POSTANOWIENIE Z DNIA 21 STYCZNIA 2003 R.
II KKN 314/01


Protokoły zeznań złożonych w postępowaniu przygotowawczym
przez świadka określonego w art. 182 § 1 k.p.k. mogą być odczytane na
rozprawie na podstawie art. 391 § 1 k.p.k., jeżeli świadkowi nie można do-
ręczyć wezwania.

Przewodniczący: sędzia SN M. Sokołowski (sprawozdawca-
przewodniczący).
Sędziowie: SN F. Tarnowski, SA del. do SN Z. Świda.
Prokurator Prokuratury Krajowej: J. Gemra.

Sąd Najwyższy w sprawie Alfreda L., oskarżonego z art. 148 § 1 k.k.,
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie w dniu 21 stycznia 2003 r. ka-
sacji, wniesionej przez obrońcę oskarżonego od wyroku Sądu Apelacyjne-
go w W. z dnia 10 kwietnia 2001 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu
Okręgowego w W. z dnia 25 października 2000 r.

o d d a l i ł kasację (...).


U Z A S A D N I E N I E

Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 25 października 2000 r. uznał
Alfreda L. za winnego zabójstwa swojej konkubiny Anny M., popełnionego
w dniu 8 listopada 1998 r. w W., i za to na podstawie art. 148 § 1 k.k. ska-
zał go na karę 15 lat pozbawienia wolności.
Sąd Apelacyjny w W. - po rozpoznaniu apelacji wniesionej przez
obrońcę oskarżonego - wyrokiem z dnia 10 kwietnia 2001 r. utrzymał w
mocy wyrok Sądu Okręgowego.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżył kasacją obrońca oskarżonego,
zarzucając rażące naruszenie prawa procesowego - art. 186 § 1 k.p.k. -
wyrażające się w oparciu ustaleń faktycznych na odczytanych przez Sąd
zeznaniach świadka Kingi L., złożonych w postępowaniu przygotowaw-
czym, któremu to świadkowi, zgodnie z art. 182 § 1 k.p.k. w zw. z art. 115 §
11 k.k., przysługiwało prawo odmowy zeznań. W konkluzji obrońca wniósł o
uchylenie zaskarżonego wyroku oraz utrzymanego nim w mocy wyroku
Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Rozstrzygając sprawę Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie jest zasadna.
Rzeczywiście, Sąd Okręgowy, dokonując ustaleń faktycznych, oparł
się na zeznaniach Kingi L. - córki oskarżonego i pokrzywdzonej - złożo-
nych w postępowaniu przygotowawczym, a odczytanych na rozprawie.
Kinga L., po złożeniu zeznań w postępowaniu przygotowawczym, została
przysposobiona w trybie tzw. adopcji anonimowej i wyjechała z rodzicami
adopcyjnymi na stałe za granicę. Ze względu na charakter adopcji, ustale-
nie aktualnego miejsca jej pobytu stało się niemożliwe.
Uzasadniając zarzut kasacyjny - podniesiony poprzednio w apelacji -
obrońca powołał się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 1993
r., III KRN 242/93 (OSNKW 1994, z. 1-2, poz. 13). Opublikowana teza tego
orzeczenia brzmi: ,,Sąd orzekający jest uprawniony do skorzystania z moż-
liwości przewidzianych w art. 337 § 1 k.p.k. w stosunku do osoby określo-
nej w art. 165 § 1 k.p.k. i odczytania protokołów złożonych poprzednio
przez nią zeznań, jeżeli osoba ta przebywa za granicą, a sąd spełni waru-
nek prawidłowego i realnego wezwania tego świadka". Wykładnia ta jest
nadal aktualna, gdyż przepisy art. 182 § 1 i art. 391 § 1 k.p.k. z 1997 r. ma-
ją w zasadzie identyczną treść jak przepisy powołane w cytowanej tezie.
Orzeczenie to zostało zaaprobowane w literaturze i jest powoływane bez
krytycznych uwag w komentarzach do aktualnie obowiązującego kodeksu
postępowania karnego.
Zwrócić jednak należy uwagę, że z przedstawionego poglądu wcale
nie wynika, iż warunkiem odczytania protokołu zeznań świadka - osoby
najbliższej - jest doręczenie temu świadkowi wezwania na rozprawę. W
uzasadnieniu orzeczenia wyraźnie podkreślono, że odczytanie protokołu
jest dopuszczalne, gdy ,,sąd orzekający uczyni wszystko, czego wymagają
przepisy, by wezwanie do stawienia się na rozprawę dotarło do określone-
go świadka". Tak więc warunkiem ujawnienia protokołu nie jest osiągnięcie
skutku w postaci doręczenia wezwania, lecz podjęcie wszystkich wymaga-
nych i możliwych do spełnienia (czyli ,,realnych") czynności zmierzających
do tego celu. W przypadku gdy aktualne miejsce pobytu świadka nie jest
znane, obowiązkiem sądu jest podjęcie wszelkich możliwych czynności,
aby je ustalić. Gdy jednak będzie to niemożliwe, to doręczenie wezwania
na rozprawę staje się nierealne. Zachodzi wówczas sytuacja przewidziana
w art. 391 § 1 k.p.k. - świadkowi nie można było doręczyć wezwania -
uzasadniająca dopuszczalność odczytania protokołów zeznań złożonych
poprzednio przez niego w postępowaniu przygotowawczym.
Już w wyroku z dnia 14 grudnia 1934 r., 2 K. 1497/34 (Zb.O. 1935,
poz. 282) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że wolno odczytać na rozprawie
zeznania świadka - osoby najbliższej - złożone w dochodzeniu lub śledz-
twie, jeżeli nie stawił się on na rozprawę z powodów dopuszczających od-
czytanie jego zeznań i nie nadesłał do sądu oświadczenia, że nie chce ze-
znawać. Uzasadniając to stanowisko, Sąd Najwyższy podkreślił, że tylko
pozytywne oświadczenie świadka, że chce skorzystać z prawa odmowy
zeznań, pociąga za sobą niemożność odczytania poprzedniego zeznania,
natomiast samo uprawnienie do złożenia takiego oświadczenia tego nie
czyni. Ponieważ przepisy kodeksu postępowania karnego z 1928 r. w
omawianej materii nie różnią się od aktualnie obowiązujących, to również
przedstawiony pogląd należy uznać za aktualny.
W konsekwencji należy przyjąć, że także art. 186 § 1 k.p.k. - podob-
nie jak art. 105 (po nowelizacji z 1949 r. art. 95) k.p.k. z 1928 r. - nie na-
kłada na sąd obowiązku uzyskania od świadka - osoby najbliższej -
oświadczenia, czy chce składać zeznanie. Przepis art. 186 § 1 k.p.k. nie
może być zatem traktowany jako przepis szczególny, ograniczający stoso-
wanie przepisu art. 391 § 1 k.p.k. Przy odmiennym stanowisku nie byłoby
możliwe odczytanie zeznań świadka określonego w art. 182 § 1 k.k., jeżeli
zmarł on przed rozprawą. Przeciwny pogląd - dopuszczający odczytanie
zeznań zmarłego świadka - wyrażony w uchwale składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 30 września 1970 r., VI KZP 25/70 (OSNKW
1970, z. 11 poz. 135) jest powszechnie aprobowany.
Oczywiście, uprawnieniu świadka wynikającemu z art. 186 § 1 k.p.k.
odpowiada ciążący na sądzie obowiązek podjęcia należytych starań, aby
świadek stawił się na rozprawę lub przynajmniej został o niej powiadomio-
ny. Obowiązek ten nie sięga jednak tak daleko, by w przypadku niesta-
wiennictwa, tylko skuteczne zawiadomienie świadka o rozprawie dawało
podstawę do odczytania jego zeznania. Brak powiadomienia o rozprawie,
na której świadek miałby złożyć zeznania, nie uniemożliwia złożenia
oświadczenia, o jakim mowa w art. 186 § 1 k.p.k. Nieodzownym warunkiem
odczytania zeznań złożonych przez świadka w postępowaniu przygoto-
wawczym jest to, by świadek został uprzedzony o przysługującym mu pra-
wie odmowy zeznań (art. 191 § 2 k.p.k. w zw. z art. 182 k.p.k.). Jeżeli po
złożeniu zeznań świadek zmieni miejsce pobytu w taki sposób, że dorę-
czenie mu wezwania będzie niemożliwe, a ponadto zmieni decyzję w kwe-
stii skorzystania z prawa odmowy zeznań, to oczywista dla niego powinna
być konieczność powiadomienia o tym organu, przed którym złożył zezna-
nie. W takiej sytuacji oczekiwanie przez świadka na otrzymanie wezwania
na rozprawę byłoby działaniem pozbawionym sensu.
Rozwiązanie przyjęte w art. 182 § 1 i art. 186 § 1 k.p.k. stanowi wy-
łom w dążności do realizacji zasady prawdy materialnej na rzecz ochrony
interesów świadka, w szczególności więzów rodzinnych łączących go z
oskarżonym, dla którego jest osobą najbliższą. Można z dużym prawdopo-
dobieństwem przyjąć, że jeżeli świadkowi nie można doręczyć wezwania,
to więzy łączące go z oskarżonym nie mają tak szczególnego charakteru,
by wzgląd na nie uzasadniał ograniczanie podstawowej zasady procesu
karnego.
W końcu zauważyć należy, że dopuszczalność odczytania zeznań
świadka w omawianej sytuacji nie zależy od treści tych zeznań. Niejedno-
krotnie zeznania osoby najbliższej są korzystne dla oskarżonego. Nie ma
racjonalnego uzasadnienia uniemożliwienie procesowego wykorzystania
takich zeznań świadka tylko z tego powodu, że nie można doręczyć mu
wezwania na rozprawę, i to jeszcze z uzasadnieniem, że chroni to jego
więzy rodzinne.
Przedstawione rozważania powyższe prowadzą do wniosku, że pro-
tokoły zeznań złożonych w postępowaniu przygotowawczym przez świadka
określonego w art. 182 § 1 k.p.k. mogą być odczytane na rozprawie na
podstawie art. 391 § 1 k.p.k., jeżeli świadkowi nie można doręczyć wezwa-
nia.
Wykładnia ta tylko z pozoru jest sprzeczna z poglądem wyrażonym w
uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 27 maja 2002 r., V KK
51/02, którego fragment opublikowany został w OSN PiPr. 2002, z. 12,poz.
19. Stwierdzenie o konieczności doręczenia świadkowi wezwania na roz-
prawę odnosić należy do stanu faktycznego, jaki zachodził w tamtej spra-
wie, w której aktualne miejsce pobytu świadka było znane.
Z pprzedstawionych względów Sąd Najwyższy orzekł jak na wstępie.
O kosztach postępowania orzeczono na podstawie art. 624 § 1 k.p.k.