Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 29 czerwca 1995 r.
I PZP 5/95

Przewodniczący Prezes SN: Jan Wasilewski, Sędziowie SN: Józef Iwulski,
Kazimierz Jaśkowski, Adam Józefowicz, Maria Mańkowska (sprawozdawca), Jadwiga
Skibińska-Adamowicz (współsprawozdawca), Maria Tyszel.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Stefana Trautsolta, w sprawie z
powództwa Mirosława R., Jacka R., Bogusława B., Mirosława K., Jerzego T., Wandy T.,
Grzegorza B., Stanisława T. i Bożeny S. przeciwko Zakładom Urządzeń Górniczych
"W." w W. o ekwiwalent pieniężny za deputat węglowy, po rozpoznaniu w dniu 29
czerwca 1995 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez skład trzech sędziów Sądu
Najwyższego postanowieniem z dnia 24 maja 1995 r., sygn. akt I PRN 114/94:

Czy ekwiwalent pieniężny w zamian za deputat węglowy przewidziany i
określony kwotowo w zakładowym systemie wynagradzania podlega waloryzacji na
podstawie art. 3581 § 3 k.c. w związku z art. 300 k.p.?

p o d j ą ł następującą uchwałę:

Świadczenie pieniężne ustalone kwotowo w zakładowym systemie wy-
nagradzania w zamian za deputat węglowy niezależnie od zmiany wartości węgla,
nie spełnione w terminie, może być waloryzowane na podstawie art. 3581 § 3 k.c.
w związku z art. 300 k.p.


U z a s a d n i e n i e

Przytoczone wyżej zagadnienie prawne przedstawione zostało przez zwykły
skład Sądu Najwyższego w sprawie, w której Minister Sprawiedliwości wniósł rewizję
nadzwyczajną od prawomocnego wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych we Wrocławiu z dnia 24 maja 1994 r., [...]. Wyrokiem tym odda-
lono rewizję pozwanych Zakładów Urządzeń Górniczych "W." w W. od wyroku Sądu
Rejonowego-Sądu Pracy w Wałbrzychu z dnia 2 grudnia 1993 r., [...], zasądzającego na
rzecz 9 pracowników zwaloryzowany ekwiwalent pieniężny za deputat węglowy
przysługujący za lata 1990 - 1992.
Sądy obu instancji przyjęły, że z istoty ekwiwalentu pieniężnego za deputat
węglowy wynika zasada ekwiwalentności, czyli równowartości ceny węgla. Uwzględ-
niając zatem różnice pomiędzy średnią ceną zakupu 1 tony węgla dla celów deputa-
towych, a kwotami wypłaconymi powodom z tytułu ekwiwalentu pieniężnego, Sąd Rejo-
nowy zasądził na rzecz powodów wyliczone na powyższej zasadzie odpowiednie kwoty
pieniężne i ustalił, iż deputat węglowy - zgodnie z Układem Zbiorowym Pracy dla
Przemysłu Węglowego z dnia 1 lutego 1980 r. - przysługiwał powodom wyłącznie w
postaci ekwiwalentu pieniężnego. Stosownie do komunikatów zawartych w załącznikach
do porozumienia, wysokość ekwiwalentu pieniężnego za 1 tonę węgla wzrosła ze 194
tys. zł w 1990 r. do 242 tys. zł w 1992 r. Według Sądu, przy wypłacie ekwiwalentu
pieniężnego nie uwzględniono, że ceny węgla obowiązujące na wolnym rynku były
wyższe i wynosiły w 1990 r. 226.400 zł, w 1991 r. 442.267 zł, a w 1992 r. 614.708 zł za
jedną tonę.
Sąd Wojewódzki podzielił pogląd Sądu I instancji, że do roszczeń powodów ma
zastosowanie art. 3581 § 3 k.c. w związku z art. 300 k.p. oraz że dokonana waloryzacja
świadczeń powodów jest zgodna z prawem i obowiązującą wykładnią, a także nie
narusza interesu strony pozwanej, bowiem przyjęte zostały ceny umiarkowane, tj.
średnie ceny zakupu węgla.
Minister Sprawiedliwości zarzucił zaskarżonemu wyrokowi rażące naruszenie
prawa, a w szczególności art. 3581 § 3 i 5 k.c. w związku z art. 300 k.p. oraz art. 19 ust.
2, 4 i 5 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. o zasadach tworzenia zakładowych systemów
wynagradzania (jednolity tekst: Dz. U. z 1990 r., Nr 69, poz. 407).
Wnoszący rewizję nadzwyczajną podniósł przede wszystkim to, że zastosowano
art. 3581 § 3 k.c. bez rozważenia interesów obu stron, a wykonanie wyroku i przyjęcie
zasady wypłacania wszystkim pracownikom zwaloryzowanego ekwiwalentu za deputat
węglowy według metody przyjętej przez Sądy - doprowadziłoby stronę pozwaną do
upadłości. Ponadto stosowaniu waloryzacji stoi na przeszkodzie art. 3581 § 5 k.c., a
także art. 19 ust. 2 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. o zasadach tworzenia
zakładowych systemów wynagradzania.
Zdaniem Ministra Sprawiedliwości nazwa świadczenia "ekwiwalent" nie oznacza
ekwiwalentności i tak, jak wiele świadczeń tak nazwanych może pozostawać w różnej
relacji do ich rzeczowego odpowiednika.
W takim stanie faktycznym skład Sądu Najwyższego rozpoznający sprawę uznał,
że występuje w niej zagadnienie o istotnym znaczeniu, dotąd nie wyjaśnione w
orzecznictwie sądowym, dotyczące charakteru prawnego ekwiwalentu pieniężnego w
zamian za deputat węglowy, przewidzianego w zakładowym systemie wynagradzania i
wypłacanego jedynie w postaci pieniężnej, czy jest to świadczenie pieniężne sensu
stricto, czy też świadczenie niepieniężne, wyrażone w pieniądzu. Przy przyjęciu, że jest
to składnik wynagrodzenia za pracę, to czy przy pomocy normy art. 3581 § 3 k.c. można
modyfikować zasady prawa pracy dotyczące wynagrodzenia za pracę (art. 78-93 k.p.),
gdy ustalone są przez prawo możliwości oraz procedury zmian przepisów zbiorowego
prawa pracy.
Prokurator wniósł o udzielenie odpowiedzi twierdzącej, jeżeli ekwiwalent był
określony kwotowo w zakładowym systemie wynagradzania i nie doszło do wygaśnięcia
zobowiązania.
Podejmując uchwałę Sąd Najwyższy w składzie powiększonym zważył, co
następuje:
Art. 3581 § 3 k.c. ustanowił sądową waloryzację świadczeń w razie istotnej
zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania. Przedmiot tego zobo-
wiązania określa § 1 omawianego przepisu i jest nim wyłącznie suma pieniężna. Zatem
art. 3581 § 3 k.c. ma zastosowanie jedynie do świadczeń pieniężnych i odnosi się do
takich zobowiązań, które były od samego początku zobowiązaniami pieniężnymi.
Według wymienionego przepisu sądowa waloryzacja polega na zmianie wysokości lub
sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego, a to oznacza, że dotyczy świadczeń
przed ich spełnieniem, czyli dotychczas jeszcze nie wykonanych.
Zarówno zasada nominalizmu z art. 3581 § 1 k.c., jak i zasada waloryzacji
przewidziana w art. 3581 § 3 k.c., może mieć zastosowanie jedynie do zobowiązań
pieniężnych w ścisłym tego słowa znaczeniu. Chodzi tu o pewną wartość wyrażoną
przez określoną sumę pieniężną.
Inaczej sprawa przedstawia się, gdy mamy do czynienia z wszelkiego rodzaju
zobowiązaniami kompensacyjnymi, to znaczy tam, gdzie chodzi o zobowiązania
niepieniężne, w których występują świadczenia pieniężne (np. odszkodowanie, zwrot
bezpodstawnego wzbogacenia, zwrot wartości nakładów i pożytków).
Zarówno w nauce jak i orzecznictwie Sądu Najwyższego odróżnia się zobo-
wiązania pieniężne sensu stricto od zobowiązań niepieniężnych, które mogą być zas-
pokojone świadczeniem pieniężnym. W uchwałach z dnia 28 października 1993 r., III
CZP 142/93 (OSNCP 1994 z. 4 poz. 82) i z dnia 20 kwietnia 1994 r., III CZP 58/94,
(OSNCP 1994 z. 11 poz. 207) Sąd Najwyższy przyjął, że zmiana kodeksu cywilnego
dokonana w ustawie z dnia 28 lipca 1990 r. stanowi ustawowe potwierdzenie podziału
zobowiązań, których umorzenie następuje przez spełnienie świadczenia pieniężnego,
na zobowiązania pieniężne sensu stricto i zobowiązania ze swej istoty niepieniężne, w
których zapłata sumy pieniędzy umarza zobowiązanie dlatego, że przywrócenie stanu
poprzedniego jest niemożliwe albo nadmiernie kosztowne lub utrudnione (art. 363 § 1
k.c.). Zobowiązania ściśle pieniężne charakteryzują się tym, że zapłata pieniędzy jest
świadczeniem głównym od początku powstania stosunku zobowiązaniowego.
Do drugiej grupy - Sąd Najwyższy zaliczył obowiązek naprawienia szkody i uznał,
że renta wymieniona w art. 444 § 2 k.c. ma charakter odszkodowawczy i może być
wyrażona w pieniądzu, co nie oznacza jednak zmiany niepieniężnej istoty tego
zobowiązania, polegającego na wyrównaniu skutków utraty zdrowia przez poszkodo-
wanego. Natomiast zasada waloryzacji jest korelatem zasady nominalizmu, zatem
klauzula waloryzacyjna z art. 3581 § 3 k.c. może być stosowana tylko do tych zobowią-
zań, w odniesieniu do których, zgodnie z art. 3581 § 1 k.c., spełnienie świadczenia
następuje przez zapłatę sumy nominalnej. Z treści tego ostatniego przepisu wynika, że
dotyczy on zobowiązania, którego przedmiotem od chwili jego powstania jest suma
pieniężna.
Możliwość waloryzacji sądowej zależy zatem od istoty zobowiązania zakładu
pracy wobec pracownika. Rozpoznawane zagadnienie prawne dotyczy świadczenia
wywodzącego się z ekwiwalentu pieniężnego wypłacanego pracownikom w zamian za
deputat węglowy.
Według Słownika wyrazów obcych pod redakcją prof. J. Tokarskiego (PWN
Warszawa 1971), deputat (z łaciny: wyznaczony) - to część uposażenia lub uposażenie
dodatkowe wypłacone w naturze, np. opał, żywność, natomiast ekwiwalent (z łaciny:
mający równą wartość) oznacza równowartość, równoważnik, odpowiednik, a w
znaczeniu ekonomicznym - towar, w którym jest wyrażona wartość innego towaru.
Przyznanie zatem ekwiwalentu w zamian za deputat oznacza zastąpienie określonego
świadczenia w naturze innym świadczeniem w naturze (równoważnikiem) lub pewną
kwotą pieniędzy. W tym drugim wypadku ekwiwalent jest ekwiwalentem pieniężnym.
W przedmiotowej sprawie chodzi o świadczenie pieniężne wynikające ze sto-
sunku pracy. Zgodnie z § 4 załącznika Nr 32 UZP dla Przemysłu Węglowego pra-
cownikom zatrudnionym u strony pozwanej deputat węglowy przysługiwał tylko w formie
ekwiwalentu pieniężnego, było to zatem od początku powstania zobowiązania
świadczenie wyłącznie pieniężne. Było to zarazem świadczenie branżowe, gdyż zostało
uregulowane branżowym systemem wynagrodzeń. Potwierdza to załączony do akt
sprawy Protokół Nr 1 do Porozumienia z dnia 22 stycznia 1990 r. zawartego między
dyrektorem strony pozwanej i organizacjami związkowymi działającymi w Zakładach,
który w pkt 6 traktuje deputat węglowy jako element składowy wynagrodzenia za pracę.
Jego wypłaty są uwzględniane przy ustalaniu wymiaru innych świadczeń
pracowniczych, obliczanych na podstawie wynagrodzenia za pracę, takich jak np.
wynagrodzenie urlopowe, zasiłek chorobowy, podstawa wymiaru renty, czy emerytury.
Spełnienie tego świadczenia, co jest w sprawie bezsporne, następuje wyłącznie przez
zapłatę pieniędzy. Jest to zatem świadczenie stricte pieniężne, bo suma pieniężna była
przedmiotem zobowiązania od początku, tj. od chwili powstania zobowiązania. Różni się
zatem w swej istocie od zobowiązań niepieniężnych ze świadczeniem pieniężnym.
Takie też stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 2 września 1992 r., I
PZP 51/92 (Wokanda 1992 nr 12 str. 12), w której udzielono odpowiedzi, że do
uprawnień pracowników z tytułu ekwiwalentu pieniężnego za węgiel - w wypadku
istotnego wzrostu cen węgla - stosuje się odpowiednio art. 3581 § 3 k.c. w związku z art.
300 k.p. Pogląd wyrażony w tej sprawie był kontynuacją poprzednich orzeczeń Sądu
Najwyższego, w których przyjmowano, że w sprawach z zakresu prawa pracy
dopuszczalna jest waloryzacja zobowiązania pieniężnego (np. wyrok z dnia 30 stycznia
1992 r., I PRN 60/91, nie publikowany, uchwała z dnia 13 marca 1992 r., I PZP 14/92,
OSNCP 1992 z. 9 poz. 160, uchwała z dnia 3 kwietnia 1992 r., I PZP 19/92, OSNCP
1992 z.9 poz. 166), a także później potwierdzono ten pogląd w wyroku z dnia 16 wrześ-
nia 1993 r., I PRN 70/93 (OSNCP 1994 z. 5 poz. 113). W uzasadnieniu tego ostatniego
wyroku podkreślono, że z istoty swej waloryzacja świadczenia powinna zmierzać do
przywrócenia mu rzeczywistej, wynikającej z treści stosunku prawnego wartości
ekonomicznej. Tym celem kierować się powinien sąd wybierając metodę waloryzacji i
jej miernik. Waloryzacja musi bowiem uwzględniać m.in. interes obu stron.
Granice waloryzacji wyznacza sam § 3 art. 3581 k.c. stanowiąc, że zmiana
wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego wymaga rozważenia
interesu stron zgodnie z zasadami współżycia społecznego. W tej sytuacji zarówno
stopień waloryzacji, jak i kryteria waloryzacyjne pozostawione są wyłącznie sędziows-
kiemu uznaniu, zatem w praktyce decydować będą konkretne okoliczności faktyczne
występujące w rozpoznawanej sprawie. W złej sytuacji finansowej pozwanego zakładu
pracy, kwestia ta, jako podlegająca ocenie sądu przy rozpoznawaniu przedmiotowego
roszczenia, będzie miała podstawowe znaczenie dla ustalenia miernika tej waloryzacji.
Można więc założyć i taką sytuację, że ekwiwalent za deputat węglowy w wyniku
waloryzacji, właśnie z uwagi na interes strony pozwanej, nie będzie odpowiadał realnej
wartości należnego deputatu węglowego, skrajnie zaś, że powodowie w ogóle nie
otrzymają żądanej waloryzacji tego świadczenia. Jednakże konieczność rozważenia
tych problemów z uwagi na "interes obu stron" nie narusza zasady dopuszczalności
waloryzacji świadczeń ze stosunku pracy.
W wyroku z dnia 15 kwietnia 1994 r., I PRN 14/94 (OSNAPiUS 1994 nr 4 poz.
69) Sąd Najwyższy zastosował tę zasadę uznając, że nie dokonując waloryzacji wynag-
rodzenia za pracę należnego pracownikowi, sąd rażąco naruszył art. 3581 § 3 k.c. w
związku z art. 300 k.p.
Możliwość stosowania art. 3581 § 3 k.c. w sprawach z zakresu prawa pracy
poprzez art. 300 k.p. Sąd Najwyższy przyjął w wielu orzeczeniach (uchwała z 13 marca
1992 r., I PZP 14/92, OSNCP 1992 z. 9 poz. 160; uchwała z 2 września 1992, I PZP
51/92 - nie publikowana, dotycząca również ekwiwalentu za węgiel; wyrok z 30 stycznia
1992 r., I PRN 60/91, PiZS 1992 nr 7 str. 64; wyrok z 3 czerwca 1993 r., I PR 60/90, nie
publikowany, gdzie dopuszczono możliwość waloryzacji odszkodowania zasądzonego z
tytułu nieprawidłowego wypowiedzenia umowy o pracę, wyrok z 16 września 1993 r., I
PRN 70/93, OSNCP 1994 z. 5 poz. 113; wyrok z dnia 15 kwietnia 1994 r,. I PZP 14/94,
OSNAPiUS 1994 nr 4 poz. 69; uchwała z dnia 15 kwietnia 1994 r., I PZP 15/94,
OSNAPiUS 1994 nr 3 poz. 51, gdzie przyjęto zastosowanie art. 3581 § 3 k.c. do
wynagrodzenia za pracowniczy projekt wynalazczy; tak samo jak w wyroku z 23 lipca
1993, I PRN 81/93 i z 22 lutego 1994 r., I PRN 125/93).
Na podstawie przytoczonych orzeczeń Sądu Najwyższego można zauważyć
jednolitą dotychczas linię orzecznictwa, przyjmującą dopuszczalność stosowania art.
3581 § 3 k.c. poprzez art. 300 k.p. do świadczeń pieniężnych z zakresu prawa pracy.
Na przeszkodzie temu nie stoi art. 3581 § 5 k.c., który stanowi, że przepisy § 2 i 3
nie uchybiają przepisom regulującym wysokość cen i innych świadczeń pieniężnych.
Oznacza to, że gdyby przepisy regulujące świadczenie pieniężne, jakim jest ekwiwalent
pieniężny za deputat węglowy, w stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy, regulowały
sposób ustalania tego świadczenia, to miałyby pierwszeństwo przed klauzulą
waloryzacyjną z art. 3581 § 3 k.c.
Miałoby to miejsce wówczas, gdyby w zakładowym systemie wynagradzania
przyjęto, że ustalanie wysokości ekwiwalentu pieniężnego w zamian za deputat węg-
lowy następuje według ceny urzędowej węgla obowiązującej w chwili wymagalności
świadczenia. W takiej sytuacji pracownicy mogliby dochodzić roszczeń realizujących
rzeczywistą wartość świadczenia w naturze na podstawie stosowanego wprost porozu-
mienia płacowego. Jeżeli zatem ekwiwalent pieniężny jest powiązany ze świadczeniem
w naturze, np. pracownikowi wypłaca się równowartość określonej ilości węgla, to tego
rodzaju ekwiwalent nie podlega waloryzacji na podstawie art. 3581 § 3 k.c. Takie też
stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 29 stycznia 1988 r., III PZP 58/87
(OSNCP 1989 z. 10 poz. 145), gdzie przyjęto, że wysokość ekwiwalentu pieniężnego w
zamian za deputat węglowy, przewidzianego w art. 19 Układu Zbiorowego Pracy dla
Przemysłu Hutnictwa, ustala się według ceny urzędowej węgla obowiązującej w chwili
wymagalności świadczenia, chyba że porozumienie zawarte w trybie art. 4 ustawy z
dnia 26 stycznia 1984 r. o zasadach tworzenia zakładowych systemów wynagradzania
(Dz. U. Nr 5, poz. 25) odstępuje w całości lub w części od stosowania tego świadczenia.
Porozumienie płacowe, zawarte w niniejszej sprawie w dniu 22 stycznia 1990 r.,
takich postanowień nie zawiera. Ani w porozumieniu, ani w protokołach dodatkowych
nie ma też wzmianki, że strona pozwana uzgodniła z organizacjami związkowymi
stosowanie ograniczeń wysokości ekwiwalentu na podstawie art. 19 ust. 2 ustawy z
dnia 26 stycznia 1984 r. o zasadach tworzenia zakładowych systemów wynagradzania
(jednolity tekst: Dz. U. z 1990 r., Nr 69, poz. 407).
Zakładowy system wynagradzania wprowadzony w miejsce układu zbiorowego
pracy zgodnie z przepisami rozdziału 3 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r., w myśl art. 24
tej ustawy, stanowi zakładową umowę zbiorową.
W rewizji nadzwyczajnej Minister Sprawiedliwości przedstawił pogląd, że w
przepisie art. 3581 § 3 k.c. jest mowa wyłącznie o świadczeniach pieniężnych ustalo-
nych w orzeczeniu lub umowie, a skoro porozumienie płacowe jest jednym ze źródeł
prawa pracy, należącym do tzw. aktów wewnątrzzakładowych, to nie ma możliwości
waloryzacji świadczeń pieniężnych z nich wynikających.
Sąd Najwyższy nie podziela tego stanowiska. W art. 3581 § 3 k.c. nie ma mowy o
świadczeniach pieniężnych ustalonych wyłącznie w orzeczeniu lub umowie. Użyte w
tym przepisie słowo "chociażby" nie oznacza takiej wyłączności, ale wskazuje, że
obowiązek spełnienia świadczenia pieniężnego może być przez sąd zmieniony w
zakresie jego wysokości lub sposobu spełnienia, w okolicznościach wymienionych w
tym przepisie, nawet wówczas, gdyby były ustalone w orzeczeniu lub umowie.
Stosownie więc do art. 3581 § 3 k.c. sąd może zmienić wysokość lub sposób
spełnienia świadczenia pieniężnego wtedy, gdy ta wysokość ustalona została w umo-
wie. Z tej przyczyny nie ma przeszkód, aby świadczenie należne pracownikom okreś-
lone w Porozumieniu z 1990 r. wprowadzającym zakładowy system wynagradzania,
które jest umową między właściwym organem zakładowej organizacji związkowej - z
jednej strony i kierownikiem zakładu pracy po zasięgnięciu pozytywnej opinii rady pra-
cowniczej (rady załogi) i uzyskaniu opinii ogólnego zebrania pracowników (delegatów) -
z drugiej strony (art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r.), mogły być
podwyższane w drodze sądowej waloryzacji.
Stosowaniu waloryzacji nie sprzeciwiają się w ogólności również zasady prawa
pracy dotyczące wynagrodzenia za pracę (art. 78-93 k.p.), bowiem w waloryzacji
świadczenia pieniężnego należnego pracownikowi, jeżeli po powstaniu zobowiązania
zmieniła się siła nabywcza pieniądza,nie można dopatrzyć się sprzeczności z zasadami
prawa pracy, o których mowa w art. 300 k.p.Przepis ten traktuje zasady prawa pracy
jako kryterium dopuszczalności stosowania w stosunkach pracy przepisów kodeksu
cywilnego. Zawarte w kodeksie pracy podstawowe zasady prawa pracy (art. 10 - 18),
jak i zasady, które unormowane są poza rozdziałem 2 działu I kodeksu pracy, które
odnoszą się do poszczególnych praw, w tym także wynagrodzenia za pracę i innych
świadczeń pracowniczych, nie stanowią przeszkody do stosowania klauzuli
waloryzacyjnej. Zarówno podstawowa zasada prawa pracy wyrażona w art. 13 k.p. o
przysługującym pracownikowi wynagrodzeniu za pracę odpowiednio do jej rodzaju,
ilości i jakości, jak również zasady wyrażone w przepisach art. 78 - 93 k.p., nie regulują
uprawnień pracownika do waloryzacji wynagrodzenia, a co najważniejsze, takiego
uprawnienia nie wykluczają, chociażby ze względu na szeroko rozumianą zasadę z art.
18 § 2 k.p. i zasadę odpłatności za pracę.
W całym systemie prawa pracy brak jest instytucji prawnej analogicznej do
klauzuli waloryzacyjnej z art. 3581 § 3 k.c. Odpowiedniość stosowania tego przepisu
poprzez art. 300 k.p. dla uwzględnienia roszczenia o waloryzację świadczenia pracow-
niczego - w rozpoznawanej sprawie ekwiwalentu pieniężnego za deputat węglowy - jest
zatem dopuszczalna i usprawiedliwiona. Należy zgodzić się z wywodami Sądu
Najwyższego zawartymi w uchwale z dnia 2 września 1992 r., I PZP 51/92, że nie ma
argumentów na to, aby pracownikowi, w przeciwieństwie do strony innego stosunku
zobowiązaniowego, nie przysługiwało prawo otrzymania świadczenia uwzględniającego
w swej wysokości istotną zmianę siły nabywczej pieniądza; tym bardziej że ekwiwalent
za węgiel wchodzi w skład systemu świadczeń związanych z pracą, a zatem takich,
które powinny posiadać określoną wartość ekonomiczną.
Skoro przepis kodeksu cywilnego, ustanawiający regułę waloryzacyjną nie jest w
ogólności sprzeczny z zasadami prawa pracy, to świadczenie pracownicze nie powinno
doznawać mniejszej ochrony niż inne świadczenia pieniężne. Waloryzacja ekwiwalentu
pieniężnego za deputat węglowy nie tylko nie sprzeciwia się żadnej zasadzie prawa
pracy, ale jak wykazano wyżej także przepisom zakładowym obowiązującym u strony
pozwanej.
W uchwale z dnia 3 kwietnia 1992 r., I PZP 19/92 (OSNCP 1992 z. 9 poz. 166),
Sąd Najwyższy również podniósł, że przepis art. 3581 § 3 k.c. w ogólności nie tylko nie
pozostaje w sprzeczności z zasadami prawa pracy, lecz wręcz pozwala na realizację
jednej z nich, a mianowicie zasady pełnej odpłatności. Wynagrodzenie przysługujące
pracownikowi za pracę powinno być odpowiednie do jej rodzaju, ilości i jakości oraz
stanowić jej równowartość ekonomiczną. Jeżeli w wyniku deprecjacji pieniądza w
momencie spełniania opóźnionego świadczenia wchodzącego w zakres wynagrodzenia
za pracę, nie miałoby ono przedstawiać przypisanej mu wartości ekonomicznej, to
byłoby to sprzeczne z omawianą zasadą prawa pracy, wyrażoną w art. 13 k.p.
Jeżeli zatem zakład pracy zobowiązał się do wypłacania określonego w złotych
ekwiwalentu za określoną ilość węgla, to w sytuacji, gdy po powstaniu zobowiązania
wzrosła na rynku cena węgla, a więc gdy siła nabywcza pieniądza (ekwiwalentu) uległa
istotnej zmianie, to powinna także wzrosnąć wysokość tego ekwiwalentu, jako
równowartości w pieniądzu, należnego pracownikowi deputatu. Stanowi to przykład
spełnienia się przesłanki z art. 3581 § 3 k.c. dotyczącej "istotnej zmiany siły nabywczej
pieniądza po powstaniu zobowiązania".
Pracownikowi nie można też zarzucić, że żądanie waloryzacji jest sprzeczne z
art. 8 k.p. Słusznie ocenił taką sytuację Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 października
1994 r., I PRN 76/94 (OSNAPiUS 1995 z. 6 poz. 77), uznając, że domaganie się przez
pracowników należnego im ekwiwalentu za węgiel - mimo trudności z realizacją
płatności przez zakład pracy - nie jest sprzeczne ze społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem prawa ani z zasadami współżycia społecznego.
Waloryzacji na podstawie art. 3581 § 3 k.c. może jednak podlegać tylko świad-
czenie nie wypłacone w terminie. A contrario wynika z tego, że nie można żądać
sądowej waloryzacji przedmiotowego ekwiwalentu na przyszłość. Takie żądanie byłoby
w istocie wprowadzaniem zmiany zakładowych porozumień płacowych, do czego
przewidziane są inne tryby postępowania. Istnienie tych innych mechanizmów zmiany
porozumień płacowych prowadzi do wniosku, że w tej sytuacji próba wykorzystania w
tym celu sądowej waloryzacji z art. 3581 § 3 k.c. byłaby sprzeczna z zasadami prawa
pracy, a wskutek tego niemożliwa ze względu na treść art. 300 k.p.
Sąd może korzystać z przepisu art. 3581 § 3 k.c. tylko wtedy, gdy istotna zmiana
siły nabywczej pieniądza miała miejsce po powstaniu zobowiązania, a więc gdy zakład
pracy nie płacił pracownikowi ekwiwalentu, a upływ czasu spowodował znaczne
obniżenie realnej wartości kwot przewidzianych w układzie zbiorowym pracy.
Przy przyjęciu zatem dopuszczalności stosowania art. 3581 § 3 k.c. dla zmiany
wysokości składnika wynagrodzenia za pracę, jakim jest nie wypłacony w terminie
pieniężny ekwiwalent za deputat węglowy, pozostaje jeszcze do rozważenia kwestia
stosowania tego przepisu wobec spełnionego świadczenia.
Zasadą jest, że waloryzacja sądowa może dotyczyć tylko zobowiązań pienięż-
nych jeszcze nie wykonanych. Nie jest dopuszczalna w wypadku, gdy wierzyciel przyjął
świadczenie w nominalnej wysokości, a okoliczności uzasadniają ocenę, że
zobowiązanie dłużnika wygasło. Dłużnik, który stosownie do art. 354 § 1 k.c. wykonał
zobowiązanie zgodnie z jego treścią i celem, powinien być pewny swojej sytuacji praw-
nej i ekonomicznej. Jednakże pojęcia "spełnienie świadczenia" i "wykonanie zo-
bowiązania" wymagają rozróżnienia i dokonał tego Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 3
kwietnia 1992 r., I PZP 19/92 (OSNCP 1992 z. 9 poz. 166), w której przyjął, że zgodnie
z art. 3581 § 1 k.c. zapłata kwoty nominalnej stanowi jedynie spełnienie świadczenia.
Nie oznacza ona jeszcze wykonania zobowiązania, gdyż do tego, oprócz spełnienia
świadczenia, potrzebne jest jeszcze zaspokojenie wierzyciela. Spełnienie świadczenia
nie zawsze też prowadzi do wykonania zobowiązania, skoro według art. 354 § 1 k.c.
wykonanie zobowiązania przez dłużnika powinno być zgodne ze społeczno -
gospodarczym celem zobowiązania oraz z zasadami współżycia społecznego. W razie
istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, takie spełnienie
świadczenia w kwocie nominalnej może nie zaspokajać interesu wierzyciela, stąd jeżeli
nawet wierzyciel przyjmuje takie świadczenie, to nie powoduje to wygaśnięcia
zobowiązania, jeżeli jednocześnie oświadczy, że żąda waloryzacji albo uznaje taką
zapłatę jedynie jako zaspokojenie częściowe.
Kwestia zatem okoliczności i daty przyjęcia świadczenia pieniężnego przez
powodów oraz ich zachowanie się powinny być przedmiotem ustaleń Sądu, jako ele-
mentu oceny, czy zobowiązanie rzeczywiście wygasło.
Samo późniejsze wniesienie powództwa pracowników na podstawie art. 3581 § 3
k.c. nie przesądza o dopuszczalności waloryzacji, bez dokonania ustaleń dotyczących
spełnienia świadczenia przez pozwany zakład pracy.
Reasumując, należy uznać, że skoro zasady prawa pracy nie przewidywały
inflacji ani środka zaradczego dla dostosowania do niej wysokości wynagrodzenia, to
istotna zmiana siły nabywczej ekwiwalentu pieniężnego wypłaconego w zamian za
deputat węglowy, usprawiedliwia sięgnięcie do przepisu kodeksu cywilnego o klauzuli
waloryzacyjnej, jeżeli to świadczenie ustalone kwotowo w zakładowym systemie wy-
nagradzania nie było uzależnione od zmiany wartości węgla i nie zostało wypłacone.
Pozwala na to art. 300 k.p., bowiem sprawy te nie znajdują regulacji w przepisach
prawa pracy. Świadczenia ze stosunku pracy nie powinny podlegać słabszej ochronie,
niż inne świadczenia cywilno-prawne, dla których stosowanie sądowej waloryzacji z art.
3581 § 3 k.c. nie jest kwestionowane.
Z tych wszystkich przyczyn, Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak w sentencji.

========================================