Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 20 stycznia 1999 r.
III ZP 25/98


Przewodniczący Prezes SN: Jan Wasilewski, Sędziowie SN: Teresa
Flemming-Kulesza (sprawozdawca), Kazimierz Jaśkowski Jerzy Kuźniar, Zbigniew
Myszka, Jadwiga Skibińska-Adamowicz, Barbara Wagner (współsprawozdawca).

Sąd Najwyższy, z udziałem Prokuratora Prokuratury Krajowej Witolda Bryndy,
w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Państwowej Komunikacji Samochodowej w
K. przeciwko Wiesławowi S. o ustalenie, po rozpoznaniu w dniu 20 stycznia 1998 r.
zagadnienia prawnego przekazanego przez skład trzech sędziów Sądu Najwyższego
postanowieniem z dnia 1 lipca 1998 r. [...] do rozpoznania przez skład siedmiu sę-
dziów Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź na następują-
ce zagadnienie prawne:


Czy niewykonanie przez zarząd zakładowej organizacji związkowej obowiązku
poinformowania pracodawcy o ustaniu okoliczności uzasadniających udzielenie
zwolnienia od pracy (art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawo-
dowych, Dz.U. Nr 55, poz. 234 ze zm.) aktualizuje po stronie pracownika obowiązek
przystąpienia w odpowiednim zakresie do wykonywania pracy (ograniczenie zakresu
zwolnienia od pracy) ?

podjął następującą uchwałę:


Pracownik ma obowiązek przystąpienia do pracy w odpowiednim wymia-
rze także wtedy, gdy zarząd zakładowej organizacji związkowej nie poinformo-
wał pracodawcy o zmianie okoliczności uzasadniających udzielenie zwolnienia
od pracy (art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych
- Dz.U. Nr 55, poz. 234 ze zm.).

U z a s a d n i e n i e


Zwykły skład Sądu Najwyższego, przedstawiając do rozpoznania składowi po-
większonemu zagadnienie prawne przytoczone we wstępnej części uchwały, zaak-
centował w uzasadnieniu postanowienia trzy istotne, wymagające rozważenia kwes-
tie.

Z przepisu art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodo-
wych (Dz.U. Nr 55, poz. 234 ze zm.) wynika prawo do zwolnienia pracownika (pra-
cowników) z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie zakładowej
organizacji związkowej (na wniosek tej organizacji). Liczba pracowników korzys-
tających ze zwolnienia oraz jego rozmiar uzależnione są od liczby członków związku.

W art. 31 ust. 2 ustawy o związkach zawodowych zawarte zostało upoważ-
nienie dla Rady Ministrów między innymi do określenia trybu udzielania zwolnień od
pracy pracownikom pełniącym z wyboru funkcje w związkach zawodowych. W § 5
wydanego na tej podstawie (oraz na podstawie art. 25 ust. 12 ustawy) rozporządze-
nia z dnia 11 czerwca 1996 r. w sprawie trybu udzielania urlopu bezpłatnego i zwol-
nień od pracy pracownikom pełniącym z wyboru funkcje w związkach zawodowych
oraz zakresu uprawnień przysługujących pracownikom w czasie urlopu bezpłatnego i
zwolnień od pracy (Dz.U. Nr 71, poz. 336) określono, że zarząd zakładowej organi-
zacji związkowej jest obowiązany poinformować pracodawcę o ustaniu okoliczności
uprawniających pracownika do korzystania ze zwolnienia od pracy, a w razie ustania
tych okoliczności pracownik ma obowiązek przystąpienia do pracy.

Na tle tych regulacji prawnych budzi wątpliwość, czy udzielane na okres ka-
dencji zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy może być przed jej upływem cof-
nięte przez pracodawcę w razie zmniejszenia liczby członków zakładowej organizacji
związkowej. Może też być kwestionowane, czy pojęcie ,,tryb udzielania zwolnień",
zawarte w treści delegacji ustawowej z art. 31 ust. 2 ustawy o związkach zawodo-
wych, obejmuje również tryb cofania tych zwolnień. Powstaje nadto wątpliwość, czy
zmniejszenie liczby członków organizacji związkowej powoduje obowiązek podjęcia
pracy przez pracownika zwolnionego dotąd z obowiązku jej świadczenia i czy praco-
dawca jest upoważniony do wydania mu stosownego polecenia, czy też powinien
wystąpić do sądu z pozwem o ustalenie tego obowiązku.

Prokurator Prokuratury Krajowej, biorący udział w posiedzeniu składu powięk-
szonego Sądu Najwyższego, wniósł o udzielenie następującej odpowiedzi na przeds-
tawione zagadnienie prawne: ,,Odmowa wykonania przez zarząd zakładowej organi-
zacji związkowej obowiązku poinformowania pracodawcy o ustaniu okoliczności
uzasadniających udzielenie zwolnienia od pracy (art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 21 maja
1991 r. o związkach zawodowych, Dz.U. Nr 55, poz. 234 ze zm.) uzasadnia żądanie
pracodawcy rozstrzygnięcia przez sąd pracy sporu czy nadal istnieje i jaki jest aktual-
ny zakres zwolnienia pracownika - funkcjonariusza związkowego od obowiązku
wykonywania pracy".


Rozpoznając przedstawione zagadnienie prawne Sąd Najwyższy zważył, co
następuje:


W art. 31 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych uregulowane zostało prawo
do zwolnienia pracownika (pracowników) z obowiązku świadczenia pracy na okres
kadencji w zarządzie zakładowej organizacji związkowej. Zakres tego zwolnienia, to
znaczy liczbę pracowników, którym prawo to przysługuje, uzależniono od liczby
członków związku zatrudnionych w zakładzie pracy, przy czym w przypadku naj-
mniejszej liczby członków (poniżej 150) ustalono, że zwolnienie jednego pracownika
będzie ,,częściowe", tzn. wymiar godzin zwolnienia będzie równy liczbie członków.
Upoważniono też (w punkcie 6 ustępu 1) do korzystania ze zwolnienia przez większą
liczbę osób, niż to wynikałoby z zasad ogólnych (określonych w punktach 1-5), z tym,
że w takim przypadku wymiar godzin zwolnienia dla poszczególnych pracowników
jest odpowiednio mniejszy. Z art. 31 ust. 2 wynika, że w zależności od wniosku za-
rządu zakładowej organizacji związkowej zwolnienie od świadczenia pracy przysłu-
guje z zachowaniem lub bez zachowania prawa do wynagrodzenia. W tym samym
ustępie ustanowiona została delegacja dla Rady Ministrów do określenia w drodze
rozporządzenia ,,trybu" udzielania zwolnień oraz zakresu uprawnień przysługujących
pracownikom w czasie tych zwolnień. Na podstawie upoważnienia z art. 31 ust. 2
Rada Ministrów wydała rozporządzenie z dnia 19 maja 1992 r. w sprawie udzielania
bezpłatnych urlopów oraz zwolnień od pracy pracownikom pełniącym z wyboru funk-
cje w związkach zawodowych (Dz.U. Nr 45, poz. 201), a następnie obecnie obowią-
zujące rozporządzenie z dnia 11 czerwca 1996 r. w sprawie trybu udzielania urlopu
bezpłatnego i zwolnień od pracy pracownikom pełniącym z wyboru funkcje w związ-
kach zawodowych oraz zakresu uprawnień przysługujących pracownikom w czasie
urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy (Dz.U. Nr 71, poz. 336). W obu tych rozpo-
rządzeniach zawarta została (analogiczna) regulacja odnosząca się do ,,ustania"
okoliczności uprawniających pracownika do korzystania ze zwolnienia od pracy.

W myśl § 5 aktualnie obowiązującego rozporządzenia zarząd zakładowej or-
ganizacji związkowej jest obowiązany poinformować pracodawcę o ustaniu okolicz-
ności uprawniających pracownika do korzystania ze zwolnienia od pracy (ust. 1), a w
razie ustania tych okoliczności pracownik ma obowiązek przystąpienia do pracy (ust.
2).

Przedstawiona regulacja odnosi się zarówno do relacji pracodawca - zakła-
dowa organizacja związkowa, jak i do stosunku pracy poszczególnych pracowników
(relacji pracodawca - pracownik). Sformułowanie z art. 31 ust. 2 zdanie drugie ustawy
o związkach zawodowych ustalające zakres delegacji ustawowej dla Rady Ministrów
należy rozumieć w taki sposób, że w ramach określenia trybu udzielania zwolnień od
pracy oraz zakresu uprawnień przysługujących pracownikowi w czasie zwolnień
mieści się uregulowanie całego postępowania pracodawcy wobec zakładowej
organizacji związkowej i w stosunku do wymienionych w jej wniosku pracowników,
począwszy od otrzymania wniosku o udzielenie zwolnienia do jego wyekspirowania.

Dla rozpoznania przedstawionego zagadnienia prawnego, dotyczącego tylko
stosunków między pracodawcą a pracownikiem, rozstrzygające znaczenie ma wy-
kładnia przepisów art. 31 ust. 1 i 2 ustawy o związkach zawodowych. Odczytanie
norm prawnych zawartych w tych przepisach wystarcza dla udzielenia odpowiedzi. Z
przepisu ustępu 1, w którym uregulowane zostały przesłanki udzielenia zwolnienia
wynika, że wprawdzie pracodawca jest związany treścią wniosku zakładowej organi-
zacji związkowej co do osoby (osób), którym ma być udzielone zwolnienie, ewen-
tualnego ,,podziału" limitu zwolnień między większą liczbę osób, czasu zwolnienia
(kadencja), a także zachowania prawa do wynagrodzenia, lecz nie wyklucza to
uprawnienia do weryfikacji wniosku pod względem jego zgodności z bezwzględnie
obowiązującym prawem. Pracodawca może sprawdzić, czy osoby wymienione we
wniosku pełnią funkcje związkowe i czy ich liczba (lub rozmiar zwolnienia) odpowiada
określonej w ustawie liczbie członków związku zatrudnionych w zakładzie pracy.

Pracownik, którego dotyczy wniosek nie może sam udzielić sobie zwolnienia,
chociaż może mieć roszczenie o udzielenie zwolnienia (taki pogląd wyraził Sąd Naj-
wyższy w wyroku z dnia 5 czerwca 1996 r., I PKN 37/96 - OSNAPiUS 1997 nr 3,
poz. 36). Udzielenie zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy (z zachowaniem lub
bez zachowania prawa do wynagrodzenia) powoduje modyfikację treści stosunku
pracy. Do takiej modyfikacji dochodzi z woli ustawodawcy, zgodnie z którą pracownik
wybrany do zarządu zakładowej organizacji związkowej pozostając nadal w stosunku
pracy może - w określonych ustawowo okolicznościach - nie świadczyć pracy, a na-
wet mimo nieświadczenia pracy otrzymywać wynagrodzenie.

Z przepisu art. 31 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych wynika, że dokona-
nie takiej modyfikacji treści stosunku pracy może być obowiązkiem pracodawcy tylko
w razie spełnienia przesłanek określonych w tym przepisie. Zmiana, a także ustanie
okoliczności (faktów) będących przesłankami zwolnienia, może powodować niezgod-
ność z prawem (art. 31 ustawy o związkach zawodowych) zmodyfikowanego stosun-
ku pracy. Chodzić może np. o wygaśnięcie mandatu członka zarządu organizacji
związkowej, rozwiązanie tej organizacji lub istotnej (w świetle art. 31 ustawy o związ-
kach zawodowych) zmiany liczby jej członków.

W § 5 rozporządzenia Rady Ministrów określono powinności zarządu zakła-
dowej organizacji związkowej i pracownika w razie zaistnienia takiej sytuacji. Zarząd
ma obowiązek powiadomić pracodawcę o ustaniu okoliczności uzasadniających do-
konaną modyfikację stosunku pracy, a pracownik którego to dotyczy ma obowiązek
przystąpienia do pracy. Konsekwencje przedstawionej niezgodności z prawem zmo-
dyfikowanej treści stosunku pracy wynikają wprost z ustawy. Niezależnie od tego jak
postąpi zarząd zakładowej organizacji związkowej, jeżeli odpadły podstawy do nie-
świadczenia pracy, pracownik winien pracę podjąć, a pracodawca może się tego od
niego domagać, wydając odpowiednie polecenie.

Z treści art. 31 ustawy o związkach zawodowych nie wynika, że pracownik
może wbrew woli pracodawcy nie świadczyć pracy, a nawet otrzymywać wynagro-
dzenie bez wykonywania pracy mimo, że nie zachodzą przesłanki określone w tym
przepisie.

Świadczenie (wykonywanie) pracy należy do istotnych elementów stosunku
pracy (por. art. 22 § 1 KP), a wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną (za
czas niewykonywania pracy tylko wówczas, gdy przepisy prawa pracy tak stanowią -
art. 80 KP). Regulacja zawarta w art. 31 ustawy o związkach zawodowych stanowi
obciążenie dla pracodawcy, podyktowane potrzebą zagwarantowania należytego i
swobodnego wypełniania zadań przez zakładową organizację związkową. Obowiązki
pracodawcy sięgają tak daleko, jak to określono w tym przepisie. Takie same są
granice uprawnień pracownika. Jeżeli odpadły podstawy do powstrzymania się przez
pracownika od wykonywania jego podstawowego zobowiązania - świadczenia pracy,
pracownik powinien pracę podjąć bez względu na to, czy zarząd zakładowej organi-
zacji związkowej poinformował pracodawcę o ustaniu okoliczności uzasadniających
udzielenie mu zwolnienia od pracy.

Z powyższych względów należało podjąć uchwałę o treści przedstawionej w
sentencji.
========================================