Postanowienie z dnia 12 października 2006 r.
I UZ 24/06

Ustawowe, podmiotowe zwolnienie od opłat sądowych Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych, wynikające z art. 114 ust. 4 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.),
obejmuje także zwolnienie od uiszczania opłaty podstawowej określonej w art.
36 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
(Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.).

Przewodniczący SSN Katarzyna Gonera (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Roman Kuczyński, Zbigniew Myszka.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 12 paź-
dziernika 2006 r. sprawy z odwołania Jadwigi K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w C. o emeryturę, na skutek zażalenia organu rentowego
na postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 9 czerwca 2006 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżone postanowienie.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach posta-
nowieniem z 9 czerwca 2006 r. [...] odrzucił apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziału w C. od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Częstochowie z 31 marca 2006 r. [...].
W uzasadnieniu tego postanowienia Sąd Apelacyjny stwierdził, że 11 maja
2006 r. radca prawny reprezentujący Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w C.
wniósł apelację od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Częstochowie z 31 marca 2006 r. Do apelacji nie został dołączony dowód
uiszczenia opłaty podstawowej w wysokości 30 zł. Tymczasem, zgodnie z art. 36
ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr
167, poz. 1398), Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest zobowiązany do uiszczenia
opłaty podstawowej w wysokości 30 zł od apelacji w postępowaniu w sprawie z za-
kresu ubezpieczeń społecznych wobec braku zwolnienia podmiotowego wynikające-
go z powołanej ustawy. Zdaniem Sądu, ustawa o kosztach sądowych stanowi lex
specialis w stosunku do art. 114 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
przewidującego zwolnienie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych od opłat sądowych w
zakresie prowadzonej przez ten Zakład działalności. Przepisy nowej ustawy o kosz-
tach sądowych, późniejszej w stosunku do ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
nych, wprowadzają nowe zasady regulujące kwestie zwolnienia od kosztów sądo-
wych i w tym zakresie zwolnienie od opłat sądowych zawarte w art. 114 ust. 4 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych już nie obowiązuje. Ustawa o kosztach sądo-
wych w sprawach cywilnych nie przewiduje wyjątku od obciążenia opłatą podsta-
wową organu rentowego.
Sąd Apelacyjny odrzucił apelację organu rentowego na podstawie art. 1302 § 3
k.p.c., zgodnie z którym sąd odrzuca bez wezwania o uiszczenie opłaty wniesione
przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego środki odwoławcze lub
środki zaskarżenia, w tym apelację, podlegające opłacie w wysokości stałej lub sto-
sunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia.
Powyższe postanowienie zaskarżył zażaleniem pełnomocnik organu rentowe-
go, wnosząc o jego uchylenie. Skarżący zarzucił naruszenie przepisów prawa mate-
rialnego poprzez ich niezastosowanie, a mianowicie art. 114 ust. 4 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887
ze zm.) i uznanie, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych zobowiązany był do uiszcze-
nia opłaty podstawowej od złożonej apelacji w sytuacji istnienia ustawowego zwol-
nienia w tym zakresie, wynikającego z treści powołanego wyżej przepisu oraz naru-
szenie przepisów postępowania, a mianowicie art. 1302 § 3 k.p.c., przez odrzucenie
apelacji w sytuacji braku ustawowych podstaw do podjęcia tego rodzaju rozstrzy-
gnięcia. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia. Zażalenie zostało
opłacone opłatą podstawową w kwocie 30 zł.
Według skarżącego podstawowe znaczenie dla rozważenia zasadności obcią-
żenia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych opłatą podstawową od apelacji ma ustale-
nie, czy norma prawna zawarta w art. 114 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych nadal obowiązuje w systemie prawa polskiego. Norma prawna obowią-
zuje bowiem, jeżeli nie została uchylona w sposób wyraźny lub dorozumiany, czyli
nie została derogowana formalnie bądź poprzez derogację dorozumianą, przy
uwzględnieniu reguł kolizyjnych (intertemporalnych) obowiązywania ustawy. Organ
rentowy wskazał, że ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w spra-
wach cywilnych nie zawiera klauzuli derogacyjnej dotyczącej art. 114 ust. 4 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych, wobec czego niezbędne jest odwołanie się do
reguł kolizyjnych (w tym międzyczasowych) obowiązywania ustaw. Metadyrektywę w
zakresie rozstrzygania kolizji norm stanowi zasada lex posterior generalis non dero-
gat legi priori (anteriori) speciali, co oznacza, że późniejsza ustawa o charakterze
ogólnym nie uchyla wcześniejszej ustawy szczególnej. Odnosząc tę zasadę do kolizji
intertemporalnej powstałej w rozpoznawanej sprawie należy wskazać, że ustawa o
kosztach sądowych w sprawach cywilnych, chociaż późniejsza w stosunku do
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, jest aktem prawnym o charakterze
ogólnym, generalnie regulującym materię opłacania kosztów sądowych w sprawach
cywilnych, natomiast szczególnym uregulowaniem w tym zakresie jest art. 114 ust. 4
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Wobec powyższego, w myśl reguły lex
posterior generalis non derogat legi priori speciali, art. 114 ust. 4 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych nie utracił mocy obowiązującej.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zażalenie jest uzasadnione. Zgodnie z art. 114 ust. 4 ustawy z dnia 13 paź-
dziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, Zakład Ubezpieczeń Spo-
łecznych w zakresie działalności określonej w tej ustawie nie ponosi opłat sądowych.
Rozpoznawana sprawa dotyczy odwołania od decyzji organu rentowego odmawiają-
cej ubezpieczonej prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych
warunkach w związku z niewykazaniem przez nią posiadania co najmniej 15-letniego
okresu pracy w warunkach szczególnych, wykonywanej stale i w pełnym wymiarze,
wydanej na podstawie art. 40 i art. 50 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych. Wydawanie decyzji w tego rodzaju sprawach należy nie-
wątpliwie do działalności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych określonej ustawą o
systemie ubezpieczeń społecznych. Również postępowanie odwoławcze (będące
następstwem wniesienia odwołania do sądu według zasad określonych w art. 83
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych) objęte jest zakresem działalności okre-
ślonej w tej ustawie. Prowadzi to do wniosku, że w rozpoznawanej sprawie - z uwagi
na jej przedmiot mieszczący się w zakresie określonym w ustawie o systemie ubez-
pieczeń społecznych - Zakład Ubezpieczeń Społecznych korzysta z ustawowego
podmiotowego zwolnienia od opłat sądowych.
Ustawowe zwolnienie od opłat sądowych - w odróżnieniu od zwolnienia przy-
znawanego przez sąd lub referendarza sądowego (por. art. 14 ust. 2 w związku z art.
100 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych), które wiąże się z
obowiązkiem uiszczenia przez stronę zwolnioną od kosztów sądowych opłaty pod-
stawowej od podlegających opłacie pism procesowych - jest zwolnieniem całkowitym
w tym znaczeniu, że strona ustawowo zwolniona od opłat sądowych nie ma obowiąz-
ku ich uiszczania nawet w podstawowej wysokości w zakresie ustawowo przyznane-
go zwolnienia.
Obowiązek uiszczenia przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych opłaty pod-
stawowej od apelacji nie może być wyprowadzany jedynie z treści art. 36 ustawy z
dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, który przewiduje
obowiązek uiszczenia opłaty podstawowej w kwocie 30 zł w sprawach z zakresu
ubezpieczeń społecznych od wymienionych w nim rodzajów pism procesowych
(apelacji, zażalenia, skargi kasacyjnej i skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia). Przepis ten odnosi się do strony wnoszącej odwołanie
do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, która z mocy art. 96 ust. 1 pkt 4 tej ustawy
nie ma obowiązku uiszczenia kosztów sądowych, z zastrzeżeniem (czyli wyjątkiem)
wynikającym z art. 36. Łączne odczytanie art. 36 i art. 96 ust. 1 pkt 4 ustawy o kosz-
tach sądowych prowadzi do wniosku, że strona wnosząca odwołanie do sądu pracy i
ubezpieczeń społecznych zwolniona jest od opłat sądowych od wszystkich wnoszo-
nych pism, z wyjątkiem tych, które wymienione są w art. 36. Ten ostatni przepis nie
eliminuje natomiast ustawowych zwolnień od opłat sądowych przyznanych stronom
występującym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych - czy to na podstawie
ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (np. art. 94 tej ustawy przyznaje
ustawowe podmiotowe zwolnienie od opłat sądowych Skarbowi Państwa), czy to na
podstawie przepisów szczególnych, ulokowanych w innych ustawach, poza ustawą o
kosztach sądowych w sprawach cywilnych.
Ustawowe podmiotowe zwolnienie od kosztów sądowych przewiduje art. 96
ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, dotyczy ono jednak jedy-
nie podmiotów wymienionych w tym przepisie. Rację ma Sąd Apelacyjny, że nie wy-
mieniono w nim organu rentowego (albo szerzej organów rentowych - art. 476 § 4
k.p.c.). Nie oznacza to jednak, że organom rentowym nie przysługuje ustawowe
podmiotowe zwolnienie od kosztów sądowych albo na podstawie ustawy o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych (np. art. 94), albo na podstawie przepisów szcze-
gólnych. W odniesieniu do jednostek organizacyjnych Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych, określonych w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych i właści-
wych do wydawania decyzji w sprawach świadczeń (at. 476 § 4 pkt 1 k.p.c.), usta-
wowe podmiotowe zwolnienie od opłat sądowych wynika z art. 114 ust. 4 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych. Przepis ten nie został uchylony ani zmieniony
przez ustawę o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, choć ustawa ta wprowa-
dziła zmiany w kilkudziesięciu różnych ustawach (por. art. 126-147), polegające
także - między innymi - na uchyleniu ustawowych podmiotowych zwolnień od kosz-
tów sądowych lub od opłat sądowych. Brak ingerencji ustawodawcy w treść art. 114
ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, przy jednoczesnym uchyleniu
lub zmianie szeregu przepisów zawartych w ustawach szczególnych przyznających
ustawowe zwolnienia od kosztów sądowych lub od opłat sądowych, przemawia za
słusznością poglądu skarżącego organu rentowego, że wejście w życie ustawy z
dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych nie stanowiło doro-
zumianej derogacji ustawowego podmiotowego zwolnienia Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych od opłat sądowych w sprawach wymienionych w art. 114 ust. 4 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych. Nie działa w tym przypadku ogólna reguła lex
posterior derogat legi priori, ponieważ ustawa o kosztach sądowych jest regulacją
generalną w odniesieniu do zagadnienia kosztów sądowych (w tym opłat sądowych),
a art. 114 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych jest w tej materii regu-
lacją szczególną, której ogólne przepisy - bez jednoznacznej wyraźnej derogacji -
uchylić ani zmienić nie mogły.
Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że obowiązek uiszczenia opłaty
podstawowej od apelacji nie dotyczy w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecz-
nych organu rentowego ustawowo zwolnionego od obowiązku ponoszenia wszelkich
opłat sądowych (także opłat kancelaryjnych - art. 3 ust. 3 ustawy o kosztach sądo-
wych w sprawach cywilnych). Ustawowe podmiotowe zwolnienie organu rentowego
od obowiązku uiszczania opłat sądowych - wynikające z art. 114 ust. 4 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych - obejmuje także zwolnienie od uiszczenia opłaty
podstawowej określonej w art. 36 ustawy.
Podsumowując powyższe rozważania należy stwierdzić, że z ustawowego
zwolnienia od opłat sądowych korzysta Zakład Ubezpieczeń Społecznych w spra-
wach objętych zakresem ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, chociaż treść
art. 114 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie została powtórzona w
ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w przepisach regulujących
ustawowe zwolnienie od kosztów sądowych. Przepis ten nadal obowiązuje, gdyż nie
został on zmieniony ani uchylony ustawą o kosztach sądowych. W związku z tym nie
pobiera się opłaty podstawowej, o której mowa w art. 36 ustawy o kosztach sądo-
wych w sprawach cywilnych, od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w sprawach to-
czących się na skutek odwołań od wydawanych przez niego decyzji w zakresie dzia-
łalności określonej w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815 § 1 zdanie pierwsze w
związku z art. 3941 § 3 k.p.c. uchylił zaskarżone postanowienie.
Zażalenie okazało się oczywiście uzasadnione. Nienależnie pobrana opłata od
zażalenia na postanowienie Sądu Apelacyjnego o odrzuceniu apelacji podlega
zwrotowi z urzędu na rzecz organu rentowego, który ją uiścił. Opłatę zwraca sąd,
który ją pobrał (art. 80 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych).
========================================