Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 27 października 1999 r.
III ZP 13/99


Przewodniczący: Prezes SN Jan Wasilewski, Sędziowie SN: Beata
Gudowska, Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Zbigniew Myszka, Teresa Romer, Maria
Tyszel (współsprawozdawca), Barbara Wagner.

Sąd Najwyższy, z udziałem Prokuratora Prokuratury Krajowej Jana
Szewczyka, po rozpoznaniu w dniu 27 października 1999 r. wniosku Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej, skierowanego przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego do
rozpoznania przez skład siedmiu sędziów Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź na nas-
tępujące pytanie prawne:


Czy lekarz - przedstawiciel Związku Inwalidów Wojennych RP powinien czy
też nie uczestniczyć, wspólnie z lekarzem orzecznikiem ZUS, przy ocenie niezdolno-
ści do pracy osób represjonowanych, ubiegających się o rentę na podstawie art. 12
ust. 2 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach
będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz.U. z 1997 r., Nr 142,
poz. 950 ze zm.) ?

p o d j ą ł następującą uchwałę:

Oceny niezdolności do pracy osób represjonowanych w rozumieniu art.
4 ust. 1 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych oso-
bach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (jednolity
tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 142, poz. 950 ze zm.), ubiegających się o rentę z tytułu
niezdolności do pracy na podstawie art. 12 ust. 2 tej ustawy, dokonuje lekarz
orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych bez udziału lekarza przedstawi-
ciela Związku Inwalidów Wojennych Rzeczypospolitej Polskiej.

U z a s a d n i e n i e


Minister Pracy i Polityki Socjalnej, powołując się na przepis art. 13 pkt 3 i art.
16 ust. 2 ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym (jednolity tekst:
Dz.U. z 1994 r. Nr 13, poz. 48 ze zm.), wniósł o podjęcie uchwały rozstrzygającej o
podmiotowym zakresie stosowania art. 57 ust. 2 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o
zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (jednolity tekst:
Dz.U. z 1983 r. Nr 13, poz. 68 ze zm.) i wyjaśniającej ,,czy lekarz - przedstawiciel
Związku Inwalidów Wojennych RP powinien czy też nie uczestniczyć, wspólnie z le-
karzem orzecznikiem ZUS, przy ocenie niezdolności do pracy osób represjonowa-
nych, ubiegających się o rentę na podstawie art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 24 stycznia
1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojen-
nych i okresu powojennego (jednolity tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 142, poz. 950 ze
zm.)".

W uzasadnieniu wniosku wskazano, że stosownie do art. 57 ust. 2 ustawy o
zaopatrzeniu inwalidów wojennych grupę inwalidztwa i datę jego powstania, a także
związek inwalidztwa z działaniami wojennymi albo ze służbą wojskową, związek
śmierci ze służbą wojskową żołnierza zwolnionego ze służby, który zmarł poza wojs-
kowym zakładem leczniczym (...) ustala komisja lekarska do spraw inwalidztwa i za-
trudnienia, w skład której wchodzi także lekarz - przedstawiciel Związku Inwalidów
Wojennych Rzeczypospolitej Polskiej, na podstawie orzeczenia wojskowej komisji
lekarskiej. Według wnioskodawcy z przepisu tego wynika, że lekarz - przedstawiciel
Związku Inwalidów Wojennych RP ,,jest uprawniony do wzięcia udziału w składzie
komisji lekarskiej (...) tylko w tych przypadkach, w których komisje rozpatrują sprawy
o rentę wojenną byłych żołnierzy w rozumieniu art. 6 ustawy o zaopatrzeniu inwali-
dów wojennych, a nie w sprawach osób represjonowanych ubiegających się o rentę
na podstawie art. 12 ust. 2 ustawy o kombatantach...".

Odmienny pogląd wyraził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 8 lis-
topada 1995 r., II URN 50/95 (OSNAPiUS 1996 nr 11, poz. 161) - w pytaniu błędnie
przytoczono sygnaturę - stwierdzając, że przepis art. 57 ust. 2 ustawy o zaopatrzeniu
inwalidów wojennych w części dotyczącej udziału lekarza - przedstawiciela Związku
Inwalidów Wojennych w składzie komisji lekarskiej ustalającej inwalidztwo i jego
związek ze służbą wojskową - z mocy art. 12 ust. 2 ustawy o kombatantach - ma
również zastosowanie przy ustalaniu inwalidztwa kombatantów i osób represjonowa-
nych oraz jego związku z pobytem między innymi na przymusowym zesłaniu lub de-
portacji do byłego ZSRR.

W oparciu o to stanowisko sądy apelacyjne uchylają wyroki sądów niższej ins-
tancji i decyzje organów rentowych oddalających roszczenia wnioskodawców, jeżeli
przy orzekaniu o stanie zdrowia i jego związku z pobytem w miejscach represji nie
uczestniczył lekarz - przedstawiciel Związku Inwalidów Wojennych oraz przekazują
sprawy do ponownego rozpatrzenia przez oddziały ZUS z zobowiązaniem do ich
rozpoznania przy udziale lekarza - przedstawiciela Związku Inwalidów Wojennych.

Powyższego stanowiska nie podziela Związek Inwalidów Wojennych, który
uważa, że przepisy art. 57 ustawy o zaopatrzeniu inwalidów wojennych oraz § 8 pkt
1lit. a i b rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 8 sierpnia 1997 r. w
sprawie orzekania o niezdolności do pracy dla celów rentowych (Dz.U. Nr 99, poz.
612) winny być stosowane wyłącznie w stosunku do osób, których niezdolność do
pracy ma bezpośredni związek przyczynowy ze zranieniami lub kontuzjami odniesio-
nymi w walce zbrojnej, nie dotyczą one natomiast osób represjonowanych, które - na
podstawie art. 12 ust. 2 ustawy o kombatantach - mają prawo ubiegać się o orzecze-
nie niezdolności do pracy i uprawnienia inwalidów wojennych.

W ocenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej stanowisko Związku Inwalidów
Wojennych ma oparcie w przepisie art. 12 ust. 4 ustawy o kombatantach, w myśl któ-
rego związek zranień, kontuzji bądź innych obrażeń lub chorób z pobytem w miejs-
cach, o których mowa w art. 3 i art. 4 ust. 1, a także związek inwalidztwa z takim po-
bytem ustala komisja lekarska do spraw inwalidztwa i zatrudnienia.

Rozważając zasadność złożonego wniosku należy wskazać, że art. 13 pkt 3
ustawy o Sądzie Najwyższym określa, iż swoje funkcje Sąd Najwyższy wykonuje
przez ,,podejmowanie uchwał mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych bu-
dzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżność w
orzecznictwie". Z uzasadnienia pytania prawnego wynika w istocie, że przepis art. 57
ust. 2 ustawy o zaopatrzeniu inwalidów wojennych jest jednolicie rozumiany w
orzecznictwie Sądu Najwyższego, nie wywołuje także wątpliwości w praktyce, które
w praktyce organów rentowych dotyczą stosowania tego przepisu dla badania
związku inwalidztwa (niezdolności do pracy) z pobytem między innymi na przymuso-
wym zesłaniu lub deportacji do byłego ZSRR, w świetle wykładni art. 12 ustawy o
kombatantach dokonanej w uzasadnieniu wyroku Sadu Najwyższego z dnia 8 listo-
pada 1995 r.

W tej sytuacji (ze względu na wątpliwości w praktyce organów rentowych) do-
bro wymiaru sprawiedliwości oraz prawidłowość wykładni prawa przemawia za pod-
jęciem uchwały (art. 20 ust. 1 ustawy o Sądzie Najwyższym a contrario).
Przede wszystkim należy ponownie wskazać na jednolitość orzecznictwa
Sądu Najwyższego co do rozumienia art. 57 ust. 2 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o
zaopatrzeniu inwalidów wojennych Przepis ten stwierdza, iż grupę inwalidztwa i datę
jego powstania, związek inwalidztwa z działaniami wojennymi lub mającymi charakter
wojennych albo ze służbą wojskową, związek śmierci ze służbą wojskową żołnierza
zwolnionego ze służby, który zmarł poza wojskowym zakładem leczniczym oraz
związek śmierci inwalidy ze służbą wojskową ustala komisja lekarska do spraw inwa-
lidztwa i zatrudnienia, w skład której wchodzi także lekarz - przedstawiciel Związku
Inwalidów Wojennych Rzeczypospolitej Polskiej, na podstawie orzeczenia wojskowej
komisji lekarskiej.

W wyroku z dnia 22 lutego 1985 r., II URN 16/85 (OSNCP 1985 z. 10, poz.
163), Sąd Najwyższy orzekł, iż wydanie przez organ rentowy decyzji w sprawie o
rentę inwalidy wojennego na podstawie orzeczenia komisji lekarskiej do spraw inwa-
lidztwa i zatrudnienia, w której nie brał udziału lekarz - przedstawiciel Związku Inwa-
lidów Wojennych, stanowi istotne naruszenie przepisu art. 57 ust. 2 ustawy o zaopa-
trzeniu inwalidów wojennych W takiej sytuacji obowiązkiem okręgowego sądu pracy i
ubezpieczeń społecznych jest przeprowadzenie w postępowaniu odwoławczym do-
wodu z opinii biegłych lekarzy przy udziale lekarza - przedstawiciela Związku Inwali-
dów Wojennych.

Stanowisko to zostało następnie powtórzone w dalszych orzeczeniach Sądu
Najwyższego (por. wyrok z 16 lipca 1987 r., II URN 151/87 - OSNCP1988 z. 11, poz.
64, uchwała z 1 czerwca 1988 r., III UZP 5/88 - OSNCP 1989 z. 5, poz. 76 oraz wy-
roki: z 7 kwietnia 1994 r., II URN 11/94 - OSNAPiUS 1994 nr 2, poz. 30, z 8 listopa-
da 1995 r., II URN 50/95 - OSNAPiUS 1996 nr 11, poz. 161 i z 27 stycznia 1998 r., II
UKN 469/97 - OSNAPiUS 1999 nr 1, poz. 28). Warto w tym miejscu zwrócić uwagę,
że w tezach wymienionych orzeczeń składy rozpoznające sprawy odnosiły się jedy-
nie do art. 57 ust. 2 ustawy o zaopatrzeniu inwalidów wojennych, także wtedy, gdy
inwalidztwo miało pozostawać w związku z działalnością w ruchu oporu (por. wyrok z
7 kwietnia 1994 r.), nie wskazując na regulację zawartą w ustawie o kombatantach.

Odmiennie uczynił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 8 listopada
1995 r., II URN 50/95. Stwierdził on mianowicie, że z mocy art. 12 ust. 1 i 2 ustawy z
dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach - przy ustalaniu inwalidztwa wojennego
osób ubiegających się o świadczenia określone w tej ustawie, ma zastosowanie art.
57 ust. 2 ustawy o zaopatrzeniu inwalidów wojennych, a ,,brak lekarza - przedstawi-
ciela Związku Inwalidów Wojennych RP czy też Urzędu do Spraw Kombatantów i
Osób Represjonowanych stanowi naruszenie tego przepisu i jest podstawą rewizyj-
ną".

Pogląd ten zbieżny jest ze stanowiskiem Sądu Najwyższego zajętym w
uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 28 września 1979 r., V UZP 1/79 (OSNCP
1980 z. 3, poz. 41) wpisanej do księgi zasad prawnych, według której ,,wydanie przez
organ rentowy decyzji w sprawie o rentę inwalidy wojennego dla więźniów obozów
koncentracyjnych na podstawie orzeczenia komisji lekarskiej do spraw inwalidztwa i
zatrudnienia, w której nie brał udziału lekarz - przedstawiciel ZBoWiD, stanowi
istotne naruszenie przepisów art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 23 października 1975 r. o
dalszym zwiększaniu świadczeń dla kombatantów i więźniów obozów koncentracyj-
nych (Dz.U. Nr 34, poz. 186) oraz § 5 ust. 2 rozporządzenia Ministra Pracy, Płac i
Spraw Socjalnych oraz Ministra do Spraw Kombatantów z dnia 18 grudnia 1975 r. w
sprawie trybu ustalania uprawnień do świadczeń przysługujących kombatantom i
więźniom obozów koncentracyjnych (Dz.U. Nr 46, poz. 255). Okręgowy sąd pracy i
ubezpieczeń społecznych w postępowaniu odwoławczym obowiązany jest w takiej
sytuacji przeprowadzić dowód z opinii biegłych lekarzy przy udziale lekarza - przeds-
tawiciela ZBoWiD". Stanowisko to było zrozumiałe na tle wskazanych w tezie
uchwały przepisów, które wprost stanowiły o udziale lekarza - przedstawiciela
ZBoWiD - w posiedzeniach komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia, na
których rozpatrywane były wnioski o rentę inwalidzką kombatantów.

Nie mogło ono także być zakwestionowane na tle stanu prawnego wynikają-
cego z ustawy z dnia 26 maja 1982 r. o szczególnych uprawnieniach kombatantów
(Dz.U. Nr 16, poz. 122 ze zm.), w tym zwłaszcza przepisu art. 9 ust. 4. Przepis ten
bowiem wyraźnie stanowił, iż związek zranień, kontuzji bądź innych obrażeń lub cho-
rób związanych z pobytem w hitlerowskim obozie koncentracyjnym lub więzieniu, a
także związek inwalidztwa z pobytem w takim obozie lub więzieniu, ustala komisja
lekarska do spraw inwalidztwa, w skład której wchodzi także lekarz - przedstawiciel
Związku Bojowników o Wolność i Demokrację.
Przedstawione wyżej stanowisko Sądu Najwyższego utraciło swą aktualność
w stosunku do - nie będących żołnierzami w rozumieniu ustawy z dnia 29 maja 1974
r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych - kombatantów i innych osób
objętych powołaną wyżej ustawą o szczególnych uprawnieniach kombatantów po-
nieważ ta ustawa w całości utraciła moc z dniem 1 stycznia 1991 r. (art. 33 ustawy z
dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach). Przepis art. 12 zawarty w Rozdziale 3 ak-
tualnie obowiązującej ustawy o kombatantach zatytułowanym ,,Uprawnienia emery-
talne", stanowi w ust. 1 o przysługiwaniu kombatantom będącym inwalidami wojen-
nymi lub wojskowymi oraz pozostałym po nich członkom rodzin, świadczeń pienięż-
nych i innych uprawnień przewidzianych w przepisach o zaopatrzeniu inwalidów wo-
jennych i wojskowych oraz ich rodzin. Świadczenia te i inne uprawnienia przewidzia-
ne w tych przepisach zostały również przyznane - na zasadach w nich określonych -
osobom, które zostały zaliczone do jednej z grup inwalidów wskutek inwalidztwa po-
zostającego w związku z pobytem w miejscach, o których mowa w art. 3 i art. 4 ust. 1
ustawy, a także członkom rodzin pozostałym po takich osobach pobierających w
chwili śmierci rentę z tytułu inwalidztwa - ust. 2 ustawy - wskazując jednak - w ust. 4
- samoistnie i bez odesłania do trybu postępowania wynikającego z przepisów inne-
go aktu prawnego - w szczególności ustawy o zaopatrzeniu inwalidów wojennych -
że ,,związek zranień, kontuzji bądź innych obrażeń lub chorób z pobytem w miejs-
cach, o których mowa w art. 3 i art. 4 ust. 1, a także związek inwalidztwa z takim po-
bytem ustala komisja lekarska do spraw inwalidztwa i zatrudnienia". Skoro przepis
ten nie stanowi, aby w składzie komisji konieczny był udział lekarza - przedstawiciela
Związku Inwalidów Wojennych RP, czy też innego związku zrzeszającego komba-
tantów lub osoby represjonowane - inaczej niż art. 57 ust. 2 ustawy o zaopatrzeniu
inwalidów wojennych, oraz art. 9 ust. 4 uchylonej ustawy z 26 maja 1982 r. - to od-
mienne stanowisko zajęte w uzasadnieniu wyroku w sprawie II URN 50/95 dotyczą-
cego osoby, ubiegającej się o świadczenie z tytułu pobytu w obozie, nie może być
uznane za zasadne.

W ślad za uzasadnieniem uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższe-
go z dnia 21 października 1997 r., III ZP 8/97 (OSNAPiUS 1998 nr 2, poz. 50) należy
powtórzyć nadto, że ustawa z 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i
ustawa z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach są aktami prawnymi równorzędnymi, z
tym iż przepisy ustawy o kombatantach są późniejsze i - pod względem podmioto-
wym - mają charakter przepisów ogólnych (odnoszą się do wszystkich osób w niej
wymienionych), natomiast przepisy ustawy o zaopatrzeniu inwalidów wojennych mają
charakter przepisów szczególnych (odnoszą się tylko do inwalidów wojennych i wojs-
kowych). Wobec więc takiego charakteru obu tych aktów prawnych, stosowanie za-
sad postępowania przewidzianych w ustawie o zaopatrzeniu inwalidów wojennych do
postępowania w sprawach osób represjonowanych ubiegających się o świadczenie
na podstawie ustawy o kombatantach, byłoby uzasadnione tylko na podstawie wy-
raźnego przepisu przewidującego taką sytuację. Upoważnia to do zajęcia stanowis-
ka, że jeżeli przedmiotem sprawy jest uprawnienie osoby represjonowanej w rozu-
mieniu art. 4 ust. 1 ustawy o kombatantach do renty inwalidzkiej na podstawie art. 12
ust. 2 tej ustawy, a tylko tej kategorii osób dotyczy pytanie, to oceny istnienia inwa-
lidztwa i jego związku z pobytem w miejscach, o których mowa w art. 4 ust. 1 ustawy,
dokonywała komisja lekarska do spraw inwalidztwa i zatrudnienia bez udziału lekarza
- przedstawiciela Związku Inwalidów Wojennych RP. Przedstawiając powyższe pa-
miętać również należy o istotnej zmianie stanu prawnego w zakresie rent z tytułu in-
walidztwa oraz zasad orzekania o inwalidztwie, związanej z wejściem w życie - od
dnia 1 września 1997 r. - ustawy z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych
ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 100,
poz. 461). Ustawa ta wprowadzając rozdział 5 w dziale I ustawy z dnia 14 grudnia
1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267
ze zm.) w nowym brzmieniu, zastąpiła pojęcie inwalidztwa pojęciem niezdolności do
pracy, wskazując, że oceny niezdolności do pracy dokonuje w formie orzeczenia le-
karz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. W myśl art. 10 ust. 3 tej ustawy
ilekroć, między innymi, w przepisach regulujących sprawy zaopatrzenia inwalidów
wojskowych objętych przepisami o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych
jest mowa o rencie inwalidzkiej, należy przez to rozumieć rentę z tytułu niezdolności
do pracy, a w ust. 4 stwierdza się, iż ilekroć w wymienionych przepisach jest mowa o
komisjach lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia, należy przez to rozumieć
odpowiednio lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Ten sposób
orzekania o niezdolności do pracy jest aktualny na tle obecnie obowiązującej ustawy
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.) - art. 14 ust. 1.

W rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 8 sierpnia 1997 r.
w sprawie orzekania o niezdolności do pracy do celów rentowych (Dz.U. Nr 99, poz.
612) § 1 ust. 1 stanowi, że orzekanie o niezdolności do pracy osób ubiegających się
między innymi, o świadczenia przysługujące na podstawie przepisów o zaopatrzeniu
inwalidów wojennych i wojskowych, należy do zadań lekarza orzecznika Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, który przy orzekaniu w takich sprawach jest związany
orzeczeniem wojskowej komisji lekarskiej w zakresie związku zranień, kontuzji i in-
nych obrażeń lub chorób z działaniami wojennymi lub mającymi charakter wojenny
ze służbą wojskową albo z przymusowym zatrudnieniem żołnierzy zastępczej służby
wojskowej oraz związku śmierci żołnierza z działaniami wojennymi lub mającymi cha-
rakter wojennych albo ze służbą wojskową oraz związku śmierci ze służbą wojskową
żołnierza zwolnionego ze służby, jeżeli śmierć nastąpiła w wojskowym zakładzie
leczniczym (§ 8 pkt 1 lit. a i b rozporządzenia). Nic nie stoi natomiast na przeszko-
dzie, aby przed wydaniem orzeczenia o niezdolności do pracy osoby represjonowa-
nej ubiegającej się o rentę, lekarz-orzecznik zwrócił się o konsultację lub zlecił uzu-
pełnienie dokumentacji o opinię lekarza konsultanta, także lekarza przedstawiciela
Związku Inwalidów Wojennych RP (§ 3 ust. 3 rozporządzenia), jednakże samo orze-
czenie należy - jednoosobowo - do lekarza orzecznika, nad którego działalnością
bezpośrednio nadzór sprawuje główny lekarz orzecznik Oddziału Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych.

Podkreślić należy, że mimo kilkakrotnych nowelizacji ustawy z dnia 24 stycz-
nia 1991 r. o kombatantach ustawodawca nie dokonał zmiany przywracającej udział
lekarza przedstawiciela jakiegokolwiek związku reprezentującego kombatantów i
osoby represjonowane przy orzekaniu o inwalidztwie (obecnie niezdolności do
pracy).

Z tych względów podjęto uchwałę jak w sentencji.
========================================