POSTANOWIENIE Z DNIA 23 WRZEŚNIA 2008 R.
I KZP 18/08

Między przepisami art. 271 § 1 k.k. oraz art. 233 § 4 k.k. może za-
chodzić tzw. stosunek krzyżowania, prowadzący do kumulatywnego zbiegu
przepisów ustawy - art. 11 § 2 k.k.

Przewodniczący: sędzia SN A. Siuchniński.
Sędziowie SN: W. Płóciennik, R. Sądej (sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Krajowej: B. Mik.

Sąd Najwyższy w sprawie Pawła K., po rozpoznaniu w Izbie Karnej
na posiedzeniu, przekazanego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd
Okręgowy w C. postanowieniem z dnia 27 maja 2008 r., zagadnienia
prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:

,,Czy osoba powołana w postępowaniu sądowym do wydania opinii jako
biegły może z uwagi na treść sporządzonej opinii być podmiotem odpowie-
dzialności karnej z przepisu art. 271 § 1 k.k., czy też wyłącznie z przepisu
art. 233 § 4 k.k.?"

p o s t a n o w i ł odmówić podjęcia uchwały.


U Z A S A D N I E N I E

Postanowieniem z dnia 27 maja 2008 r., przy rozpoznawaniu apelacji
obrońcy oskarżonego Pawła K., Sąd Okręgowy w C. uznał, że w sprawie
wyłoniło się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni usta-
wy, które przekazał do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu w formie
przedstawionego powyżej pytania. Zagadnienie to powstało na tle następu-
jącej sytuacji procesowej:
Oskarżony Paweł K. wyrokiem Sądu Rejonowego w C. z dnia 6
grudnia 2007r. został uznany za winnego popełnienia występku wyczerpu-
jącego znamiona art. 271 § 1 k.k. i na podstawie tego przepisu skazany na
karę 8 miesięcy pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej
wykonania na 2 lata; nadto orzeczono grzywnę, a na podstawie art. 41 § 1
k.k. również zakaz pełnienia funkcji biegłego sądowego na okres roku.
Przypisany oskarżonemu czyn polegał na tym, że w lipcu 1999r. w C., bę-
dąc osobą uprawnioną do wystawienia dokumentu, Paweł K. opracował na
zlecenie sądu opinię geodezyjną, w której poświadczył nieprawdę co do
okoliczności mającej znaczenie prawne w tym zakresie, że w przedstawio-
nym projekcie podziału nieruchomości stwierdził, iż jest on jedynym możli-
wym wariantem podziału, co nie polegało na prawdzie i przez to naruszył
interes prawny uczestników postępowania, a okoliczność ta miała istotne
znaczenie przy podjęciu przez sąd merytorycznej decyzji w sprawie o znie-
sienie współwłasności nieruchomości.
Apelację od wyroku Sądu pierwszej instancji wniósł jedynie obrońca
oskarżonego. Spośród wszystkich podniesionych w niej zarzutów, w
aspekcie przedstawionego zagadnienia prawnego istotny jest ten, który do-
tyczył obrazy prawa materialnego - art. 271 § 1 k.k. - poprzez przyjęcie, że
działania oskarżonego wyczerpały znamiona tego przepisu, w sytuacji, gdy
w sprawie zabrakło ustaleń co do tego, czy sam fakt zlecenia przez sąd
sporządzenia opinii osobie niewpisanej na listę biegłych, przy niedopełnie-
niu formalności związanych z pouczeniami i przyrzeczeniem, czyni z tejże
osoby biegłego sądowego, a nadto czy sporządzenie projektu podziału nie-
ruchomości jest oceną autora, czy też stwierdzeniem faktu. Podnosząc ten
i inne zarzuty, obrońca wniósł o zmianę wyroku i uniewinnienie Pawła K.,
ewentualnie o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej
instancji do ponownego rozpoznania.
Przy rozpoznawaniu tej apelacji Sąd Okręgowy uznał, że w sprawie
wyłoniło się zagadnienie prawne dotyczące wzajemnego stosunku zakre-
sów normowania przepisów art. 271 § 1 k.k. i art. 233 § 4 k.k. Sąd ten przy-
jął, że oskarżony wydając opinię geodezyjną w postępowaniu sądowym,
występował w tej sprawie w charakterze biegłego, powołanego ad hoc,
zgodnie z procedurą cywilną. To założenie pozwoliło Sądowi Okręgowemu
podjąć analizę wzajemnego stosunku powyższych przepisów, w szczegól-
ności w świetle wypowiedzi Sądu Najwyższego zawartych w wyroku tego
Sądu z dnia 7 grudnia 2001 r., IV KKN 563/97, OSNKW 2002, z. 3-4. poz.
17.
Sąd Okręgowy z jednej strony stwierdził, że nie ma wątpliwości co do
tego, że biegły może być podmiotem odpowiedzialności karnej z art. 271 §
1 k.k. Z drugiej jednak strony, akcentując okoliczność wydania przez
oskarżonego opinii w postępowaniu sądowym, Sąd wskazał na możliwość
zakwalifikowania jego działania również z art. 233 § 4 k.k. Podkreślając
zdanie zawarte w uzasadnieniu powyższego wyroku Sądu Najwyższego z
dnia 7 grudnia 2001 r., że ,,jeżeli zaś biegły lub rzeczoznawca przedstawia
fałszywą opinię mającą służyć za dowód w postępowaniu sądowym (...)
ponosi wówczas odpowiedzialność karną na podstawie art. 233 § 4 k.k.",
Sąd występujący opowiedział się za przyjęciem, że ten przepis jest przepi-
sem szczególnym wobec art. 271 § 1 k.k., a zatem stosowanie tego ostat-
niego byłoby wyłączone regułą lex specialis derogat legi generali. Zajmując
takie stanowisko Sąd Okręgowy dostrzegał też ten mankament, że prowa-
dziłoby ono do łagodniejszej odpowiedzialności biegłego z art. 233 § 4 k.k.
(zagrożenie karą do 3 lat pozbawienia wolności), niż z art. 271 § 1 k.k. (za-
grożone karą do 5 lat pozbawienia wolności). Ostatecznie zatem zdecydo-
wał się na wykorzystanie trybu przewidzianego w art. 441 § 1 k.p.k.
Prokurator Prokuratury Krajowej, odnosząc się do wystąpienia Sądu
Okręgowego, złożył wniosek o odmowę podjęcia uchwały. Ocenił bowiem,
że odpowiedź Sądu Najwyższego na przedstawione zagadnienie prawne
nie mogłaby mieć znaczenia dla rozstrzygnięcia o zasadności bądź bezza-
sadności apelacji wniesionej przez obrońcę Pawła K., a takie znaczenie
jest jednym z warunków podjęcia uchwały przez Sąd Najwyższy na pod-
stawie art. 441 § 3 k.p.k.
Prokurator wskazał, że opis czynu przypisanego oskarżonemu doty-
czy wyłącznie wydania przez niego opinii pisemnej w lipcu 1999 r., a nie
jego wypowiedzi z rozprawy w dniu 27 września 1999 r. Następnie jednak
przedstawił pogłębiony wywód co do wzajemnego stosunku zakresów nor-
mowania art. 271 § 1 k.k. i art. 233 § 4 k.k., podkreślając, że godzą one w
różne dobra prawne nimi chronione. W rezultacie oskarżyciel publiczny do-
szedł do wniosku, że jest to logiczny stosunek krzyżowania, uzasadniający
stosowanie instytucji kumulatywnego zbiegu przepisów ustawy (art. 11 § 2
k.k.). Jednakże, jak dalej stwierdzał prokurator, z uwagi na kierunek za-
skarżenia wyroku Sądu pierwszej instancji, zastosowanie takiej kwalifikacji
w realiach sprawy byłoby niedopuszczalne. Ta natomiast sytuacja implikuje
wniosek o braku podstaw do udzielenia odpowiedzi przez Sąd Najwyższy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kryteria jakich spełnienie przez przedstawiane zagadnienie prawne
jest niezbędne dla podjęcia przez Sąd Najwyższy uchwały w trybie art. 441
§ 3 k.p.k., jasno i konsekwentnie prezentowane były w licznych orzecze-
niach - ostatnio w uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
30 czerwca 2008 r., I KZP 9/08, OSNKW 2008, z. 8, poz. 59. Nie ma zatem
potrzeby ich powtarzania. Zwrócić natomiast należy uwagę na okoliczności
najistotniejsze, które w realiach niniejszej sprawy, uzasadniały wydanie
przez Sąd Najwyższy nie uchwały, a postanowienia o odmowie jej podję-
cia.
Pierwsza okoliczność (sygnalizowana przez prokuratora) wiąże się z
opisem czynu przypisanego oskarżonemu w wyroku Sądu pierwszej in-
stancji i kierunkiem jego zaskarżenia - wyłącznie na korzyść. Opis ten do-
tyczy sporządzenia opinii pisemnej ,,w lipcu 1999 r.", a nie opiniowania na
rozprawie w dniu 27 września 1999 r. Kwestia, czy Paweł K. w całym po-
stępowaniu, w którym sporządził opinię geodezyjną, de facto występował w
charakterze biegłego czy nie, sama w sobie rozstrzygającego znaczenia
mieć nie może. Opis czynu zawarty w wyroku Sądu Rejonowego nie zawie-
ra ustalenia, że Paweł K. wydał opinię jako ,,biegły", a tylko, że był ,,osobą
uprawnioną do wystawienia dokumentu", co odpowiada znamieniu z art.
271 § 1 k.k. Natomiast funkcja ,,biegłego" (obok ,,rzeczoznawcy" i ,,tłuma-
cza") stanowi podmiotowe znamię występku określonego w art. 233 § 4 k.k.
Przyjęcie zatem przez Sąd odwoławczy, rozpoznający wyłącznie apelację
obrońcy oskarżonego (w której zresztą kwestionuje się zasadność uznania
oskarżonego za biegłego), że to znamię spełnione zostało, mogłoby naru-
szać określony w art. 434 § 1 k.p.k. zakaz reformationis in peius. Przyjmo-
wałoby bowiem zasadność odpowiedzialności karnej oskarżonego za prze-
stępstwo o znamionach nie zawartych w opisie przypisanego mu czynu.
Rzecz jasna, nie idzie tu o kwestię tożsamości czynu (ta niewątpliwie
istnieje), ale o układ procesowy wynikający z kierunku zaskarżenia wyroku
Sądu pierwszej instancji. Niczego w tej sprawie nie może zmienić fakt, że
występek z art. 233 § 4 k.k. zagrożony jest łagodniej niż ten z art. 271 § 1
k.k. Wszak jeśliby miała mieć zastosowanie reguła lex specialis derogat
legi generali, jak sugerował to Sąd Okręgowy, to drugi z tych przepisów
byłby wprost wyłączony, a w zakresie pierwszego, przypisany czyn nie za-
wierałby wszystkich znamion.
Formułując zagadnienie prawne Sąd Okręgowy powyższemu pro-
blemowi w ogóle uwagi nie poświęcił, przyjmując prostą możliwość odpo-
wiedzialności karnej oskarżonego z art. 233 § 4 k.k., niezależnie od jego
obecnej sytuacji procesowej. Implikacji tych jednak nie dostrzegać nie
można, a co do zasady stawiają one pod znakiem zapytania znaczenie od-
powiedzi na przedstawione pytanie dla rozstrzygnięcia apelacji obrońcy
Pawła K.
Podstawową jednak przyczyną, która spowodowała odmowę podję-
cia uchwały, była ocena Sądu Najwyższego, że przedstawione przez Sąd
Okręgowy zagadnienie nie wymaga zasadniczej wykładni ustawy. Uważ-
niejsza bowiem analiza tego zagadnienia wprost prowadzi do wyrażonego
już przez prokuratora stanowiska, że także w przypadku rozstrzygania o
odpowiedzialności karnej biegłego, pomiędzy przepisami art. 271 § 1 k.k.
oraz art. 233 § 4 k.k. może zachodzić stosunek krzyżowania, prowadzący
do kumulatywnego zbiegu przepisów ustawy - art. 11 § 2 k.k.
Problematyka dotycząca zbiegu przepisów ustawy niewątpliwie jest
bardzo złożona i rozległa, wzbudzająca liczne spory w doktrynie prawa
karnego materialnego, które znajdują odbicie także w praktyce orzeczniczej
sądów powszechnych i Sądu Najwyższego. Kontrowersje rozpoczynają się
u samych podstaw instytucji, a więc od tego, czy zbiegają się same przepi-
sy ustawy karnej, czy ustawowe znamiona poszczególnych typów prze-
stępstw, czy też zawarte w przepisach normy sankcjonowane bądź sank-
cjonujące. Obejmują wieloletnie, ale nadal aktualne spory o logiczną war-
tość reguł redukcji wielości ocen prawnokarnych (por. W. Wolter: Reguły
wyłączania wielości ocen w prawie karnym, Warszawa 1961, s. 40 - 47
oraz A. Spotowski: Pomijalny [pozorny] zbieg przepisów ustawy i prze-
stępstw, Warszawa 1976, s. 67 - 73). Spory komplikują się w wyniku
ogromnej różnorodności terminologicznej używanej do opisania realnego
(rzeczywistego, właściwego, uwzględnialnego) zbiegu przepisów ustawy,
pozostającego w opozycji do zbiegu pozornego (niewłaściwego, pomijal-
nego, nieuwzględnialnego) - por. Ł. Pohl: Zbieg przepisów ustawy i zbieg
przestępstw - próba uporządkowania pojęć, RPEiS, Poznań 2005, z. 1 s.
93 - 108 oraz A. Wąsek: Kodeks Karny. Komentarz, Tom I, Gdańsk 1999,
s. 158. Jednakże akurat w realiach sprawy złożoność tej problematyki od-
zwierciedlenia nie znajduje.
W uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego Sąd Okrę-
gowy nie wykorzystał bogatego dorobku literatury przedmiotu i - jak ujął to
prokurator - ,,nie podjął próby dokonania analizy sformułowanego przez
siebie zagadnienia (...) w oparciu o podstawowe zasady przyjęte w doktry-
nie i orzecznictwie".
Fundamentalnym argumentem Sądu występującego było odwołanie
się do cytowanego już fragmentu uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 7 grudnia 2001 r., w którym stwierdzono, że jeżeli biegły przedstawia
fałszywą opinię mającą służyć za dowód w postępowaniu sądowym, ponosi
wówczas odpowiedzialność z art. 233 § 4 k.k. Nadto Sąd Okręgowy pod-
kreślił także inne zdanie z uzasadnienia tego wyroku, iż jeżeli biegły sądo-
wy choćby godzi się na nierzetelność wydawanej przez siebie opinii, to po-
świadcza w niej nieprawdę, a zatem może być podmiotem przestępstwa z
art. 271 § 1 k.k., ,,...jeżeli swoim zachowaniem wyczerpuje jego znamiona,
a jednocześnie nie bierze bezpośredniego udziału w postępowaniu sądo-
wym ..." (OSNKW 2002, z. 3-4, poz. 17). Akcentowane przez Sąd Okręgo-
wy stwierdzenia zawarte w uzasadnieniu wyroku z dnia 7 grudnia 2001 r.
mogły sugerować taki kierunek rozumowania, jaki przedstawił Sąd Okrę-
gowy. Tym niemniej, nie można nie dostrzegać, że podstawowy problem
poruszany w tym judykacie leżał w zupełnie innym miejscu. Zagadnienie
zbiegu przepisów w realiach tamtej sprawy w ogóle nie wystąpiło, a Sąd
Najwyższy przede wszystkim rozważał kwestię, czy biegły wydając nierze-
telną opinię nie dla potrzeb postępowania sądowego ani innego prowadzo-
nego na podstawie ustawy, może być sprawcą przestępstwa z art. 271 § 1
k.k. oraz jakiej sfery nierzetelności dotyczyć może fałsz intelektualny w tym
przepisie przewidziany.
W tej sytuacji nie sposób uznać, żeby odwołanie się do przytoczo-
nych twierdzeń Sądu Najwyższego mogło być dostateczną podstawą do
sformułowania wniosku, iż pomiędzy przepisami art. 271 § 1 k.k. i art. 233
§ 4 k.k. zachodzi zbieg pozorny, gdyż zasada specjalności wyłącza stoso-
wanie tego pierwszego.
Faktem jest, że przepis art. 233 § 4 k.k. z 1997 r. stworzył nowy typ
przestępstwa, nieznanego uprzednio obowiązującej ustawie karnej. W rzą-
dowym uzasadnieniu projektu k.k. z 1997 r. w materii tej wskazano jedynie
tyle, że wprowadzenie takiego występku było reakcją na ,,występujące co-
raz częściej wypadki fałszywych opinii lub tłumaczeń mających służyć za
dowód w postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy" (Nowe kodek-
sy karne - z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s. 201). Faktem
też pozostaje, że przewidziane w tym przepisie ustawowe zagrożenie jest
istotnie niższe niż w art. 271 § 1 k.k., co jednak dla analizy tych przepisów
pod kątem realnego czy pozornego zbiegu nie jest istotne.
W realiach tej sprawy decydującego znaczenia nie ma opowiedzenie
się za modelem wyłączania wielości ocen wskazywanym przez W. Woltera
(stosunek wykluczania przepisu ogólnego przez szczególny) bądź przez A.
Spotowskiego (stosunek zawierania - podporządkowania, kiedy przepis
szczególny wyłącza stosowanie przepisu ogólnego). W obydwu bowiem
modelach, do realnego zbiegu przepisów ustawy, którego wyrazem jest
przewidziana w art. 11 § 2 k.k. kumulatywna kwalifikacja prawna czynu,
dochodzi wówczas, gdy pomiędzy przepisami zachodzi stosunek krzyżo-
wania (interferencji). Najistotniejszym i - jak się wydaje - najłatwiej rozpo-
znawalnym kryterium pozwalającym na ustalenie tego stosunku jest analiza
dóbr prawnych chronionych przez analizowane przepisy (por. A. Wąsek,
op. cit., s. 154; A. Rybak: O istocie kumulatywnej kwalifikacji przepisów
ustawy, Pal. 1999, nr 9-10, s. 49).
Bezsprzecznie rodzajowym przedmiotem ochrony występku z art.
271 § 1 k.k. jest wiarygodność dokumentów, co wynika choćby z tytułu
Rozdziału XXXIV Kodeksu karnego - Przestępstwa przeciwko wiarygodno-
ści dokumentów - w którym przepis ten został zamieszczony. Z kolei prze-
pis art. 233 § 4 k.k. umieszczony jest w Rozdziale XXX - Przestępstwa
przeciwko wymiarowi sprawiedliwości, a więc odmienny jest jego przedmiot
ochrony. O ile zatem można i należy przyjąć, że każde ,,poświadczenie
nieprawdy co do okoliczności mających znaczenie prawne" w sporządzanej
przez biegłego opinii (a więc dokumencie) mającej służyć za dowód w po-
stępowaniu sądowym, będzie jednocześnie ,,przedstawieniem fałszywej
opinii", o tyle relacja odwrotna już nie zachodzi. Zasadnie Sąd Okręgowy
dostrzegł, że użyty w art. 233 § 4 k.k. zwrot ,,fałszywa opinia", ma szersze
znaczenie, niż zwrot ,,poświadczenie nieprawdy co do okoliczności mającej
znaczenie prawne", w ujęciu art. 271 § 1 k.k. Ten pierwszy obejmuje nie
tylko fakty, ale i metody badawcze oraz oceny. Przeto już w tej płaszczyź-
nie krzyżowanie się norm wynikających z obu analizowanych przepisów
jawi się jako ewidentne. Jeszcze wyraźniej następuje ono w przypadku wy-
dawania przez biegłego jedynie ustnej opinii do protokołu, kiedy mowy być
nie może o ,,poświadczeniu nieprawdy w dokumencie".
W konsekwencji trzeba stwierdzić, że w analizowanej sytuacji, żadna
z reguł wyłączania wielości ocen prawnokarnych - subsydiarności, kon-
sumpcji, specjalności - nie pozwala wykluczyć działania przepisu art. 271 §
1 k.k. przez przepis art. 233 § 4 k.k. Sugestia Sądu Okręgowego, że enig-
matyczna treść uzasadnienia projektu k.k. z 1997 r. odnośnie do tego
przepisu wskazuje, iż wprowadzając nowy typ przestępstwa w art. 233 § 4
k.k., ,,ustawodawca nie upatrywał możliwości pociągnięcia (do odpowie-
dzialności karnej - dop. SN) biegłego wydającego fałszywą opinię na pod-
stawie innych przepisów kodeksu karnego", była sugestią całkowicie do-
wolną, nie popartą jakąkolwiek argumentacją.
Implikacją powyższych rozważań musiał być wniosek, że przedsta-
wione przez Sąd Okręgowy zagadnienie prawne nie mogło być rozstrzy-
gnięte w sposób przezeń proponowany, gdyż w niniejszej sprawie, na
gruncie dotychczasowego rozstrzygnięcia Sądu Rejonowego, pomiędzy
przepisami art. 271 § 1 k.k. i art. 233 § 4 k.k. zachodzi stosunek krzyżowa-
nia, prowadzący do kwalifikacji kumulatywnej. Tym niemniej należy zauwa-
żyć, że stanowisko to, z uwagi na sytuację procesową oskarżonego (kieru-
nek zaskarżenia wyroku Sądu pierwszej instancji), dla rozstrzygnięcia w
przedmiocie apelacji wniesionej przez obrońcę znaczenia mieć nie może.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy orzekł jak w części dys-
pozytywnej postanowienia.