Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 25 lutego 1999 r.
III ZP 34/98


Przewodniczący: Prezes SN Jan Wasilewski, Sędziowie SN: Teresa
Flemming-Kulesza (współsprawozdawca), Andrzej Kijowski, Jerzy Kwaśniewski,
Henryk Pietrzkowski, Walerian Sanetra, Jadwiga Skibińska-Adamowicz (sprawoz-
dawca).

Sąd Najwyższy, z udziałem Prokuratora Prokuratury Krajowej Jana
Szewczyka, po rozpoznaniu na posiedzeniu w dniu 25 lutego 1999 r. zagadnienia
prawnego, przekazanego przez skład trzech sędziów Sądu Najwyższego postano-
wieniem z dnia 27 października 1998 r., sygn. akt I PKN 383/98


Czy dopuszczalna jest apelacja powoda od wyroku, w którym sąd pierwszej
instancji na podstawie art. 4771 § 2 KPC w związku z art. 8 KP i art. 56 KP zasądził
odszkodowanie w miejsce żądanego przywrócenia do pracy i nie oddalił powództwa
w żadnym zakresie ?

p o d j ą ł następującą uchwałę:

Dopuszczalna jest apelacja powoda od wyroku, w którym sąd pierwszej
instancji na podstawie art. 4771 § 2 KPC w związku z art. 8 KP i art. 56 KP zasą-
dził odszkodowanie w miejsce żądanego przywrócenia do pracy i nie oddalił
powództwa w żadnym zakresie.

U z a s a d n i e n i e


Sąd Najwyższy na podstawie art. 39314 KPC przekazał powiększonemu skła-
dowi Sądu Najwyższego do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne budzące poważne
wątpliwości, sformułowane w postanowieniu z dnia 27 października 1998 r., zazna-
czając również, że wywołało ono rozbieżności w orzecznictwie tego Sądu.

Zagadnienie to wyłoniło się przy rozpoznawaniu kasacji od wyroku Sądu Wo-
jewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Toruniu z dnia 21 maja 1998
r. [...] wydanego w sprawie o przywrócenie do pracy, na tle następującego stanu
faktycznego. Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne - Spółka z o.o. w W., będące
pracodawcą powoda Włodzimierza D., rozwiązało z nim bez wypowiedzenia umowę
o pracę na podstawie art. 52 § 1 pkt 1 KP. Powód wystąpił z pozwem o przywrócenie
go do pracy na poprzednio zajmowanym stanowisku, przed czym broniła się strona
pozwana. Sąd Rejonowy-Sąd Pracy we Włocławku wyrokiem z dnia 19 grudnia 1997
r. zasądził na rzecz powoda kwotę 2.650,32 zł tytułem odszkodowania za niezgodne
z prawem rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika i nie
oddalił powództwa w zakresie żądania przywrócenia do pracy. Sąd Rejonowy uznał,
że roszczenie o przywrócenie do pracy jest sprzeczne ze społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem prawa (art. 4771 § 2 KPC w związku z art. 8 i art. 56 § 1 KP). Od
powyższego wyroku powód wniósł apelację, w której podtrzymał żądanie przywróce-
nia do pracy. Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Toruniu pos-
tanowieniem z dnia 21 maja 1998 r. odrzucił apelację powoda. Uznał, że wyrok Sądu
pierwszej instancji nie zawiera rozstrzygnięcia o żądaniu przywrócenia do pracy,
które jest konieczne, gdy sąd pracy - zamiast zgłoszonego przez pracownika rosz-
czenia o przywrócenie do pracy - zasądza na jego rzecz odszkodowanie. W związku
z tym nieoddalenie przez Sąd Rejonowy powództwa o przywrócenie do pracy ozna-
cza brak w tym przedmiocie orzeczenia, które podlegałoby zaskarżeniu.

Od powyższego postanowienia powód złożył kasację, w której zarzucił naru-
szenie art. 4771 § 2 KPC, polegające na przyjęciu, że Sąd Rejonowy zasądzając
odszkodowanie, powinien zamieścić w wyroku rozstrzygniecie o żądaniu przywróce-
nia powoda do pracy. Zdaniem skarżącego, jeżeli pracownik dokonał wyboru jednego
z przysługujących mu alternatywnie roszczeń, a zgłoszone roszczenie okaże się nie-
uzasadnione, to zgodnie z wskazanym przepisem sąd pracy może także z urzędu
uwzględnić inne roszczenie alternatywne. Nie ma jednak jednoznacznej podstawy do
wniosku, że sąd, orzekając o odszkodowaniu zgodnie z art. 56 KP w związku z art.
4771 § 2 KPC i art. 58 KP, powinien jednocześnie orzec o oddaleniu powództwa o
przywrócenie do pracy. Wprawdzie prima facie można by sądzić, że brak takiego
orzeczenia jest równoznaczny z brakiem przedmiotu zaskarżenia, jednak można też
przyjąć, że zasądzenie odszkodowania, które stosownie do wymienionych przepisów
może mieć miejsce jedynie w razie stwierdzenia niecelowości przywrócenia do pracy,
jest równoznaczne z oddaleniem roszczenia o przywrócenie do pracy. Gdyby bo-
wiem sąd uznał roszczenie za niezasadne, oddaliłby powództwo w całości. Zatem -
zdaniem skarżącego - zasądzenie odszkodowania jest w gruncie rzeczy odmową
uznania roszczenia o przywrócenie do pracy i, mimo braku rozstrzygnięcia w tym
zakresie, nie powinno rodzić niemożności wniesienia apelacji przez powoda.

Sąd Najwyższy, uzasadniając istnienie rozbieżności w orzecznictwie, powołał
się na wyrok z dnia 15 czerwca 1993 r., I PRN 64/93 (PiZS 1994 nr 2, s. 60), w któ-
rym Sąd Najwyższy rozpoznający tę sprawę przyjął, że jeżeli pracownik dokonał wy-
boru jednego z roszczeń przewidzianych alternatywnie w art. 56 KP, to sąd pracy
przyznając jedno z nich, nie ma obowiązku orzekać o oddaleniu drugiego. Za do-
puszczalne zatem należy uznać skierowanie rewizji (także rewizji nadzwyczajnej)
przeciwko takiemu orzeczeniu i żądanie przyznania innego roszczenia niż uwzględ-
nione. Natomiast w wyroku z dnia 19 grudnia 1997 r., I PKN 448/97 (OSNAPiUS
1998 nr 22, poz. 649) Sąd Najwyższy przedstawił odmienną wykładnię. Stwierdził
bowiem, że apelacja powoda od wyroku zasądzającego na jego rzecz odszkodowa-
nie na podstawie art. 45 § 2 KP, zamiast żądanego przywrócenia do pracy, bez od-
dalenia powództwa dotyczącego tego żądania, podlega odrzuceniu jako złożona od
nieistniejącego orzeczenia.

Sąd Najwyższy przedstawiając zagadnienie prawne zauważył ponadto, że
taka sytuacja procesowa jak przy zastosowaniu normy z art. 4771 § 2 KPC istnieje
również przy stosowaniu art. 45 § 2 KP, zarówno w odniesieniu do wypowiedzenia
umowy o pracę, jak i - w związku z art. 56 § 2 KP - do rozwiązania umowy o pracę
bez wypowiedzenia, kiedy to sąd pracy może wbrew wyborowi pracownika uznać
przywrócenie go do pracy za niemożliwe lub niecelowe. Problem ten wystąpił na
przykład w sprawach I PKN 277/98, I PKN 253/98 i I PKN 299/98, które oczekują na
rozstrzygnięcie.

Zdaniem Sądu Najwyższego w składzie przedstawiającym zagadnienie
prawne, podobny problem pojawia się przy stosowaniu art. 4771 § 1 KPC (art. 321 §
2 KPC) w razie wydania wyroku orzekającego o roszczeniach, które wynikają z fak-
tów przytoczonych przez pracownika, lecz nie objętych żądaniem lub zgłoszonych w
rozmiarze mniejszym niż usprawiedliwiony wynikiem postępowania, gdy jednocze-
śnie sąd nie orzeka o oddaleniu powództwa lub nawet gdy orzeka o oddaleniu części
zgłoszonych roszczeń. Powstaje bowiem wtedy kwestia, czy jest możliwe zaskarże-
nie przez powoda roszczeń przez niego nie zgłoszonych, uznanych pośrednio przez
sąd za niezasadne, wskutek zasądzenia ich w mniejszym rozmiarze niż - zdaniem
powoda - należało. W tym przedmiocie Sąd Najwyższy przytoczył orzeczenia: z dnia
4 listopada 1965 r., I PR 366/65 (OSPiKA 1966 z. 7-8, poz. 172), z dnia 16 maja
1969 r., II PR 131/69 (Biuletyn Informacyjny SN 1969 nr 12, poz. 209) oraz z dnia 27
września 1973 r., III CRN 223/73 (OSNCP 1974 z. 7-8, poz. 134), w których wyrażo-
ny został pogląd, że gdy w sprawie, której zakres nie zależy od treści żądania pozwu,
sąd - wbrew wynikom postępowania - nie orzekł o roszczeniu nie zgłoszonym w żą-
daniu lub przyznał je w rozmiarze mniejszym niż należało, osobie zainteresowanej
służy prawo zgłoszenia wniosku o uzupełnienie wyroku stosownie do art. 351 § 1
KPC albo osobne powództwo o pominiętą część roszczeń. W postanowieniu z dnia
21 grudnia 1981 r., I PRN 96/81 (OSNCP 1982 z. 5-6, poz. 87), a zwłaszcza w
uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 30 maja 1966 r., III PZP 15/66 (OSNCP 1966
z. 12, poz. 264) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że oddalenie przez sąd zgłoszonego żąda-
nia nie stanowi oddalenia roszczenia, które wynikało z tej samej podstawy faktycznej
lub prawnej co zgłoszone żądanie, a którego pracownik nie zgłosił w toku postępo-
wania. Oznacza to, że roszczenie ponad to, co sąd zasądził, nie zostało jeszcze
rozstrzygnięte i w tym zakresie powód, jeżeli nie zgłosił wniosku o uzupełnienie wy-
roku, ma otwartą drogę do procesu o dalsze roszczenia lub o dalszą część roszcze-
nia. Przepisy art. 321 § 2 i art. 475 § 1 KPC zobowiązują sąd do rozpoznania całości
roszczeń wynikających z faktów przytoczonych przez powoda i jeżeli wynik postępo-
wania to usprawiedliwia, do wydania orzeczenia w sensie pozytywnym o roszczeniu
nie zgłoszonym w żądaniu lub zgłoszonym w rozmiarze mniejszym niż należało.
Przepisy te nie dają jednak sądowi prawa do orzekania w sensie negatywnym o
roszczeniach nie objętych żądaniem.

Sąd Najwyższy, przedstawiając poglądy judykatury co do charakteru norm z
art. 321§ 2 i art. 475 § 1 KPC (temu drugiemu przepisowi odpowiada obecnie art.
4771 § 1 KPC) podkreślił, że przepisy art. 4771 § 2 KPC i art. 45 § 2 KP są odmienne
od art. 4771 § 1 KP. Wprawdzie wprowadzają również instytucję orzekania przez sąd
o roszczeniach nie zgłoszonych przez powoda, lecz ich istotą jest orzekanie niejako
wbrew woli powoda: sąd bowiem zamiast o przywróceniu do pracy orzeka o odszko-
dowaniu, kierując się przesłanką bezzasadności (art. 4771 § 2 KPC w związku z art.
8 KP), niecelowości lub niemożliwości (art. 45 § 2 KP) przywrócenia do pracy. Zaw-
sze jednak przy tego rodzaju orzeczeniach sąd obejmuje zakresem swego rozstrzyg-
nięcia rozważenie zasadności żądania przywrócenia do pracy, gdyż po to, by mógł w
miejsce tego żądania zasądzić odszkodowanie, musi uznać, że jest ono bezzasadne
lub niecelowe (niemożliwe). Wobec tego powagą rzeczy osądzonej wyroku zasą-
dzającego odszkodowanie jest także objęte roszczenie o przywrócenie do pracy, co
oznacza, że istnieje przedmiot, który może być zaskarżony przez powoda. Konsek-
wencją tego stanowiska jest stwierdzenie, że w takiej sytuacji niemożliwe staje się
uzupełnienie wyroku z powodu wyłączenia konkurencji między wnioskiem o uzupeł-
nienie wyroku a jego zaskarżeniem.
Co do powagi rzeczy osądzonej Sąd Najwyższy przytoczył pogląd
W.Siedleckiego wyrażony w glosie do uchwały z dnia 30 maja 1966 r., III PZP 15/66
(OSPiKA 1967 nr 5, poz. 112), według którego o granicach przedmiotowych (a także
podmiotowych) powagi rzeczy osądzonej prawomocnego wyroku decyduje - w myśl
art. 366 KPC - wyłącznie faktyczny w danej sprawie przedmiot rozstrzygnięcia, a nie
żądanie powoda zgłoszone w pozwie lub podczas procesu. W przepisie tym nie ma
bowiem żadnej wzmianki o żądaniu powoda lub żądaniach stron, a jedynie przedmiot
rozstrzygnięcia sądu został powiązany z ,,podstawą sporu". Przez tę podstawę należy
zaś rozumieć zespół okoliczności faktycznych, z których wynikły roszczenia powoda,
ponieważ to było przyczyną sporu. Gdy chodzi o podstawę sporu w sprawie, w której
sąd nie jest związany żądaniem pozwu, to jest nią również zespół okoliczności fak-
tycznych, z których powód wyprowadza swoje żądanie, gdyż tak właśnie stanowi Ko-
deks postępowania cywilnego (art. 321 § 2 KPC). Jeżeli więc sąd zajął się badaniem
nie zgłoszonych roszczeń i wydał co do nich rozstrzygnięcie, to powagą rzeczy osą-
dzonej zostaną objęte te roszczenia, gdyż zgodnie z art. 366 KPC one stanowiły
przedmiot rozstrzygnięcia. Gdyby natomiast sąd przyjął, że roszczenia takie nie ist-
nieją bądź są nieuzasadnione, czemu dał wyraz w uzasadnieniu wyroku, to wyrok
stosownie do art. 366 KPC korzysta z powagi rzeczy osądzonej.

Prokurator Prokuratury Krajowej wniósł o udzielenie na przedstawione zagad-
nienie prawne następującej odpowiedzi: ,,Od wyroku sądu pierwszej instancji zasą-
dzającego na podstawie art. 4771 § 2 KPC w związku z art. 8 KP i art. 56 KP na
rzecz powoda odszkodowanie, zamiast żądanego przywrócenia do pracy, przysłu-
guje apelacja także wówczas, gdy w sentencji wydanego orzeczenia, mimo iż powin-
no, nie zostało zamieszczone rozstrzygnięcie oddalające powództwo o przywrócenie
do pracy".


Sąd Najwyższy podejmując uchwałę o treści przytoczonej w sentencji miał na
uwadze, co następuje:


Rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego wymaga omówienia
kilku instytucji prawnych zawartych w przepisach prawa materialnego i prawa proce-
sowego. Na pierwszy plan wysuwa się kwestia świadczeń przemiennych, nazywa-
nych również alternatywnymi. Kodeks pracy, aczkolwiek nie posiada własnej ich defi-
nicji, zawiera przepisy przewidujące roszczenia alternatywne (art. 45 i art. 56), zaś
Kodeks postępowania cywilnego w przepisach dotyczących postępowania z zakresu
prawa pracy przewiduje w określonych warunkach możliwość orzekania o nich przez
sąd z urzędu (art. 4771 § 2 KPC). Niezbędne zatem stało się wyjaśnienie ich istoty
według przepisów Kodeksu cywilnego, przede wszystkim w celu określenia nas-
tępstw wyboru świadczenia. Do posłużenia się przepisami tego Kodeksu uprawnia
art. 300 KP, który jednocześnie określa granice, w jakich jest to dopuszczalne.
I

Przepis art. 365 § 1 KC stanowi, że jeżeli dłużnik jest zobowiązany w ten spo-
sób, że wykonanie zobowiązania może nastąpić przez spełnienie jednego z kilku
świadczeń (zobowiązanie przemienne), to wybór świadczenia należy do dłużnika,
chyba że z czynności prawnej, z ustawy lub z okoliczności wynika, iż uprawnionym
do wyboru jest wierzyciel lub osoba trzecia. Z przytoczonego przepisu wynika więc,
że wykonanie zobowiązania przemiennego następuje przez spełnienie jednego z
dwóch (lub więcej) świadczeń oraz że zasadą jest, iż wybór świadczenia należy do
dłużnika. Zasada ta doznaje wyłączenia, gdy czynność prawna (z reguły umowa) lub
przepis ustawy przyznaje to uprawnienie wierzycielowi lub osobie trzeciej albo gdy w
braku określenia w czynności prawnej osoby uprawnionej do wyboru, z okoliczności
wynika, że jest nią wierzyciel. Źródłem zobowiązania przemiennego jest ustawa lub
czynność prawna, zatem w nich należy poszukiwać odpowiedzi na pytanie, kto w
konkretnym przypadku jest uprawniony do dokonania wyboru świadczenia. Stosow-
nie do art. 365 § 2 KC wybór świadczenia następuje przez złożenie oświadczenia
woli drugiej stronie i powoduje, że od tej chwili zobowiązanie dłużnika ogranicza się
do wybranego świadczenia z takim skutkiem, jakby zobowiązanie obejmowało od
początku tylko to świadczenie. W piśmiennictwie dotyczącym zobowiązań przemien-
nych przyjmuje się, że do oświadczenia o wyborze świadczenia stosuje się przepisy
o oświadczeniach woli, w związku z czym zmiana dokonanego wyboru jest dopusz-
czalna - poza przypadkiem nieważności lub skutecznego uchylenia się od skutków
prawnych oświadczenia o wyborze złożonego pod wpływem błędu lub groźby - za
zgodą drugiej strony (art. 60-62 KC). Przyjmuje się również, że wierzyciel uprawniony
do wyboru może go dokonać także przez wytoczenie powództwa o jedno ze świad-
czeń (tak: Kodeks cywilny Komentarz pod redakcją Z.Resicha, Wydawnictwo Praw-
nicze, Warszawa 1972 tom II, s. 886 - 887 i Komentarz do Kodeksu cywilnego
(praca zbiorowa) Księga trzecia Zobowiązania, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa
1996, tom I, s. 69 - 71). Skoro więc oświadczenie o wyborze świadczenia stanowi
oświadczenie woli, to na gruncie przepisów Kodeksu cywilnego trzeba przyjąć, że
wybór dokonany przez wierzyciela - gdy on jest osobą uprawnioną do wyboru - jest
wiążący, a wydany wyrok powinien respektować jego prawo. Spełnienie świadczenia
przez dłużnika powoduje wygaśnięcie zobowiązania, a tym samym wygaśnięcie po-
zostałych roszczeń alternatywnych.
II

Według Kodeksu pracy, wyraźnie nazwanymi roszczeniami alternatywnymi są:
w razie wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas nie określony - żądanie
uznania wypowiedzenia za bezskuteczne, a gdy umowa uległa już rozwiązaniu -
przywrócenia do pracy na poprzednich warunkach i żądanie odszkodowania (art. 45
§ 1 KP) oraz w razie rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia - żądanie
przywrócenia do pracy na poprzednich warunkach i żądanie odszkodowania (art. 56
§ 1 KP).

W myśl art. 45 § 1 KP nieuzasadnione lub niezgodne z prawem wypowiedze-
nie umowy o pracę przez pracodawcę uprawnia pracownika do jednego z roszczeń
przewidzianych w tym przepisie, pozostawiając mu także wybór roszczenia. Wynika
to nie tylko z zawartego w przepisie sformułowania: ,, - stosownie do żądania pra-
cownika -", stanowiącego dla sądu pracy dyrektywę przy rozstrzyganiu sprawy wnie-
sionej przez pracownika w związku z wypowiedzeniem mu umowy o pracę, ale także
ze wzmocnienia tego wyrażenia przez wydzielenie go z tekstu dwoma znakami inter-
punkcyjnymi, tj. myślnikami. Również w art. 56 § 1 KP wybór roszczenia został
pozostawiony pracownikowi, chociaż przepis ten nie akcentuje przysługującego mu
prawa wyboru roszczenia w taki sposób, jak czyni to art. 45 § 1 KP. Nie ulega jednak
wątpliwości, że mimo brakującego w treści art. 56 § 1 KP zwrotu: ,,stosownie do żą-
dania pracownika", wybór roszczenia także według tego przepisu należy do pracow-
nika. Z art. 45 § 2 KP, który z mocy art. 56 § 2 KP ma zastosowanie do roszczeń
pracownika w razie niezgodnego z prawem rozwiązania przez pracodawcę umowy o
pracę bez wypowiedzenia, wynika bowiem, że tylko w warunkach w nim przewidzia-
nych sąd pracy może nie uwzględnić żądania przywrócenia do pracy, czyli żądania
wybranego i zgłoszonego przez pracownika.

Analiza językowa przepisów art. 45 § 1 i art. 56 § 1 KP w związku z art. 45 § 2
KP uprawnia przeto do wniosku, że źródłem roszczeń alternatywnych pracownika
zwolnionego z pracy za wypowiedzeniem lub bez wypowiedzenia, przysługujących
mu z tytułu tego zwolnienia, jest ustawa - Kodeks pracy oraz że według tej ustawy
zasadą jest, iż wybór roszczenia należy do pracownika. Pod tym więc względem
unormowanie dotyczące roszczeń przemiennych znajdujące się w Kodeksie pracy
nie odbiega od unormowania przewidzianego w Kodeksie cywilnym. Przepis art. 365
§ 1 KC postanawia bowiem, że również ,,z ustawy" może wynikać dla wierzyciela
uprawnienie do dokonania wyboru. Różnica między regulacją Kodeksu cywilnego a
Kodeksu pracy wynika natomiast z art. 45 § 2 KP i polega na tym, że o ile w myśl art.
365 § 2 KC oświadczenie o wyborze świadczenia pochodzące od osoby uprawnionej
jest wiążące, o tyle wybór roszczenia przez pracownika może w pewnych okolicznoś-
ciach nie mieć takiego charakteru. Przepis art. 45 § 2 KP, wprowadzający wyjątek od
ustalonej art. 45 § 1 i art. 56 § 1 KP zasady wyboru roszczenia alternatywnego przez
pracownika stanowi bowiem, że sąd pracy może nie uwzględnić żądania pracownika
uznania wypowiedzenia za bezskuteczne lub przywrócenia do pracy, jeżeli ustali, że
uwzględnienie takiego żądania jest niemożliwe lub niecelowe. W takim przypadku
sąd pracy orzeka o odszkodowaniu.

Kompetencja do orzekania wbrew woli pracownika nie zależy od swobodnego
uznania sądu pracy. Skorzystanie z niej wymaga od sądu dokonania ustaleń wska-
zujących na to, że uwzględnienie żądania przywrócenia do pracy (uznania wypowie-
dzenia za bezskuteczne) - wybranego przez pracownika jest niemożliwe lub niece-
lowe. Dokonanie zaś prawidłowych ustaleń może nastąpić dopiero po przeprowa-
dzeniu postępowania dowodowego i po wszechstronnym rozważeniu jego wyników.
Dlatego też usprawiedliwiony jest wniosek, że gdyby ustawodawca nie przywiązywał
wagi do terminologii, to zamiast słów ,,jeżeli ustali", użyłby np. zwrotu ,,jeżeli uzna",
,,jeżeli oceni" itp. Skoro jednak postąpił inaczej, to należy omawianemu uprawnieniu
sądu pracy przypisać znaczenie zgodne z sensem ustawowego wyrażenia.

Podsumowując tę część rozważań można więc stwierdzić, że forma warunko-
wa wyrażenia ,,jeżeli ustali", przyjęta w art. 45 § 2 KP oznacza, iż skorzystanie przez
sąd pracy z ,,wyboru" innego roszczenia alternatywnego jest dopuszczalne tylko
wtedy, gdy po zbadaniu sprawy i dokonaniu ustaleń dojdzie on do wniosku, że przy-
wrócenie pracownika do pracy byłoby niemożliwe lub niecelowe. Tak więc w postę-
powaniu sądu mieszczą się nie tylko określone czynności, ale także proces myślowy
obejmujący rozważenie zasadności roszczenia wybranego przez pracownika, ocenę
podstaw faktycznych uprawniających do wyboru innego roszczenia oraz wnioski koń-
cowe. Mówiąc inaczej, żeby zasądzić na rzecz pracownika odszkodowanie zamiast
przywrócenia do pracy, sąd musi najpierw to ostatnie roszczenie uznać - w okolicz-
nościach sprawy - za nieuzasadnione z powodu niemożliwości lub niecelowości re-
aktywowania stosunku pracy. Oznacza to, że wyrok wydany na podstawie art. 45 § 2
KP stanowi całość rozstrzygnięcia w sprawie i w takim zakresie ma powagę rzeczy
osądzonej.
III

Przepis art. 45 § 2 KP, jako przepis prawa materialnego, nie wyjaśnia, jaką
treść powinna mieć sentencja wyroku, w którym sąd pracy zamiast wybranego przez
pracownika i zgłoszonego w pozwie roszczenia o przywrócenie do pracy zasądził na
jego rzecz odszkodowanie. Kwestii tej nie rozstrzyga również art. 4771 § 2 KPC doty-
czący postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy. Przepis ten stanowi jedynie,
że jeżeli pracownik dokonał wyboru jednego z przysługujących mu alternatywnie
roszczeń, a zgłoszone roszczenie okaże się nieuzasadnione, sąd może także z
urzędu uwzględnić inne roszczenie alternatywne. Jest on więc podstawą procesową
do zastosowania art. 45 § 2 KP, jednak nie odpowiada na przedstawione zagadnie-
nie prawne, które jest istotne ze względu na potrzebę określenia dopuszczalnych
granic zaskarżenia orzeczenia i wiążącą się z nimi powagę rzeczy osądzonej. Ma
ono także doniosłe znaczenie dla praktyki. Jego rozwiązanie może nastąpić przy
pomocy stosowanego odpowiednio art. 365 § 3 KC oraz na podstawie art. 366 KPC
dotyczącego powagi rzeczy osądzonej.

Przepis art. 365 § 3 KC reguluje sprawę przejścia prawa wyboru z pierwotnie
uprawnionego na stronę drugą, stanowiąc, że jeżeli strona uprawniona do wyboru
świadczenia wyboru tego nie dokonała, druga strona może jej wyznaczyć w tym celu
odpowiedni termin, po którego bezskutecznym upływie uprawnienie do dokonania
wyboru przechodzi na stronę drugą. W powołanym we wcześniejszej części uzasad-
nienia piśmiennictwie odnoszącym się do wymienionego przepisu przyjmuje się, że
wierzyciel, który we właściwym czasie nie skorzystał z wyboru świadczenia, wskutek
czego prawo to przeszło na dłużnika, który również nie dokonał wyboru, musi objąć
powództwem alternatywnie wszystkie świadczenia. Wybór przez dłużnika jednego ze
świadczeń sprawia, że rozstrzygnięcie zamieszczone w wyroku ogranicza się tylko
do tego świadczenia, bez potrzeby orzekania o innych, chociaż podstawą sporu i
rozstrzygnięcia były okoliczności faktyczne dotyczące wszystkich żądań przemien-
nych. Stosując z modyfikacjami powyższą regulację do sytuacji określonej w art. 45 §
2 KP można by więc przyjąć, że gdy uprawnienie do dokonania wyboru przysługuje z
mocy ustawy sądowi, ma on do dyspozycji wybór między dwoma roszczeniami, do-
konanie zaś wyboru jednego z nich, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w sentencji
wyroku, nie wymaga orzekania o oddaleniu drugiego roszczenia. Istota orzekania o
roszczeniach alternatywnych polega bowiem w omawianej sytuacji na tym, że zasą-
dzenie odszkodowania na podstawie uprawnienia przysługującego mu z mocy art. 45
§ 2 KP nie wymaga oddalenia roszczenia o przywrócenie do pracy, gdyż sąd orzeka
tylko o jednym roszczeniu alternatywnym. Zamykając tę część rozważań należy za-
tem stwierdzić, że unormowanie kwestii wyboru przez sąd roszczenia alternatywne-
go, przewidziane w art. 45 § 2 KP oraz w art. 4771 § 2 KPC, ma charakter szcze-
gólny, wynikający ze swoistości stosunków pracy, który nie pozwala na stosowanie
wprost wskazanych wcześniej przepisów Kodeksu cywilnego, lecz jedynie z omówio-
nymi wyżej modyfikacjami.
IV.

Rozważając przedstawione zagadnienie prawne w płaszczyźnie art. 366 KPC
należy przypomnieć, że według tego przepisu wyrok prawomocny ma powagę rzeczy
osądzonej tylko odnośnie do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przed-
miot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami. Stosownie do
treści przytoczonej normy, granice przedmiotowe powagi rzeczy osądzonej określone
są przez przedmiot rozstrzygnięcia i jego podstawę faktyczną, a zwłaszcza istotny
jest stan sprawy z chwili wyrokowania. Według art. 321 § 1 KPC sąd nie może wyro-
kować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie.
Przepis ten, wprowadzając zakaz orzekania ponad żądanie, wskazuje jednocześnie,
że powagą rzeczy osądzonej jest objęte żądanie pozwu i jego podstawa faktyczna,
które znalazły odzwierciedlenie w sentencji wyroku. Wyjątek od zasady związania
sądu granicami żądań powoda jest, obok art. 321 § 2 KPC, przewidziany w art. 4771
§ 1 KPC. Przepis ten, w sprawach z zakresu prawa pracy wnoszonych przez pra-
cownika, uprawnia sąd do orzekania o roszczeniach, które nie zostały objęte żąda-
niem, lecz wynikają z faktów przytoczonych przez powoda, oraz o roszczeniach zgło-
szonych wprawdzie w żądaniu, ale w rozmiarze mniejszym niż usprawiedliwiony wy-
nikiem postępowania.
Na tle art. 321 § 2 KPC oraz art. 475 § 1 KPC, któremu obecnie odpowiada
art. 4771 § 1 KPC, pojawiły się w doktrynie kontrowersyjne poglądy co do granic po-
wagi rzeczy osądzonej. Według autorów niektórych poglądów, oddalenie powództwa
w sprawach, w których sąd nie jest związany żądaniem pozwu, stanowi również od-
dalenie roszczeń nie zgłoszonych w żądaniu lub przekraczających jego zakres, jeżeli
roszczenia te były przedmiotem rozpoznania sądu. Zatem rozstrzygnięcie to pociąga
za sobą powagę rzeczy osądzonej także co do tych oddalonych roszczeń (tak: J.
Krajewski w glosie do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 1966 r., III PZP
15/66,NP 1967 z. 9, s. 1203). Zdaniem innych autorów, w stosunku do roszczeń
przewidzianych w art. 321 § 2 i art. 475 § 1 KPC sąd może wyjść ponad żądanie
strony, ale nie może w tym zakresie wyrokować w sensie niekorzystnym dla powoda.
Byłoby to bowiem pogorszeniem jego sytuacji w porównaniu z tą, w której obowiązuje
zasada nieorzekania ponad żądanie. Poza tym, żaden przepis nie upoważnia sądu
do oddalenia powództwa w przedmiocie nie objętym żądaniem powoda. W związku z
tym wyrok oddalający powództwo nie ma powagi rzeczy osądzonej co do oddalenia
roszczenia, którego zasądzenia powód nie żądał (tak: S.Rejman w glosie do wyżej
wymienionej uchwały, NP. 1967 nr 9, s.1203). Jeszcze inne stanowisko w omawianej
kwestii zajął W.Siedlecki, który w trzeciej glosie do tejże uchwały wskazał przede
wszystkim na konieczność powiązania przedmiotowych (a także podmiotowych)
granic powagi rzeczy osądzonej prawomocnego wyroku z faktycznym w danej
sprawie przedmiotem rozstrzygnięcia, a nie z żądaniem powoda zgłoszonym w poz-
wie bądź w postępowaniu. Jego zdaniem, według art. 366 KPC, o granicach powagi
rzeczy osądzonej prawomocnego wyroku decyduje podstawa sporu, przez którą na-
leży rozumieć niewątpliwie ,,zespół okoliczności faktycznych", z których wynikły rosz-
czenia powoda niezaspokojone przez pozwanego, gdyż ich dotyczy spór. Stwierdze-
nie to należy odnieść także do sprawy, w której sąd nie jest związany żądaniem stron
i w której podstawą sporu jest również ów zespół okoliczności faktycznych, z których
powód wyprowadza swe żądanie. W omawianej kategorii spraw sąd orzeka o rosz-
czeniach, ,,jakie wynikają z faktów przytoczonych przez powoda" (art. 321 § 2 KPC),
zatem nie może ani wyjść poza faktyczną podstawę powództwa ani jej zmienić. Na-
tomiast przedmiot rozstrzygnięcia nie musi się pokrywać z żądaniem powoda, ponie-
waż przedmiotem tym są także roszczenia nie uzewnętrznione w żądaniu, ,,wynikają-
ce z faktów przytoczonych przez powoda". W konkluzji W.Siedlecki wyraził zapatry-
wanie, że jeżeli w wymienionej kategorii spraw sąd ograniczył się tylko do zbadania
roszczenia powoda w postaci zgłoszonej w żądaniu (tj. jego roszczenia procesowe-
go), to tylko w tym zakresie wyrok korzysta z powagi rzeczy osądzonej. Jeżeli nato-
miast sąd przyjął, że roszczenia takie nie istnieją lub są nieuzasadnione, czemu dał
wyraz w uzasadnieniu wyroku, to wyrok taki zgodnie z art. 366 KPC korzysta z po-
wagi rzeczy osądzonej (OSPiKA 1967 z. 5, poz. 112).

Przytoczone poglądy zostały wprawdzie przedstawione w związku z proble-
mem granic powagi rzeczy osądzonej w sprawach, w których sąd nie jest związany
granicami żądania pozwu, czyli w tych, do których ma zastosowanie art. 4771 § 1
KPC, a nie art. 4771 § 2 KPC odnoszący się do wyraźnie określonych roszczeń alter-
natywnych, jednak są one pomocne także w rozstrzyganiu o granicach powagi rze-
czy osądzonej wyroku zasądzającego roszczenie alternatywne.

Na aprobatę zasługuje zwłaszcza stanowisko, według którego o zakresie
przedmiotowym powagi rzeczy osądzonej decyduje to, co jest faktycznym przedmio-
tem rozstrzygnięcia sądu. Pogląd ten został uznany jako trafny również w najnow-
szym piśmiennictwie (tak: Komentarz do Kodeksu postępowania cywilnego pod re-
dakcją T.Erecińskiego, Wydawnictwo Prawnicze Warszawa 1999 tom I, s. 595-598 i
844-846). Uwzględniając go w rozważaniach nad przekazanym zagadnieniem praw-
nym należy przyjąć, że w sprawie, w której na podstawie art. 45 § 2 w związku z art.
56 KP oraz art. 4771 § 2 KPC w związku z art. 8 KP sąd pracy zasądził na rzecz pra-
cownika odszkodowanie zamiast żądanego przywrócenia do pracy, powagą rzeczy
osądzonej objęte jest także żądanie przywrócenia do pracy, chociaż nie zostało for-
malnie oddalone. Zasądzenie odszkodowania jest bowiem równoznaczne z nie-
uwzględnieniem roszczenia o przywrócenie do pracy.
V.

Istota roszczeń alternatywnych na gruncie prawa pracy polega na tym, że gdy
pracownikowi przysługują - na zasadzie rozłącznego wyboru - dwa lub więcej rosz-
czenia przemienne, wybór jednego z nich i spełnienie go przez pracodawcę powo-
duje wygaśnięcie zobowiązania. Jeżeli z mocy ustawy, ze względu na ustalone oko-
liczności faktyczne, sądowi przysługuje uprawnienie do dokonania korekty decyzji
pracownika i ,,wyboru" innego roszczenia, to przyznanie pracownikowi tego roszcze-
nia w wyroku powoduje również wygaśnięcie zobowiązania pracodawcy, które wyni-
ka z nieuzasadnionego lub sprzecznego z przepisami prawa zwolnienia pracownika z
pracy. Zatem powagą rzeczy osądzonej takiego wyroku będzie objęte także nie
uwzględnione przez sąd, a wybrane przez pracownika roszczenie alternatywne. Tym
samym prawomocność materialna wyroku będzie dotyczyła zarówno odszkodowania,
jak i przywrócenia do pracy. W tej sytuacji wykluczona jest możliwość złożenia przez
pracownika wniosku o uzupełnienie wyroku przewidziana w art. 351 § 1 KPC, zaś
właściwym środkiem jego podważenia jest apelacja.

Na rzecz powyższego stanowiska przemawiają jeszcze dwa argumenty.

Jeden z nich wynika z różnicy zachodzącej między normą z art. 4771 § 1 KPC
a regulacją zawartą w art. 4771 § 2 i art. 45 § 1 KP. Pierwszy z przepisów przewiduje,
że w sprawie wszczętej z powództwa pracownika, w której sąd wydając wyrok orzeka
o roszczeniach wynikających z faktów przytoczonych przez powoda także wówczas,
gdy roszczenie nie było objęte jego żądaniem lub gdy zostało zgłoszone w rozmiarze
mniejszym niż usprawiedliwiony wynikiem postępowania, przepisy o uzupełnieniu
wyroku stosuje się odpowiednio. Oznacza to, że gdy sąd nie orzekł o wszystkich
roszczeniach pracownika wynikających z przytoczonych przez niego faktów lub gdy
przyznał je w rozmiarze mniejszym niż usprawiedliwiony wynikiem postępowania,
pracownikowi przysługuje żądanie uzupełnienia wyroku w trybie art. 351 § 1 KPC
albo co do roszczeń pominiętych może wytoczyć nowe powództwo. Wyłączona jest
natomiast możliwość zaskarżenia apelacją wyroku w tej części, gdyż wymienione
środki wykluczają się wzajemnie. Tego rodzaju rozwiązanie nie zostało przewidziane
w art. 4771 § 2 KPC ani też w art. 45 § 2 KP. Jego brak może więc uzasadniać tezę,
że gdy w wyroku sąd orzekł o roszczeniu alternatywnym innym niż wybrane przez
pracownika, pracownikowi nie przysługuje wniosek o uzupełnienie wyroku ani nowe
powództwo, lecz wyrok taki podlegałby zaskarżeniu apelacją.

Drugi argument wskazujący na poprawność poglądu, że od wyroku wydanego
na podstawie art. 4771 § 2 KPC (i art. 45 § 2 KP) przysługuje apelacja, wiąże się z
następstwami, jakie powstałyby w razie uznania, iż nieuwzględnienie przez sąd rosz-
czenia o przywrócenie do pracy wybranego przez pracownika i zasądzenie na jego
rzecz z urzędu innego roszczenia alternatywnego, tj. odszkodowania, wymagałoby
zamieszczenia w wyroku rozstrzygnięcia o oddaleniu żądania przywrócenia do pracy.
W takiej bowiem sytuacji pracownik mógłby nie zaskarżyć wyroku w części zasądza-
jącej odszkodowanie, natomiast wnieść apelację od wyroku w części oddalającej
roszczenie o przywrócenie do pracy. Gdyby następnie sąd drugiej instancji, uznając
zasadność apelacji, wydał orzeczenie reformatoryjne, doszłoby do uwzględnienia
obu roszczeń alternatywnych, choć dopuszczalne jest uwzględnianie tylko jednego.
Gdyby z kolei sąd, powodowany troską o wydanie prawidłowego wyroku, oddalił
apelację, wydałby orzeczenie niekorzystne dla pracownika mimo istnienia podstaw
do jego uwzględnienia.
Z tych wszystkich przyczyn Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści przytoczo-
nej w sentencji.
========================================