POSTANOWIENIE Z DNIA 25 LUTEGO 2009 R.
I KZP 34/08

Jeżeli po wydaniu prawomocnego postanowienia o umorzeniu postę-
powania i zastosowaniu środka zabezpieczającego, wymienionego w art.
94 § 1 k.k., ale przed umieszczeniem sprawcy w zakładzie psychiatrycz-
nym, ujawnią się okoliczności, które będą wykazywały, że jego stan zdro-
wia uległ poprawie i nie zachodzi już wysokie prawdopodobieństwo popeł-
nienia przez niego czynu zabronionego o znacznej społecznej szkodliwo-
ści, to podstawę prawną uchylenia środka zabezpieczającego stanowi art.
94 § 2 in fine k.k.

Przewodniczący: sędzia SN R. Sądej.
Sędziowie: SN D. Rysińska, SA (del. do SN) H. Komisarski
(sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Herzog.

Sąd Najwyższy w sprawie Tomasza G., po rozpoznaniu, przekaza-
nego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w C., postano-
wieniem z dnia 5 listopada 2008 r., zagadnienia prawnego wymagającego
zasadniczej wykładni ustawy:

,,Czy możliwe jest wydanie na podstawie art. 94 § 2 k.k. orzeczenia o zwol-
nieniu z obowiązku umieszczenia w odpowiednim zakładzie psychiatrycz-
nym sprawcy, który w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 § 1 k.k.
popełnił czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości pomimo, że
sprawca ten nie został jeszcze umieszczony w zakładzie psychiatrycznym
w celu wykonania środka zabezpieczającego?"

p o s t a n o w i ł odmówić podjęcia uchwały.


U Z A S A D N I E N I E

Zagadnienie prawne przedstawione Sądowi Najwyższemu do roz-
strzygnięcia sformułowane zostało przez Sąd Okręgowy w C. w następują-
cej sytuacji procesowej.
Tomaszowi G. postawiono zarzut popełnienia przestępstwa z art. 280
§ 1 k.k. i art. 288 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. W toku postępowania
przygotowawczego został on poddany badaniu przez dwóch biegłych leka-
rzy psychiatrów, którzy rozpoznali u niego chorobę psychiczną - psychozę
schizoafektywną oraz zespół uzależnienia od alkoholu. Biegli stwierdzili w
opinii, że w czasie zarzucanego mu czynu miał on całkowicie zniesioną
zdolność rozpoznania jego znaczenia oraz pokierowania swoim postępo-
waniem. Uznali również, że zachodzi wysokie prawdopodobieństwo popeł-
nienia przez Tomasza G. czynu zabronionego o znacznej społecznej szko-
dliwości.
Prawomocnym postanowieniem z dnia 14 grudnia 2007 r., Sąd Rejo-
nowy w C., na wniosek prokuratora, umorzył postępowanie karne przeciw-
ko Tomaszowi G. z uwagi na jego niepoczytalność w chwili popełnienia za-
rzucanego mu czynu i jednocześnie zastosował wobec niego środek za-
bezpieczający w postaci umieszczenia w zakładzie psychiatrycznym.
Postanowieniem z dnia 28 lutego 2008 r., Sąd Rejonowy, na podsta-
wie art. 201 § 2 k.k.w., określił zakład psychiatryczny, w którym orzeczony
środek zabezpieczający winien być wykonywany. Dyrektor tego zakładu
poinformował Sąd, że Tomasz G. może być przyjęty na internację w drugiej
połowie października 2009 r.
Przed Sądem Rejonowym w C. prowadzone jest obecnie postępowa-
nie karne przeciwko Tomaszowi G., w którym jest on oskarżony o popeł-
nienie przestępstwa z art. 207 § 1 k.k. W sprawie tej, o sygn. akt III K
162/08, był on rzeczywiście pozbawiony wolności w okresie od dnia 1 listo-
pada 2007 r. do dnia 24 października 2008 r. W tym też czasie został pod-
dany leczeniu psychiatrycznemu. Nadto, poddano go badaniu psychia-
trycznemu połączonemu z obserwacją. W opinii z dnia 9 września 2008 r.,
biegli stwierdzili, że brak jest podstaw do kwestionowania poczytalności
Tomasza G. w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu z art. 207 § 1 k.k.
Nie rozpoznali u niego choroby psychicznej oraz niedorozwoju umysłowe-
go. Rozpoznali jedynie cechy nieprawidłowego rozwoju osobowości z
ujawniającymi się na tym podłożu trudnościami adaptacyjnymi i głębokimi
zaburzeniami zachowania. Uznali zarazem, że wymaga on okresowej, am-
bulatoryjnej opieki psychiatrycznej.
W dniu 10 września 2008 r., Tomasz G. złożył wniosek o uchylenie
zastosowanego wobec niego w sprawie III K 1129/07 środka zabezpiecza-
jącego. Powołał się przy tym na opinię biegłych z dnia 9 września 2008 r.,
wydaną w sprawie III K 162/08. Postanowieniem z dnia 26 września 2008
r., Sąd Rejonowy w C. nie uwzględnił tego wniosku, ponieważ uznał, że
prawomocne orzeczenie o zastosowaniu środka zabezpieczającego w po-
staci umieszczenia sprawcy w zakładzie psychiatrycznym rodzi koniecz-
ność umieszczenia go w tym zakładzie. Dopiero wówczas, przy wykorzy-
staniu regulacji Rozdziału XIII Kodeksu karnego wykonawczego, będzie
możliwe jego ewentualne zwolnienie.
Na powyższe postanowienie zażalenie złożył obrońca Tomasza G.,
który powołując się na opinię z dnia 9 września 2008 r., wywodząc z niej
jednocześnie brak konieczności osadzania Tomasza G. w zakładzie psy-
chiatrycznym, wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia przez uchyle-
nie przedmiotowego środka zabezpieczającego, a ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu w
C. do ponownego rozpoznania.
Rozpoznając zażalenie, Sąd Okręgowy w C. uznał, że w sprawie wy-
łoniło się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy i
sformułował je w postaci pytania o treści przytoczonej na wstępie niniej-
szego postanowienia.
Uzasadniając swoje stanowisko, Sąd Okręgowy w C. stwierdził, że li-
teralne brzmienie art. 94 § 2 k.k. ,,może sugerować, iż po wydaniu przez
Sąd orzeczenia o zastosowaniu środka zabezpieczającego, w każdej sytu-
acji konieczne jest umieszczenie sprawcy w zakładzie psychiatrycznym,
później uzyskanie opinii o stanie jego zdrowia i postępach w leczeniu, a
następnie wydanie orzeczenia o dalszym stosowaniu przedmiotowego
środka lub o zwolnieniu sprawcy z zakładu". Z drugiej jednak strony, jak
zauważa Sąd Okręgowy, ,,wyjątkowe okoliczności, związane z niemożno-
ścią umieszczenia Tomasza G. w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym
przez długi okres (...) od uprawomocnienia się orzeczenia (...), przemawia-
ją za taką interpretacją przepisu art. 94 § 2 k.k., która pozwala badać po-
trzebę umieszczenia sprawcy w celu wykonania środka zabezpieczające-
go", ponieważ ,,na skutek odbytego wcześniej długotrwałego leczenia psy-
chiatrycznego mogła nastąpić taka poprawa stanu zdrowia osoby, że nie
będzie już istniało wysokie prawdopodobieństwo ponownego popełnienia
przez nią czynu o znacznej społecznej szkodliwości".
Prokurator Prokuratury Krajowej, w pisemnym stanowisku złożonym
do akt sprawy, wniósł o odmowę podjęcia uchwały, stwierdzając, że przed-
stawione zagadnienie prawne nie spełnia kryteriów określonych w art. 441
§ 1 k.p.k.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Stanowisko prokuratora Prokuratury Krajowej jest zasadne. Sposób
ujęcia zagadnienia prawnego oraz stan faktyczny, w jakim doszło do jego
sformułowania, uniemożliwiają podjęcie uchwały.
W literaturze i orzecznictwie przyjmuje się zgodnie, że do wynikają-
cych z treści art. 441 § 1 k.p.k. warunków przedstawienia Sądowi Najwyż-
szemu zagadnienia prawnego do rozstrzygnięcia należą:
- wyłonienie się zagadnienia prawnego, wymagającego zasadniczej
wykładni ustawy, w związku z rozpoznawaniem przez sąd środka odwo-
ławczego,
- istnienie związku między ustaleniami faktycznymi sądu, istniejącymi
w danej sprawie a sformułowanym zagadnieniem prawnym,
- niezbędność wyjaśnienia zagadnienia prawnego dla rozstrzygnięcia
sprawy (por. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 19 sierpnia 1999 r., I
KZP 23/99, OSNKW 1999, z. 9-10, poz. 50; z dnia 17 maja 2000 r., I KZP
7/2000, OSNKW 2000, z. 5-6, poz. 51; z dnia 22 stycznia 2003 r., I KZP
42/02, R - OSNKW 2003, poz. 179; z dnia 26 lutego 2004 r., I KZP 41/03,
R - OSNKW 2004, poz. 406; z dnia 30 czerwca 2008 r., I KZP 9/08,
OSNKW 2008, z. 8, poz. 59; R.A. Stefański: Instytucja pytań prawnych do
Sądu Najwyższego w sprawach karnych, Kraków 2001, s. 264 i następne).
Podkreślić też trzeba, że instytucja uchwał podejmowanych w oparciu
o przepis art. 441 § 1 k.p.k. stanowi wyjątek od zasady samodzielności ju-
rysdykcyjnej sądu rozpoznającego sprawę. Oznacza to, że sąd formułując
zagadnienie prawne nie może domagać się od Sądu Najwyższego wska-
zania sposobu rozstrzygnięcia sprawy, bądź udzielenia porady, jak postą-
pić w określonej sytuacji procesowej.
Przenosząc powyższe rozważania na grunt niniejszej sprawy stwier-
dzić należy, że sposób sformułowania zagadnienia przez Sąd Okręgowy w
C. wskazuje na to, iż Sąd ten w rzeczywistości chce uzyskać poradę, jak
ma postąpić w konkretnej sytuacji. Pytanie nie odzwierciedla potrzeby do-
konania wykładni ustawy. Jego ujęcie wskazuje na zagadnienie faktyczne,
a nie zagadnienie prawne związane z treścią przepisu.
Nadto, stan faktyczny, w jakim Sąd Okręgowy sformułował pytanie
prawne, przekonuje o tym, że jest ono przedwczesne. Na obecnym etapie,
sposób rozstrzygnięcia sprawy nie jest uzależniony od wyjaśnienia poru-
szonej w nim kwestii. Opinia, w której biegli psychiatrzy stwierdzili, że nie
rozpoznają u Tomasza G. choroby psychicznej oraz upośledzenia umysło-
wego, a która stała się źródłem wątpliwości Sądu Okręgowego, została
wydana na użytek innej sprawy i dotyczyła poczytalności co do innego czy-
nu. Opinia ta nie może automatycznie przesądzać o odpadnięciu przesła-
nek do stosowania środka zabezpieczającego, orzeczonego w przedmio-
towej sprawie. Dostrzegł to też Sąd Okręgowy, który w uzasadnieniu sfor-
mułowanego pytania prawnego przyznał, że w tej ostatniej sprawie ,,uaktu-
alnia się potrzeba" uzyskania opinii biegłych psychiatrów, którzy wypowie-
dzieliby się na temat obecnego stanu zdrowia Tomasza G., a w szczegól-
ności, czy nadal istnieje wysokie prawdopodobieństwo popełnienia przez
niego czynu o znacznej szkodliwości społecznej. Niemniej, powołanie bie-
głych postanowił poprzedzić pytaniem prawnym. Rzecz jednak w tym, że w
tej sytuacji nie zaktualizował się jeszcze problem przedstawiony w pytaniu.
Nie można przecież wykluczyć, że ustalenia poczynione na podstawie opi-
nii biegłych zdezaktualizują potrzebę wykładni art. 94 § 2 k.k.
Powyższe okoliczności zdecydowały o odmowie podjęcia uchwały.
Pomijając jednak mankamenty związane ze sposobem sformułowa-
nia zagadnienia prawnego oraz z występującym w sprawie stanem fak-
tycznym, przyznać trzeba, że treść art. 94 § 2 in fine k.k. stwarza pole do
jego dwojakiej interpretacji w sytuacji, gdy po uprawomocnieniu się posta-
nowienia o umorzeniu postępowania i zastosowaniu środka zabezpiecza-
jącego, wymienionego w art. 94 § 1 k.k., a przed umieszczeniem sprawcy
w zakładzie psychiatrycznym, ujawnią się okoliczności wskazujące na to,
że stan jego zdrowia uległ poprawie i nie zachodzi już wysokie prawdopo-
dobieństwo popełnienia przez niego czynu zabronionego o znacznym
stopniu społecznej szkodliwości. Brak w tym zakresie judykatów oraz szer-
szej literatury przedmiotu, uzasadnia poczynienie poniższych uwag.
Na wstępie należy zaakcentować, że postępowanie w przedmiotowej
sprawie weszło w fazę postępowania wykonawczego. Właśnie w tej fazie
znajduje zastosowanie art. 94 § 2 in fine k.k. Wykonawczy charakter tego
przepisu wynika jednoznacznie z jego treści i nie ma znaczenia to, że zo-
stał on umieszczony w Kodeksie karnym (Z. Hołda, K. Postulski: Kodeks
karny wykonawczy. Komentarz, Gdańsk 2007, s. 6 i 33).
Przed odniesieniem się do problemów interpretacyjnych, które wiążą
się z art. 94 § 2 in fine k.k., niezbędne jest wcześniejsze rozważenie tego,
czy w zaistniałej sytuacji podstawą do wydania orzeczenia o nieumiesz-
czaniu sprawcy w zakładzie psychiatrycznym może być art. 24 § 1 k.k.w.,
na który to przepis powołuje się prokurator Prokuratury Krajowej w pisem-
nym stanowisku. Ma to kluczowe znaczenie dla dalszych rozważań, ponie-
waż ewentualne przyjęcie, że przepis ten znajduje zastosowanie do oma-
wianego przypadku, przesądzałoby o braku potrzeby dokonywania wykład-
ni art. 94 § 2 in fine k.k. Problem ten wiąże się też ściśle z charakterem
prawnym postanowienia o umorzeniu postępowania i zastosowaniu środka
zabezpieczającego w postaci umieszczenia sprawcy w zakładzie psychia-
trycznym oraz możliwością wzruszenia go w trybie nadzwyczajnych środ-
ków zaskarżenia.
Zgodnie z art. 24 § 1 k.k.w., jeżeli ujawnią się nowe lub poprzednio
nieznane okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia, sąd może w każdym cza-
sie zmienić lub uchylić poprzednie postanowienie. Wynikająca z tego
przepisu reguła wzruszalności postanowień, tak prawomocnych, jak i nie-
prawomocnych, odnosi się jednak wyłącznie do orzeczeń wykonawczych,
tj. wydanych w toku postępowania wykonawczego i na podstawie przepi-
sów Kodeksu karnego wykonawczego, w tym też, gdy ich materialna pod-
stawa jest wprawdzie zawarta w Kodeksie karnym, ale tryb postępowania
określają przepisy Kodeksu karnego wykonawczego (por. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2008 r., II KO 55/08, OSNKW 2008,
z. 12, poz. 105; K. Postulski w: Z. Hołda, K. Postulski: Kodeks karny wyko-
nawczy. Komentarz, Gdańsk 2007, s. 169). Przepis ten nie stwarza zatem
podstaw do reasumpcji postanowień, które nie mają charakteru wyko-
nawczego, co dotyczy też postanowień, które wprawdzie zapadają w toku
postępowania wykonawczego - w odniesieniu do określonych kwestii pro-
ceduralnych - ale na podstawie przepisów Kodeksu postępowania karnego
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 1996 r., III KRN
1/96, OSNKW 1996, z. 5-6, poz. 26; K. Postulski w: Z. Hołda, K. Postulski:
Kodeks ..., op. cit., s. 169).
Logiczną konsekwencją regulacji art. 24 § 1 k.k.w. jest to, że w za-
kresie, w jakim daje on możliwość wzruszenia prawomocnych postanowień
zapadłych w toku postępowania wykonawczego, za niedopuszczalne nale-
ży uznać kasację, o której mowa w art. 521 k.p.k., jak też wznowienie po-
stępowania. Oba te środki zaskarżenia, z uwagi na swój nadzwyczajny
charakter, dotyczą bowiem postanowień, które nie mogą być wzruszone w
innym trybie. Jest to tym bardziej uzasadnione, że art. 24 § 1 k.k.w., za wy-
jątkiem ograniczenia wynikającego z § 2 tegoż artykułu, może być stoso-
wany w każdym czasie, zarówno z urzędu, jak i z inicjatywy strony (art. 6 §
1 k.k.w. i art. 19 § 1 k.k.w.), jeżeli tylko ujawnią się nowe lub poprzednio
nieznane okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia sprawy.
Reguła zawarta w art. 24 § 1 k.k.w. nie może być jednak zastosowa-
na do analizowanego przypadku. Jak już to bowiem podkreślono, uchyleniu
lub zmianie w trybie tego przepisu, podlegają wyłącznie orzeczenia wyda-
ne w toku postępowania wykonawczego. Na tym zaś etapie nie zapadło
żadne postanowienie, którego wzruszenie na podstawie art. 24 § 1 k.k.w.
mogłoby doprowadzić do uchylenia zastosowanego wobec Tomasza G.
środka zabezpieczającego. Wprawdzie orzeczeniem zapadłym w toku po-
stępowania wykonawczego jest niewątpliwie, wydane na podstawie art.
201 § 2 k.k.w., postanowienie o określeniu zakładu psychiatrycznego, w
którym środek zabezpieczający ma być wykonywany, ale wzruszenie tego
postanowienia nie rozwiązuje problemu konieczności wykonania środka
zabezpieczającego. Konieczność ta wynika przecież z prawomocnego po-
stanowienia o umorzeniu postępowania i zastosowaniu tego środka, które-
go regulacja art. 24 § 1 k.k.w. nie obejmuje, o czym będzie mowa poniżej.
Na marginesie tylko można zaznaczyć, że możliwość zmiany postanowie-
nia o określeniu zakładu psychiatrycznego, w którym środek zabezpiecza-
jący ma być wykonywany, przewiduje art. 201 § 2 i 4 k.k.w. w zw. z § 11 i
12 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 10 sierpnia 2004 r. w sprawie
wykazu zakładów psychiatrycznych i zakładów leczenia odwykowego prze-
znaczonych do wykonywania środków zabezpieczających oraz składu, try-
bu powoływania i zadań komisji psychiatrycznej do spraw środków zabez-
pieczających (Dz. U. Nr 179, poz. 1854, ze zm.). W tym też zakresie regu-
lacje te, jako szczególne, wyłączają stosowanie art. 24 § 1 k.k.w.
Do kategorii orzeczeń wykonawczych, objętych działaniem art. 24 § 1
k.k.w., nie należy z pewnością postanowienie o umorzeniu postępowania i
zastosowaniu środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia sprawcy
w zakładzie psychiatrycznym. Jest to wszak orzeczenie sądowe, kończące
postępowanie sądowe i rozstrzygające merytorycznie sprawę w jej głów-
nym nurcie. Całe postępowanie, aż do zapadnięcia merytorycznej decyzji,
uregulowane jest w Kodeksie postępowania karnego. Co istotne, brak cha-
rakteru wykonawczego należy odnieść do obu członów postanowienia, tj.
zarówno do rozstrzygnięcia o umorzeniu postępowania, jak i do - połączo-
nego z nim koniunkcją - rozstrzygnięcia o zastosowaniu środka zabezpie-
czającego. Znaczenie tego stwierdzenia obrazuje sytuacja, w której powyż-
sze postanowienie zostanie zaskarżone jedynie w części dotyczącej zasto-
sowania środka zabezpieczającego i w wyniku uwzględnienia zażalenia w
tym zakresie sprawa zostanie przekazana do ponownego rozpoznania.
Oczywiste jest, że wówczas sąd ogranicza procedowanie tylko do kwestii
środka zabezpieczającego. Zapadłe w tym stanie postanowienie o zasto-
sowaniu środka zabezpieczającego nie traci przymiotu orzeczenia kończą-
cego postępowanie sądowe. W rezultacie, prawomocne postanowienie są-
du, niezależnie od tego, czy rozstrzyga o umorzeniu postępowania i zasto-
sowaniu wobec sprawcy środka zabezpieczającego, czy też na skutek za-
skarżenia go tylko odnośnie tego środka rozstrzyga następnie jedynie o
środku zabezpieczającym, stanowi orzeczenie sądu kończące postępowa-
nie sądowe w rozumieniu art. 540 k.p.k. oraz w rozumieniu art. 521 k.p.k.
Taki pogląd, w zakresie kasacji, został wyrażony w postanowieniu Sądu
Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2001 r. w sprawie IV KKN 652/00 (LEX nr
51426). Nie ma też racjonalnych podstaw do tego, aby wymienionym po-
stanowieniom nadawać inny charakter na tle art. 540 k.p.k. Skoro są to
orzeczenia sądowe, które kończą postępowanie sądowe, to mogą być
przedmiotem wznowienia postępowania, jak i kasacji - wywiedzionej na
podstawie art. 521 k.p.k.
Jeżeli chodzi o art. 204 k.k.w., na który również powołuje się prokura-
tor Prokuratury Krajowej, to przepis ten nakłada na sąd obowiązek stałej
kontroli zasadności pobytu sprawcy w zakładzie psychiatrycznym. Nie za-
wiera on jednak przesłanki, której ustalenie nakazywałoby uchylenie środ-
ka zabezpieczającego. Taką przesłankę, ujętą dość ogólnie, zawiera wy-
łącznie art. 94 § 2 in fine k.k. Dlatego też, to interpretacja tego przepisu jest
konieczna dla uzyskania odpowiedzi na pytanie, czy orzeczenie o ,,zwol-
nieniu sprawcy", a więc de facto o uchyleniu prawomocnie orzeczonego
środka zabezpieczającego z art. 94 § 1 k.k., jest możliwe przed umiesz-
czeniem sprawcy w zakładzie psychiatrycznym. Nie ulega jednak wątpliwo-
ści, że treść art. 204 k.k.w. musi być wzięta pod uwagę przy wykładni art.
94 § 2 in fine k.k. Kwestia ta będzie przedmiotem dalszych rozważań.
Mając na uwadze powyższe, stwierdzić należy, że do uchylenia pra-
womocnie orzeczonego środka zabezpieczającego, wymienionego w art.
94 § 1 k.k. w sytuacji, gdy sprawca nie został umieszczony w zakładzie
psychiatrycznym, może niewątpliwie dojść na skutek uwzględnienia nad-
zwyczajnych środków zaskarżenia. W tym przypadku, wadami, stanowią-
cymi podstawy wznowienia postępowania lub podstawy kasacji (art. 521
k.p.k.), musi być dotknięte postępowanie w przedmiocie umorzenia postę-
powania i zastosowania środka zabezpieczającego albo samo orzeczenie
rozstrzygające w tej kwestii. Jeżeli chodzi o ujawnienie się nowych faktów
lub dowodów (propter nova), to wznowienie postępowania będzie mogło
nastąpić tylko wtedy, gdy fakty te lub dowody będą wskazywały na to, że
osoba, wobec której zastosowano środek zabezpieczający, nie była spraw-
cą czynu, co do którego umorzono postępowanie - art. 540 § 1 pkt 1 lit. c
k.p.k. Inne okoliczności, mieszczące się w tej podstawie, nie znajdą tu za-
stosowania, gdyż odnoszą się do ,,skazanego" (art. 540 § 1 pkt 2 lit. a i b
k.p.k.). Natomiast w trybie kasacji, Sąd Najwyższy nie jest władny badać
okoliczności, które zaistniały już po wydaniu zaskarżonego orzeczenia, lecz
ocenia to orzeczenie z punktu widzenia jego zgodności z prawem, a ściślej
- z punktu widzenia tego, czy przy jego wydaniu nie doszło do rażącego
naruszenia prawa, które mogło mieć istotny wpływ na treść orzeczenia.
Nadzwyczajne środki zaskarżenia nie wchodzą zatem w grę wów-
czas, gdy po zapadnięciu prawomocnego postanowienia o umorzeniu po-
stępowania i zastosowaniu środka zabezpieczającego, wymienionego w
art. 94 § 1 k.k., ale przed umieszczeniem sprawcy w zakładzie psychia-
trycznym, ulegnie poprawie stan jego zdrowia i nie będzie już zachodziło
wysokie prawdopodobieństwo, że popełni on czyn o znacznej społecznej
szkodliwości. W tej sytuacji jedynym przepisem, który może skutkować
uchyleniem zastosowanego wobec sprawcy środka zabezpieczającego jest
art. 94 § 2 in fine k.k. Zgodnie z tym przepisem, sąd orzeka zwolnienie
sprawcy z zakładu psychiatrycznego, ,,jeżeli jego dalsze pozostawanie w
zakładzie nie jest konieczne". Prawdą jest, że gdyby poprzestać na wy-
kładni językowej, a w szczególności dyrektywie języka ogólnego (potocz-
nego) i mieszczących się w niej regułach znaczeniowych (semantycznych)
oraz regułach składni (syntaktycznych), to można by dojść do wniosku, że
przepis ten znajduje zastosowanie tylko wtedy, gdy sprawca został już
umieszczony zakładzie psychiatrycznym (dyrektywy języka prawnego i dy-
rektywa języka specjalnego - prawniczego nie rozstrzygają poruszonej
kwestii i nie ma potrzeby odwoływania się do nich). Przepis mówi bowiem
o: ,,dalszym pozostawaniu w zakładzie". Jednakże poprzestanie na wykład-
ni językowej prowadziłoby do konsekwencji, których zaakceptować nie
można. Zakładając, że po uprawomocnieniu się postanowienia o orzecze-
niu środka zabezpieczającego, o którym mowa w art. 94 § 1 k.k., lecz
przed umieszczeniem sprawcy w zakładzie psychiatrycznym, stan jego
zdrowia uległby poprawie i nie zachodziłoby wysokie prawdopodobieństwo
popełnienia przez niego czynu o znacznej szkodliwości społecznej, sąd,
mimo to, byłby zobligowany do umieszczenia go w tym zakładzie, tylko po
to, aby niezwłocznie zarządzić jego zwolnienie. Skrajnym wypadkiem była-
by sytuacja, w której sąd dysponowałby dowodami potwierdzającymi wy-
zdrowienie sprawcy, a mimo to musiałby umieścić go w zakładzie psychia-
trycznym. Z takimi wynikami wykładni nie można się zgodzić.
Podkreślić należy, że celem wykładni jest ustalenie znaczenia okre-
ślonego przepisu lub jego fragmentu zgodnie z prawem i w oparciu o przy-
jęte w orzecznictwie i doktrynie dyrektywy wykładni prawa. Powszechnie
przyjęta jest zasada pierwszeństwa wykładni językowej, ale gdy ta prowa-
dzi do nie dających się usunąć wątpliwości albo do absurdalnych lub nie-
możliwych do zaakceptowania konsekwencji, niezbędne staje się skorzy-
stanie z wykładni systemowej lub wykładni funkcjonalnej (L. Morawski: Wy-
kładnia w orzecznictwie sądów, Toruń 2002, s. 81 i 222).
W analizowanym przypadku, niezbędne jest właśnie odwołanie się do
wykładni systemowej oraz funkcjonalnej, a przede wszystkim do - będącej
szczególną odmianą tej ostatniej - wykładni celowościowej. Wykładania
systemowa staje się pomocna o tyle, że zakazuje ona interpretować prze-
pisy prawa w sposób prowadzący do luk (L. Morawski: Wykładnia prawa w
orzecznictwie sądów, Toruń 2002, s. 189; K. Opałek, J. Wróblewski: Za-
gadnienia teorii prawa, Warszawa 1969, s. 108; uchwała Sądu Najwyższe-
go z dnia 9 lipca 1992 r., I PZP 36/92, OSNC 1992, z. 10, poz. 182). Trud-
no założyć, aby ustawodawca w sposób zamierzony nie przewidział możli-
wości uchylenia środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia spraw-
cy w zakładzie psychiatrycznym, jeżeli przed osadzeniem, stan jego zdro-
wia uległ poprawie na tyle, że odpadły podstawy do utrzymywania tego
środka. Wykładnia prawa musi się opierać się na założeniu racjonalnego i
prawidłowego działania ustawodawcy oraz na przyjęciu wewnętrznej spój-
ności aktu prawnego i całego systemu prawa. W tym przypadku, taką spój-
ną całość muszą tworzyć przepisy Kodeksu karnego dotyczące środka za-
bezpieczającego w postaci umieszczenia sprawcy w zakładzie psychia-
trycznym oraz przepisy Kodeksu karnego wykonawczego, które regulują
wykonanie tego środka.
Najistotniejszych argumentów dostarcza jednak wykładnia celowo-
ściowa. Wyjść trzeba od tego, że umieszczenie sprawcy w zakładzie psy-
chiatrycznym jest de facto pozbawieniem go wolności. Już tylko z tego tytu-
łu, że środek ten łączy się z naruszeniem konstytucyjnego prawa jednostki
do wolności, zasadność jego stosowania musi podlegać stałej i rzetelnej
kontroli.
Orzeczenie o umieszczeniu sprawcy w zakładzie psychiatrycznym
może nastąpić tylko wtedy, gdy jest to niezbędne, aby zapobiec ponowne-
mu popełnieniu przez niego czynu zabronionego o znacznej szkodliwości
społecznej - związanego z jego chorobą. Cel ten wynika z treści art. 93 k.k.
i art. 94 § 1 k.k. O celu tejże instytucji stanowi również art. 202 k.k.w.
Zgodnie z tym przepisem, sprawcę, wobec którego wykonywany jest śro-
dek zabezpieczający, obejmuje się odpowiednim postępowaniem leczni-
czym, terapeutycznym i rehabilitacyjnym, a także resocjalizacyjnym, które-
go celem jest poprawa jego stanu zdrowia i zachowania, w stopniu umożli-
wiającym powrót do życia w społeczeństwie i dalsze leczenie w warunkach
poza zakładem.
W świetle powyższych regulacji, za prawnie niedopuszczalne należy
uznać utrzymywanie wobec sprawcy środka zabezpieczającego polegają-
cego na umieszczeniu go w zakładzie psychiatrycznym, jeżeli stan jego
zdrowia wskazuje na to, że nie zachodzi już obawa popełnienia przez nie-
go czynu zabronionego o znacznej szkodliwości społecznej. Nie może mieć
przy tym znaczenia to, czy stan jego zdrowia, skutkujący takim ustaleniem,
uległ poprawie podczas pobytu w zakładzie psychiatrycznym, czy też stało
się to po prawomocnym orzeczeniu tego środka, ale przed jego umiesz-
czeniem w odpowiednim zakładzie (np. na skutek leczenia w jednostkach
penitencjarnych, gdzie przybywał jako tymczasowo aresztowany do innej
sprawy, czy też na skutek leczenia ambulatoryjnego). Nie ma żadnych
przekonujących powodów do różnicowania obu tych sytuacji. Z przytoczo-
nych przepisów jasno wynika, że wolą ustawodawcy jest to, aby dolegliwo-
ści, które spotykają niepoczytalnego sprawcę były ograniczone do ,,nie-
zbędnych", zapewniających realizację celów orzeczonego środka zabez-
pieczającego. Istnienie zaś obawy popełnienia przez niego czynu zabro-
nionego o znacznej szkodliwości społecznej, związanego z jego stanem
zdrowia, jest bezwzględnym warunkiem zezwalającym na umieszczenie go
w zakładzie psychiatrycznym.
O tym, że ustawodawca traktuje pobyt sprawcy w zakładzie psychia-
trycznym, jako ultima ratio, przekonują też regulacje art. 203 k.k.w. i art.
204 k.k.w. Pierwszy z tych przepisów nakłada na kierownika zakładu psy-
chiatrycznego obowiązek periodycznego przesyłania do sądu opinii o sta-
nie zdrowia sprawcy. Natomiast drugi, obliguje sąd do stałej, nie rzadziej
niż co 6 miesięcy, kontroli stosowania tego środka.
Pogłębiona wykładnia art. 94 § 2 in fine k.k., prowadzi więc do wnio-
sku, że znajduje on zastosowanie nie tylko w sytuacji, gdy sprawca został
już umieszczony w zakładzie psychiatrycznym, ale też w sytuacji, gdy
sprawca, mimo uprawomocnienia się orzeczenia o zastosowaniu wobec
niego środka określonego w art. 94 § 1 k.k., nie został jeszcze umieszczo-
ny w zakładzie psychiatrycznym. Za taką interpretacją tego przepisu prze-
mawia wykładnia systemowa i celowościowa, zachowując przy tym charak-
ter gwarancyjny.
Reasumując, jeżeli po wydaniu prawomocnego postanowienia o
umorzeniu postępowania i zastosowaniu środka zabezpieczającego, wy-
mienionego w art. 94 § 1 k.k., ale przed umieszczeniem sprawcy w zakła-
dzie psychiatrycznym, ujawnią się okoliczności, które będą wykazywały, że
jego stan zdrowia uległ poprawie i nie zachodzi już wysokie prawdopodo-
bieństwo popełnienia przez niego czynu zabronionego o znacznej społecz-
nej szkodliwości, to podstawę prawną uchylenia środka zabezpieczającego
stanowi art. 94 § 2 in fine k.k.
Na koniec podkreślenia wymaga to, że po prawomocnym orzeczeniu
przedmiotowego środka zabezpieczającego, a przed umieszczeniem
sprawcy w zakładzie psychiatrycznym, sąd nie ma z zasady obowiązku ba-
dania stanu jego zdrowia i ustalania, czy nadal istnieje wysokie prawdopo-
dobieństwo popełnienia przez niego czynu zabronionego o znacznym
stopniu społecznej szkodliwości. Potrzeba taka może zaistnieć tylko wtedy,
gdy na tym etapie ujawnią się okoliczności, które będą dawały uzasadnio-
ne podstawy do podjęcia takich działań.
Uwzględniając powyższe, Sąd Najwyższy orzekł jak w części dyspo-
zytywnej postanowienia.