia się w wymiarze nie dłuższym...". Gdyby ustawodawcy chodziło o
ograniczenie do 45 lat wszystkich okresów pracy górniczej mających wpływ na
wysokość emerytury górniczej, jak to stwierdzono w uzasadnieniu przedstawionego
zagadnienia, to w omawianym przepisie określenie uwzględnianego w wymiarze nie
dłuższym niż 45 lat łącznego okresu pracy jako okresu "obliczonego z zastosowaniem
przeliczników", byłoby zbędne. Sugerowana przez Rzecznika wykładnia byłaby
uprawniona, gdyby ust. 2 art. 10a ustawy o z.e.g. stanowił, że: "Przy ustalaniu wyso-
kości górniczych emerytur i rent łączny okres pracy górniczej, uwzględnia się w wy-
miarze nie dłuższym niż 45 lat."
Zdaniem Sądu Najwyższego, to wykładnia przedstawiona przez Rzecznika oraz
praktyka stosowana przez organy rentowe wynikają z rozszerzającej wykładni
omawianego przepisu, ponieważ poza przewidzianym w ust. 2 ograniczeniem do 45 lat
okresów pracy górniczej obliczonych z zastosowaniem przeliczników, powoduje, że
okresy tej pracy (w wymiarze przekraczającym wprowadzony limit), pozostają w ogóle
bez wpływu na wysokość górniczej emerytury. Taki sposób ustalania wysokości
emerytury nie tylko powoduje częściowe pozbawienie górników "uprzywilejowanego"
przelicznika, ale również pozbawia ich przewidzianego w przepisach ustawy
rewaloryzacyjnej wzrostu świadczenia za każdy rok okresów składkowych pomimo, że
te przepisy żadnego takiego ograniczenia nie przewidują.
Taki skutek praktyki organu rentowego ilustruje wyżej powołany przykład górnika
wykonującego przez lat 30 pracę, do której ma zastosowanie przelicznik 1,8. Jego
okres pracy górniczej wynosi 648 miesięcy. Po zastosowaniu przepisu art. 10a ust. 2
ustawy o z.e.g. - okres ten zostaje ograniczony do 45 lat (540 miesięcy), które
uwzględnia się przy ustalaniu wysokości górniczej emerytury, natomiast pozostałe 108
miesięcy,a bez zastosowania przelicznika - 60 miesięcy (5 lat) (108 : 1,8 = 60) - tej
samej pracy, nie ma żadnego wpływu na wysokość świadczenia. Organ rentowy
ustalając wysokość jego emerytury, na podstawie art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy o rewalory-
zacji uwzględni więc tylko 25 lat pracy (okresów składkowych) po 1,3% podstawy
wymiaru emerytury, pomimo że górnik ten faktycznie pracował przez lat 30. Przy tym
sposobie ustalania świadczeń, inny górnik, który przez taki sam okres, czyli przez 30
lat, wykonywał pracę, do której - zgodnie z ust. 1 art. 10a ustawy o z.e.g. - stosuje się
przelicznik 1,5 otrzyma emeryturę, w której wysokości będzie uwzględniony cały 30 letni
okres pracy (360 miesięcy x 1,5 = 540 miesięcy). W konsekwencji z dwóch górników
legitymujących się takim samym stażem pracy i osiągających takie same zarobki
przyjęte do ustalenia podstawy emerytury, wykonujący pracę, do której przewidziano
przelicznik 1,5 otrzyma wyższą emeryturę od górnika, który wykonywał pracę z
przelicznikiem 1,8. Wyższą emeryturę otrzyma też górnik, który wykonywał tę pracę
tylko przez 25 lat, a pozostałe 5 lat pracę bez przelicznika, albo też pracę nie górniczą.
Podzielając zatem pogląd wyrażony przez Rzecznika Praw Obywatelskich, że:
"zamiarem ustawodawcy było uprzywilejowanie pewnych okresów pracy poprzez us-
tanowienie możliwości przyjęcia do wymiaru emerytury, wyższych od faktycznych
okresów pracy uznanej za górniczą pod tym jednak warunkiem, że tak obliczane okresy
pracy nie mogą przekroczyć granicy ustanowionej art. 10a ust. 2 ustawy". Sąd
Najwyższy jest zdania, że przepis ten uzasadnia ograniczenie tylko okresów pracy
ustalonych z zastosowaniem przeliczników natomiast nie daje podstawy do całkowitego
wyłączenia, przy obliczaniu w wysokości świadczeń, tych okresów pracy górniczej,
wymienionych w przepisie art. 10a ust. 1 ustawy o z.e.g., które pozostały po zas-
tosowaniu ograniczenia z jego ust. 2. W przekonaniu Sądu Najwyższego nie było
intencją ustawodawcy wprowadzenie preferencyjnych przeliczników dla górników wy-
konujących niektóre, najcięższe, względnie najwyżej kwalifikowane prace górnicze,
których wynikiem może być ograniczenie (obniżenie) wysokości świadczenia. Ograni-
czenie zawarte w przepisie art. 10a ust. 2 ustawy o z.e.g. należy więc rozumieć - jak to
już wyżej podkreślono - jako ograniczenie długości stażu obliczonego z zastosowaniem
przeliczników wskazanych w ust. 1 tego przepisu, a nie jako ograniczenie wysokości
świadczenia, wynikającej z treści art. 10 ust. 1 pkt 2 lub art. 11 ust. 1 pkt 2 ustawy
rewaloryzacyjnej.
Zdaniem Sądu Najwyższego, okresy pracy górniczej wymienionej w przepisie art.
10a ust. 1 ustawy o z.e.g., wykonywanej w okresie przekraczającym 45 lat (ustalonych z
uwzględnieniem przeliczników wskazanych w tym przepisie) stanowią okresy składkowe
w rozumieniu przepisów art. 12 ust. 1 pkt 1 lub ust. 2 pkt 1 ustawy o rewaloryzacji,
ustalane bez zastosowania tych przeliczników, tzn. ustalane w wymiarze roku za każde
12 miesięcy tej pracy i - stosownie do jej przepisu art. 10 ust. 1 pkt 1 (art. 11 ust. 1 pkt
2) - podlegają w tym wymiarze uwzględnieniu w wysokości świadczenia.
Podkreślić należy, że Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 czerwca 1997 r., II
UKN 174/97, oddalając kasację organu rentowego, wydał rozstrzygnięcie zgodne ze
stanowiskiem przyjętym w niniejszej uchwale, stosując inne metody wykładni: syste-
mową, historyczną, teleologiczną i funkcjonalną. Wywód prawny w uzasadnieniu tego
wyroku jest tak wszechstronny, że nie ma potrzeby jego powtarzania.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak w sentencji.

========================================