Postanowienie z dnia 29 maja 2006 r.
I UK 314/05

Dopuszczalna jest skarga kasacyjna (art. 3981 § 1 k.p.c.) na postanowie-
nie sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na postanowienie sądu pierw-
szej instancji odrzucające odwołanie od decyzji organu rentowego na podsta-
wie art. 4779 § 31 k.p.c.

Przewodniczący SSN Jerzy Kwaśniewski, Sędziowie: SN Józef Iwulski (spra-
wozdawca), SA Romualda Spyt.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 29 maja
2006 r. sprawy z odwołania Bolesława S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziałowi w O. o rentę socjalną, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczo-
nego od postanowienia Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 29 lipca 2005 r. [...]

o d d a l i ł skargę kasacyjną i zasądził od Skarbu Państwa (Sąd Apelacyjny
w Białymstoku) na rzecz adwokata Jerzego D. kwotę 120 zł tytułem kosztów pomocy
prawnej udzielonej z urzędu.

U z a s a d n i e n i e

Postanowieniem z dnia 29 lipca 2005 r. [...] Sąd Apelacyjny w Białymstoku w
sprawie z wniosku Bolesława S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Od-
działowi w Olsztynie o rentę socjalną, oddalił zażalenie wnioskodawcy na postano-
wienie Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Olsztynie z dnia
30 czerwca 2005 r. [...], odrzucające odwołanie wnioskodawcy od decyzji ZUS Od-
działu w O. z dnia 6 czerwca 2005 r.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że Sąd pierwszej instancji prawidłowo odrzucił od-
wołanie wnioskodawcy, gdyż z art. 4779 § 31 k.p.c. wynika, iż sąd odrzuci odwołanie
w sprawie o świadczenie z ubezpieczenia społecznego, do którego prawo jest uza-
leżnione od stwierdzenia niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej
egzystencji, a podstawę do wydania decyzji stanowi orzeczenie lekarza orzecznika
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, jeżeli osoba zainteresowana nie wniosła sprze-
ciwu od tego orzeczenia do komisji lekarskiej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i
odwołanie jest oparte wyłącznie na zarzutach dotyczących tego orzeczenia. Wnio-
skodawca złożył odwołanie od decyzji organu rentowego odmawiającej mu prawa do
renty socjalnej. Podstawę decyzji stanowiło orzeczenie lekarza orzecznika ZUS, który
uznał wnioskodawcę za osobę częściowo niezdolną do pracy. Konieczną przesłanką
nabycia prawa do renty socjalnej jest natomiast ustalenie całkowitej niezdolności do
pracy (art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej, Dz.U. Nr 135,
poz. 1268 ze zm.). Wnioskodawca nie wniósł sprzeciwu od orzeczenia lekarza
orzecznika do komisji lekarskiej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, a jego odwoła-
nie opiera się wyłącznie na zarzutach dotyczących tego orzeczenia. Odwołujący się
uważa bowiem, że jest całkowicie niezdolny do pracy. Ustalenie stopnia niezdolności
do pracy jest elementem orzeczenia lekarza orzecznika ZUS, co wynika z art. 14
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.). Według Sądu
Apelacyjnego, skoro wnioskodawca nie wniósł sprzeciwu od orzeczenia lekarza
orzecznika ZUS, a jego odwołanie oparte jest wyłącznie na zarzutach dotyczących
tego orzeczenia, to Sąd pierwszej instancji prawidłowo odrzucił odwołanie.
Od postanowienia Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniósł ubezpieczony,
który zarzucił naruszenie: 1) art. 45 Konstytucji RP, art. 4779 § 31 i art. 382 k.p.c.,
przez uznanie, że Sąd pierwszej instancji prawidłowo odrzucił odwołanie z uwagi na
niezłożenie sprzeciwu do komisji lekarskiej, gdy tymczasem skarżący nie przedsta-
wiał żadnych zarzutów wobec orzeczenia lekarza orzecznika ZUS, a jedynie nie zga-
dzał się z decyzją ZUS; 2) art. 227 i 233 k.p.c., przez nieuwzględnienie wszystkich
dowodów, w tym nieprzeprowadzenie dowodu na istnienie niezdolności do pracy na
podstawie innego tytułu niż orzeczenie lekarza orzecznika ZUS; 3) art. 5 k.p.c., przez
nieudzielenie skarżącemu pouczenia o konieczności uzyskania zaświadczenia o nie-
pełnosprawności, a więc w innym postępowaniu niż przed orzecznikiem ZUS i komi-
sją do spraw inwalidztwa. W uzasadnieniu podstaw kasacyjnych skarżący podniósł,
że Sąd Apelacyjny nie zwrócił uwagi na to, iż ubezpieczony nie kwestionował orze-
czenia lekarza orzecznika a jedynie chciał zmiany decyzji ZUS i przyznania mu renty.
Przepisy umożliwiające otrzymanie renty socjalne są ,,dwutorowe". Z jednej strony,
podstawą jest ustawa o rentach socjalnych przewidująca przesłankę całkowitej nie-
zdolności do pracy, co ustala lekarz orzecznik ZUS. Z drugiej jednak strony, ustawa o
pomocy społecznej zrównuje umiarkowany stopień niepełnosprawności z całkowitą
niezdolnością do pracy. Ustalenie przez lekarza orzecznika ZUS, że skarżący jest
częściowo niezdolny do pracy, dla ,,człowieka pokroju" skarżącego niczym nie różni
się od umiarkowanego stopnia niepełnosprawności. W tej sytuacji skarżący po otrzy-
maniu orzeczenia lekarza orzecznika ZUS uznał, że ma takie samo orzeczenie, jakie
było podstawą przyznania mu renty socjalnej do 12 czerwca 2005 r. Według ubezpie-
czonego, Sąd Okręgowy powinien na podstawie art. 5 k.p.c. pouczyć go o wspomnia-
nych ,,różnicach" albo ustanowić mu pełnomocnika z urzędu. Skarżący uważa, że nie
miał obowiązku złożenia sprzeciwu od orzeczenia lekarza orzecznika ZUS, gdyż nie
miał zamiaru podważania tego orzeczenia, a swego odwołania nie opierał na zarzu-
tach dotyczących niezdolności do pracy. Nie zaskarżył orzeczenia lekarza orzecz-
nika, gdyż nie mógł wiedzieć, że wyłącznie od tej czynności zależeć będzie możność
powołania się na argumentację dotyczącą stanu zdrowia. W pouczeniu na druku
orzeczenia lekarza orzecznika ZUS jest jedynie wskazanie możliwości wniesienia
sprzeciwu. Nie ma natomiast stwierdzenia, że brak jego wniesienia powoduje nie-
możność oparcia odwołania na zarzutach dotyczących stanu zdrowia. Równoprawny
tytuł do stwierdzenia niezdolności do pracy i przyznania renty socjalnej stanowią
orzeczenia o stopniu niepełnosprawności i o niezdolności do pracy, a także orzecze-
nia komisji lekarskiej do spraw inwalidztwa i zatrudnienia o zaliczeniu do jednej z
grup inwalidów wydane przed dniem wejścia w życie ustawy o rencie socjalnej.
Ustawa ta weszła w życie w dniu 1 października 2003 r., natomiast skarżący posiadał
orzeczenie z dnia 12 czerwca 2002 r. o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności
do dnia 12 czerwca 2005 r. Zgodnie z art. 6 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o po-
mocy społecznej (Dz.U. Nr 64, poz. 593 ze zm.), całkowita niezdolność do pracy to,
zarówno całkowita niezdolność do pracy w rozumieniu przepisów o emeryturach i
rentach, jak i zaliczenie do I lub II grupy inwalidów albo legitymowanie się znacznym
lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności w rozumieniu przepisów o rehabili-
tacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W pierwszej kolejności należy rozważyć dopuszczalność skargi kasacyjnej.
Zgodnie z art. 3981 § 1 k.p.c., od wydanego przez sąd drugiej instancji prawomoc-
nego wyroku lub postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia
postępowania kończących postępowanie w sprawie strona, Prokurator Generalny lub
Rzecznik Praw Obywatelskich może wnieść skargę kasacyjną do Sądu Najwyż-
szego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Skarga ubezpieczonego została
wniesiona od postanowienia Sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie na posta-
nowienie o odrzuceniu odwołania od decyzji organu rentowego. Powstaje wobec tego
problem, czy można ją zakwalifikować jako skargę od postanowienia ,,w przedmiocie
odrzucenia pozwu", gdyż tylko w takim przypadku możliwe jest uznanie jej dopusz-
czalności. Postępowanie w sprawach o świadczenia z ubezpieczenia społecznego w
pierwszej fazie toczy się przed organem rentowym i ma charakter postępowania ad-
ministracyjnego. Od decyzji organu rentowego przysługuje odwołanie do sądu ubez-
pieczeń społecznych. Wniesienie odwołania rozpoczyna fazę postępowania sądo-
wego, czyli otwiera się wówczas droga sądowa w rozumieniu art. 2 i 199 § 1 pkt 1
k.p.c. Odwołanie od decyzji organu rentowego spełnia funkcję pozwu (por. postano-
wienie Sądu Najwyższego z dnia 19 czerwca 1998 r., II UKN 105/98, OSNAPiUS
1999 nr 16, poz. 529). Dlatego postanowienie sądu drugiej instancji oddalające zaża-
lenie na postanowienie sądu pierwszej instancji o odrzuceniu odwołania od decyzji
organu rentowego należy traktować jako postanowienie ,,w przedmiocie odrzucenia
pozwu" w rozumieniu art. 3981 § 1 k.p.c. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z
dnia 17 stycznia 2001 r., II UZ 141/00, OSNAPiUS 2002 nr 19, poz. 472, a także uza-
sadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca
2005 r., II PZP 4/05, OSNP 2005 nr 23, poz. 367).
Podniesione w skardze ubezpieczonego zarzuty naruszenia art. 5, 227, 233 i
382 k.p.c. związane ze wskazanym w uzasadnieniu skargi art. 6 ustawy z dnia 12
marca 2004 r. o pomocy społecznej, są nieadekwatne do przedmiotu zaskarżonego
postanowienia (nadto, podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące
ustalenia faktów lub oceny dowodów - art. 3983 § 3 k.p.c.). Zaskarżone postanowie-
nie dotyczy bowiem dopuszczalności odwołania i Sądy obu instancji nie rozważały
zasadności wniosku o rentę socjalną, a więc nie oceniały, czy ubezpieczony spełnia
przesłanki do uzyskania tego świadczenia. Można tylko zauważyć, że ubezpieczony
był uprawniony do renty socjalnej przed wejściem w życie ustawy z dnia 27 czerwca
2003 r. o rencie socjalnej (co do zasady 1 października 2003 r.). Zgodnie więc z jej
art. 26 ust. 2, orzeczenia o stopniu niepełnosprawności, orzeczenia lekarza orzecz-
nika o niezdolności do pracy oraz orzeczenia komisji lekarskiej do spraw inwalidztwa
i zatrudnienia o zaliczeniu do jednej z grup inwalidów wydane przed dniem wejścia w
życie tej ustawy i uprawniające do renty socjalnej na podstawie ustawy o pomocy
społecznej stanowiły podstawę do przyznania renty socjalnej, ale tylko przez okres,
na który zostały wydane. Skarżący posiadał orzeczenie stwierdzające umiarkowany
stopień niepełnosprawności, ale wydane na okres do dnia 12 czerwca 2005 r. Bę-
dąca przedmiotem odwołania decyzja organu rentowego z dnia 6 czerwca 2005 r.
dotyczy okresu późniejszego, a więc stwierdzenie przesłanek do renty socjalnej po
okresie, na który zostało wydane orzeczenie o niepełnosprawności, powinno nastąpić
zgodnie z art. 5 ustawy o rencie socjalnej, czyli przez ustalenie całkowitej niezdolno-
ści do pracy dokonanej przez lekarza orzecznika ZUS.
Przedmiotu zaskarżenia dotyczy zarzut naruszenia art. 45 Konstytucji RP
(chodzi zapewne o art. 45 ust. 1) oraz art. 4779 § 31 k.p.c. Co do zarzutu naruszenia
art. 4779 § 31 k.p.c. rozważenia wymaga w pierwszej kolejności, czy przepis ten w
ogóle mógł być zastosowany w postępowaniu dotyczącym renty socjalnej, która nie
jest świadczeniem objętym system ubezpieczeń społecznych. Problem ten był już
przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego, który w uchwale z dnia 29 listopada
2005 r., II UZP 12/05 (przeznaczona do publikacji w OSNP 2006 nr 17-18), przyjął,
że do odwołania od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w sprawie renty
socjalnej stosuje się art. 4779 § 31 k.p.c. W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy
wywiódł w szczególności, że ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 121, poz. 1264) przywrócono dwuinstancyjne orzecznictwo lekarskie
w postępowaniu przed organem rentowym. Od dnia 1 stycznia 2005 r. oceny niezdol-
ności do pracy, jej stopnia, trwałości lub przewidywanego okresu, związku przyczyno-
wego z określonymi okolicznościami, ustalenia daty powstania oraz celowości prze-
kwalifikowania zawodowego, dokonuje lekarz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych. Od orzeczenia lekarza orzecznika osobie zainteresowanej przysługuje
sprzeciw do komisji lekarskiej Zakładu, a Prezes Zakładu może zgłosić zarzut wadli-
wości orzeczenia i przekazać sprawę do rozpatrzenia komisji lekarskiej. Rozpatrując
sprzeciw lub zarzut wadliwości, komisja lekarska dokonuje ponownej oceny i roz-
strzyga w formie orzeczenia. Orzeczenie lekarza orzecznika, od którego nie wnie-
siono sprzeciwu lub co do którego nie zgłoszono zarzutu wadliwości, stanowi dla or-
ganu rentowego podstawę do wydania decyzji w sprawie świadczeń przewidzianych
w ustawie, do których prawo jest uzależnione od stwierdzenia niezdolności do pracy
oraz niezdolności do samodzielnej egzystencji. Taką samą podstawę stanowi orze-
czenie komisji lekarskiej. Odwołanie w sprawie o rentę socjalną rozpoznawane jest
według zasad określonych w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego (art. 12
ust. 6 ustawy o rencie socjalnej i art. 83 ust. 2 w związku z art. 83 ust. 1, 4 i 5 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.). Taka sprawa
jest więc sprawą o świadczenie, do którego prawo jest uzależnione od stwierdzenia
niezdolności do pracy (całkowitej) lub niezdolności do samodzielnej egzystencji przez
lekarza orzecznika i nie ma przekonujących argumentów na rzecz tezy, że odwołania
od jednostek organizacyjnych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w sprawach renty
socjalnej są rozpatrywane inaczej niż odwołania w sprawach emerytur i rent.
Wykładni art. 4779 § 31 k.p.c. Sąd Najwyższy dokonał też w uchwale z dnia 10
marca 2006 r., II UZP 17/05 (dotychczas niepublikowana), w której przyjął, że na
podstawie art. 4779 § 31 k.p.c., sąd odrzuca odwołanie, w którym ubezpieczony pod-
nosi wyłącznie zarzuty przeciwko orzeczeniu lekarza orzecznika ZUS w kwestiach
określonych w art. 14 ust. 1 pkt 1-5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Wątpliwości rozstrzygnięte w tej
uchwale wynikały ze spostrzeżenia, że przyjęcie stanowiska o konieczności odrzuce-
nia odwołania w każdym wypadku, gdy merytoryczny zakres jego zarzutów obejmuje
którykolwiek z elementów orzeczenia lekarza orzecznika ZUS określonych w art. 14
ust. 1 pkt 1-5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, powoduje, iż ubezpieczony, który po uzyskaniu orzecze-
nia o niezdolności do pracy, pozostaje w przekonaniu o korzystnym rozstrzygnięciu o
prawie do świadczenia i odstępuje od wniesienia sprzeciwu, zostaje pozbawiony
możliwości przeniesienia sporu na drogę sądową, gdy dopiero po otrzymaniu decyzji
organu rentowego uzyskuje wiedzę, że nie spełnił ustawowego warunku niezbędn-
ego do nabycia prawa (tak właśnie było w przypadku skarżącego, według jego twier-
dzeń). Sąd Najwyższy w uzasadnieniu tej uchwały uznał, że już z brzmienia art. 4779
§ 31 k.p.c. jasno wynika, iż ustawa, posługując się ogólnym pojęciem ,,sprawy o
świadczenie z ubezpieczeń społecznych, do którego prawo uzależnione jest od
stwierdzenia niezdolności do pracy", nie przewiduje żadnego przedmiotowego ogra-
niczenia przesłanek tego świadczenia. Oznacza to, że ,,oparcie odwołania wyłącznie
na zarzutach dotyczących orzeczenia lekarza orzecznika" dotyczy każdego orzecze-
nia, a więc wszystkich kwestii ujętych w art. 14 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, tj. oceny niezdolności
do pracy, jej stopnia oraz ustalenia daty powstania niezdolności do pracy, trwałości
lub przewidywanego okresu niezdolności do pracy, związku przyczynowego niezdol-
ności do pracy lub śmierci z określonymi okolicznościami, trwałości lub przewidywa-
nego okresu niezdolności do samodzielnej egzystencji oraz celowości przekwalifiko-
wania zawodowego. W każdym z tych wypadków orzeczenie lekarza orzecznika sta-
nowi podstawę do wydania decyzji w sprawie o świadczenie, do którego prawo uza-
leżnione jest od stwierdzenia niezdolności do pracy, niezależnie od tego, czy chodzi
wyłącznie o stwierdzenie niezdolności do pracy, czy pozostałe kwestie. Sąd Najwyż-
szy stwierdził, że postępowanie przed lekarzem orzecznikiem ma na celu ustalenie
okoliczności związanych z niezdolnością do pracy (niezdolnością do samodzielnej
egzystencji). Pojęcie ,,niezdolność do pracy" jest niewątpliwie pojęciem prawnym,
wyznaczającym przesłankę nabycia prawa do świadczenia, lecz z punktu widzenia
ochrony uprawnień jest to przede wszystkim okoliczność faktyczna, którą trzeba
ustalić. Celem postępowania przed lekarzem orzecznikiem jest nie tylko ustalenie
stopnia niezdolności do pracy, czy czasu trwania niezdolności, ale również daty jej
powstania. Jeżeli zatem lekarz orzecznik dokonuje tych ustaleń - co znajduje swoje
odzwierciedlenie w treści wydawanego przez niego orzeczenia - to również w intere-
sie wnioskodawcy leży, aby były one zgodne z faktami. Postępowanie przed leka-
rzem orzecznikiem rozstrzyga w zasadzie o przesłankach nabycia prawa do świad-
czenia. Rozpatrywanie możliwości stosowania art. 4779 § 31 k.p.c. w kontekście kry-
terium ,,korzystności" decyzji wydawanej w następstwie orzeczenia lekarskiego nie
jest zatem prawidłowe.
Skład Sądu Najwyższego orzekający w niniejszej sprawie poglądy te podziela,
a zawierają one ocenę podstawowych zarzutów rozpatrywanej skargi. Lekarz orzecz-
nik ZUS nie uznał skarżącego za całkowicie niezdolnego do pracy. Skarżący nie zło-
żył sprzeciwu od tego orzeczenia. Lekarz orzecznik nie mógł skarżącego pouczyć, że
jego orzeczenie spowoduje negatywne rozstrzygnięcie organu rentowego, gdyż
wkraczałby w ten sposób w zakres kompetencji tego organu. Skarżący złożył
odwołanie od decyzji organu rentowego, ale jej podstawą było orzeczenie lekarza
orzecznika, z którego wynikał brak spełnienia przesłanki do uzyskania renty socjal-
nej. Odwołanie skarżącego do sądu jest oparte wyłącznie na zarzutach dotyczących
orzeczenia lekarza orzecznika, gdyż ubezpieczony uważa, iż jest całkowicie nie-
zdolny do pracy. Wystąpiły więc wszystkie warunki do zastosowania art. 4779 § 31
k.p.c., do czego zresztą Sąd pierwszej instancji był zobowiązany, gdyż taki jest cha-
rakter tego przepisu jako określającego przesłanki otwarcia drogi postępowania są-
dowego. Skarżący nie został pozbawiony prawa dostępu do sądu (zarzut naruszenia
art. 45 ust. Konstytucji RP), gdyż miał możliwość złożenia skutecznego odwołania do
sądu, ale przy spełnieniu określonych w ustawie warunków, których jednak nie speł-
nił.
Z tych względów skarga kasacyjna podlegała oddaleniu na podstawie art.
39814 k.p.c.
========================================