Postanowienie z dnia 13 maja 2003 r., V CKN 186/01

Sąd spadku nie może przesłuchać w charakterze świadka testamentu
ustnego osoby wskazanej po upływie sześciu miesięcy od otwarcia spadku
(art. 952 § 3 k.c.).

Sędzia SN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Józef Frąckowiak
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Stanisławy S. przy uczestnictwie Skarbu
Państwa, Urzędu Wojewódzkiego w W., Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa,
Oddziału Terenowego w W., Neny P., Anity B., Anny F., Very K., Artura V.-S. oraz
małoletniego Grzegorza S., reprezentowanego przez przedstawiciela ustawowego
Marka S. o stwierdzenie nabycia spadku, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie
Cywilnej w dniu 13 maja 2003 r., kasacji wnioskodawczyni od postanowienia Sądu
Okręgowego we Wrocławiu z dnia 13 lutego 2001 r.
uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu we
Wrocławiu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 13 lutego 2001 r. Sąd Okręgowy we Wrocławiu oddalił
apelację wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Rejonowego dla Wrocławia
Śródmieścia z dnia 30 listopada 1999 r., którym stwierdzono nabycie spadku po
Aleksandrze S. w całości przez Grzegorza S. na podstawie testamentu ustnego z
dnia 17 listopada 1992 r.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że w listopadzie 1992 r. został sporządzony
przez spadkodawcę testament ustny w obecności trzech świadków, przy czym
istniała obawa jego rychłej śmierci. Spadkodawca liczył sobie ponad 80 lat, cierpiał
na miażdżycę aorty, naczyń wieńcowych serca oraz mózgowych. Ponadto
występowały zmiany zwyrodnieniowe kostno-stawowe deformujące. Ogólny stan
zdrowia był adekwatny do wieku. Aleksander S. zmarł 23 grudnia 1992 r., a
przyczyną zgonu była ostra niewydolność serca.
Wnioskodawczyni Stanisława S. w apelacji złożonej od tego postanowienia
podniosła, że wniosek o przesłuchanie jednego ze świadków testamentu ustnego,
Haliny R., został złożony dopiero w dniu 29 października 1993 r., a więc po upływie
ponad sześciu miesięcy od otwarcia spadku. Kwestionowała także sam fakt
sporządzenia testamentu, jak również uchybienie w postaci przyjęcia, że
świadkowie testamentu nie byli zainteresowani w ,,świadczeniu na korzyść
małoletniego Grzegorza S." oraz pominięcie rozbieżności w zeznaniach świadków
co do okoliczności, w jakich doszło do testowania.
Sąd Okręgowy przesłuchał dodatkowo ojca małoletniego spadkobiercy
testamentowego, który zeznał, że składając w imieniu syna wniosek o stwierdzenie
nabycia spadku jako świadków testamentu wskazał te osoby, które wedle jego
wiedzy były przy tej czynności obecne. Podał, że świadkiem testamentu był
Stanisław S., bo on był źródłem informacji o sporządzeniu testamentu. Dopiero w
trakcie przesłuchania tego świadka okazało się, że nie on był obecny w czasie
oświadczenia spadkodawcy, lecz Halina R. Sąd nie uwzględnił natomiast wniosku o
przesłuchanie dalszych świadków, którzy mieli zeznać, że spadkodawca nosił się z
zamiarem sprzedania wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego oraz że
świadek Władysław M. był proszony o świadczenie ,,o rzekomym testamencie
ustnym". Sąd drugiej instancji uznał, że zeznania te nie mają znaczenia dla
rozstrzygnięcia sprawy, a ponadto wniosek o ich przesłuchanie nie wypełnia
wymagań określonych w art. 381 k.p.c.
Oddalając apelację Sąd wskazał, że w istocie dopiero przesłuchanie świadka
Stanisława S. pozwoliło na ustalenie właściwego kręgu świadków testamentu. W tej
sytuacji zgłoszenie wniosku o przesłuchanie Haliny R., trzeciego świadka
testamentu, po upływie sześciu miesięcy od otwarcia spadku nie może rodzić
negatywnych skutków prawnych. Sąd spadku, zgodnie z art. 662 k.p.c. wszczyna
bowiem z urzędu postępowanie po otrzymaniu informacji o niespisaniu treści
testamentu ustnego oraz o jego świadkach. Wszczęcie takiego postępowania staje
się możliwe, gdy sąd uzyska informacje o osobach i adresach świadków, tak że ich
wezwanie i przesłuchanie może dojść do skutku. Skoro sąd spadku ma z urzędu
wezwać świadków testamentu ustnego, to mimo upływu terminu nie może
zaniechać dalszych czynności. Przeciwnie, z zasady działania sądu z urzędu
wynika, że ma on obowiązek pozyskać informacje tak, aby przesłuchanie właściwej
osoby stało się możliwe. Gdy przesłuchanie takie nastąpi po upływie sześciu
miesięcy, decydujące znaczenia ma fakt wpłynięcia zawiadomienia o niespisaniu
treści testamentu ustnego w ustawowym terminie.
Kasacja wnioskodawczyni oparta została na obu podstawach kasacyjnych
określonych w art. 393-1 k.p.c. W ramach naruszenia prawa materialnego wskazuje
się błędną wykładnię art. 952 § 3 k.c., zaś w ramach naruszenia przepisów
postępowania - art. 381 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozpoznawanej sprawie w wyraźne sposób rysują się dwa zagadnienia.
Pierwsze z nich można sformułować jako pytanie treści następującej: czy
sześciomiesięczny termin przewidziany w art. 952 § 3 k.c. dla przesłuchania
świadków testamentu ustnego jest zachowany, gdy przed jego upływem, we
wniosku o stwierdzenie nabycia spadku został powołany fakt sporządzenia i
niespisania treści testamentu ustnego oraz wskazano trzech świadków tego
testamentu, jednak jedna ze wskazanych osób nie była świadkiem testowania, a w
toku postępowania ustalono osobę trzeciego świadka. Drugie zagadnienie odnosi
się do prawidłowości odmowy dopuszczenia przez Sąd drugiej instancji dowodu z
zeznań świadka, który - według zgłaszającego wniosek - był proszony o
potwierdzenie faktu sporządzenia testamentu ustnego. Kwestia ta pozostaje w
ścisłym związku z okolicznościami rozpoznawanej sprawy.
Odnosząc się do pierwszej ze wskazanych kwestii należy zauważyć, że ścisła
interpretacja art. 952 § 3 k.c. prowadziłaby do wniosku, że w terminie sześciu
miesięcy od otwarcia spadku sąd powinien przesłuchać świadków testamentu
ustnego i ustalić na tej podstawie treść rozrządzeń spadkodawcy. Do sądu spadku
przed upływem sześciu miesięcy nie tylko powinna wpłynąć informacja o
niespisaniu treści testamentu ustnego ze wskazaniem świadków tego testamentu,
ale w tym samym terminie sąd musiałby wskazanych świadków przesłuchać i na
podstawie ich zeznań ustalić treść dokonanych rozrządzeń.
Taka interpretacja została jednak uznana za zbyt restryktywną i w
orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwaliło się stanowisko, zgodnie z którym termin
z art. 952 § 3 k.c. jest zachowany, jeżeli przed jego upływem do sądu spadku
wpłynie przewidziane w art. 661 k.p.c. zawiadomienie ze wskazaniem świadków
testamentu wraz z ich adresami (tak uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca
1969 r., III CZP 31/69, OSNCP 1970, nr 2, poz. 23 oraz uchwała składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1980 r., zasada prawna, III CZP 69/79,
OSNCP 1980, nr 9, poz. 154) lub został złożony wniosek o stwierdzenie nabycia
spadku wymieniający osoby i adresy świadków lub wskazujący akta zawierające te
dane (tak uchwała Sądu Najwyższego z dnia 3 października 1969 r., III CZP 75/69,
"Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny" 1970, nr 2, s. 362). Ponadto Sąd
Najwyższy przyjął także, że termin z art. 952 § 3 k.c. jest zachowany, jeżeli przed
jego upływem wpłynął do sądu ogólnikowo sformułowany wniosek o stwierdzenie
nabycia spadku na podstawie nie sprecyzowanego bliżej testamentu, a sąd nie
wezwał wnioskodawcy do uzupełnienia wniosku przez wskazanie rodzaju
testamentu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 1975 r., III
CRN 299/75, OSPiKA 1976, nr 12, poz. 234). Ta linia orzecznictwa jest
kontynuowana, o czym świadczy treść postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14
grudnia 2000 r., I CKN 668/00 (OSNC 2001, nr 10, poz. 151). Zgodnie ze
wskazanym orzeczeniem termin określony w art. 952 § 3 k.c. jest zachowany, gdy
wniosek o przesłuchanie świadków został złożony w sprawie o stwierdzenie nabycia
spadku. W stanie faktycznym leżącym u podstaw tego stanowiska osoby świadków
zostały wskazane we wniosku o stwierdzenie nabycia spadku, przy czym
postępowanie to zostało następnie umorzone na podstawie art. 182 § 1 k.p.c. Przed
umorzeniem postępowania świadkowie nie zostali przesłuchani. Sąd Najwyższy
przyjął, że wskazanie osób świadków w ponownie złożonym wniosku o stwierdzenie
nabycia spadku nie stanowi uchybienia terminowi z art. 952 § 3 k.c. Zgodnie z
przedstawionym stanowiskiem, w opisanych sytuacjach okoliczność, że świadkowie
testamentu ustnego złożyli swoje zeznania już po upływie sześciu miesięcy od
otwarcia spadku, pozostaje bez znaczenia.
W rozpoznawanej sprawie sytuacja przedstawiała się jednak odmiennie.
Pismo przedstawiciela ustawowego małoletniego Grzegorza S., uczestnika
postępowania i spadkobiercy testamentowego, wpłynęło do sądu spadku w terminie
i zawierało nazwiska trzech osób będących, według uczestnika, świadkami
testamentu ustnego. Dopiero w toku ich przesłuchania okazało się, że jedna z nich
(Stanisław S.) nie była w rzeczywistości świadkiem składania oświadczenia przez
spadkodawcę. Trzeci świadek, ,,odnaleziony" w toku postępowania, został
bezspornie przesłuchany (a nawet wezwany) po upływie terminu określonego w art.
952 § 3 k.c. Sąd drugiej instancji wskazał, że opisana sytuacja nie wyłącza
możliwości ustalenia treści rozrządzeń spadkodawcy, gdyż zawiadomienie,
określone w art. 661 § 1 k.p.c., powoduje wszczęcie postępowania, w którym sąd
działa z urzędu i ma obowiązek ustalić treść testamentu ustnego.
Stanowiska zaprezentowanego przez Sąd Okręgowy nie sposób podzielić.
Zgodnie z art. 661 k.p.c. sąd spadku, zawiadomiony o niespisaniu treści
sporządzonego testamentu ustnego, ma rzeczywiście obowiązek przesłuchać
wskazanych świadków testamentu i na podstawie ich zeznań ustalić treść
dokonanych rozrządzeń (art. 662 k.p.c.). Jednak wykładnia wskazanych przepisów
nie może być dokonywana w oderwaniu od norm materialnoprawnych regulujących
formę testamentu ustnego oraz sposób stwierdzenia jego treści. Z art. 952 § 2 i 3
k.c. wynika zaś jednoznacznie, że skuteczność testamentu ustnego zależy od
zachowania ustawowych rygorów odnoszących się do sposobu stwierdzenia treści
dokonanych rozrządzeń. Rygorów tych nie może uchylać okoliczność, że sąd
spadku w pewnym zakresie działa z urzędu, zarówno ustalając porządek
dziedziczenia (por. art. 677 k.p.c.), jak i ustalając treść testamentu ustnego
niespisanego w sposób określony w art. 952 § 2 k.c. (art. 661 i 662 k.p.c.). Sąd
spadku nie może zatem przesłuchać świadka testamentu, jeżeli nie został on
wskazany przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku. Odnosi się to także
do sytuacji, w której dopiero w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku
ustalono osobę świadka testamentu ustnego. Ważnie sporządzony testament ustny
pozostanie w opisanej sytuacji bezskuteczny ze względu na nieustalenie jego treści
w sposób przewidziany ustawą.
Za takim stanowiskiem przemawia w pierwszej kolejności treść art. 952 § 3
k.c., w którym wyraźnie określony został termin wyznaczający granice czasowe
przesłuchania, czy - biorąc pod uwagę stanowisko orzecznictwa - wskazania
świadków testamentu ustnego. Poza tym, na co wielokrotnie wskazywał Sąd
Najwyższy, autentyczność testamentów ustnych jest zagrożona w szczególny
sposób. Stąd konieczność rygorystycznego wykładania przepisów normujących tę
formę testamentu, a także obowiązek sądu spadku zachowania szczególnej
staranności i ostrożności przy ustalaniu zarówno spełnienia przesłanek tej formy
testamentu (art. 952 § 1 k.c.), jak i treści dokonanych rozrządzeń. Po trzecie
wreszcie, wykładnia proponowana przez Sąd drugiej instancji prowadziłaby do
absurdalnej sytuacji, w której osoba zainteresowana stwierdzeniem treści
testamentu w postępowaniu przed sądem wskazywałaby przypadkowe osoby jako
świadków testamentu ustanego, a dopiero w toku postępowania ,,odnajdywaliby się"
świadkowie testamentu - także po upływie ustawowego terminu.
Nie sposób także ignorować pewnych zasad odnoszących się do testamentów
szczególnych. Powszechnie przyjmuje się, że testamenty szczególne, stanowiąc
pewne ułatwienie dla spadkodawcy, który z określonych względów nie zachowuje
formy zwykłej testamentu, podlegają także rygorom dalej idącym niż testamenty
zwykłe. Wskazać tutaj można m.in. ograniczoną w czasie skuteczność takich
testamentów (art. 955 k.c.), czy konieczność ustalenia treści rozrządzeń
spadkodawcy w ściśle określony sposób (art. 952 § 2 i § 3 k.c.). Jedną z przesłanek
prawidłowego ustalenia treści rozrządzeń spadkodawcy, który sporządził testament
ustny, jest zaś spisanie w określonym terminie treści testamentu (art. 952 § 2 k.c.)
lub złożenie - także w określonym terminie - zgodnych zeznań przez świadków
testamentu (art. 952 § 3 k.c.). Jako niedopuszczalne należy więc ocenić ustalenie
treści testamentu ustnego na podstawie zeznań świadków, którzy zostali wskazani
po upływie sześciu miesięcy od otwarcia spadku. To samo dotyczy świadków
ustalonych w toku postępowania przed sądem.
Odnosząc się zaś do okoliczności rozpoznawanej sprawy dodać należy, że
pozostaje w sprzeczności z doświadczeniem życiowym stwierdzenie ojca
małoletniego Grzegorza S., że wskazał Stanisława S. jako świadka testamentu,
gdyż od niego uzyskał wiadomość o fakcie dokonania rozrządzeń przez
spadkodawcę. Uzyskując bowiem informację o fakcie sporządzenia testamentu,
jednocześnie można także uzyskać informację o osobach świadków, a w
szczególności informację, czy sam informujący był świadkiem składania
oświadczenia przez testatora. Okoliczności tej Sądy orzekające, jak się wydaje, nie
wzięły po uwagę.
Nie można także odmówić słuszności zarzutom sformułowanym przez
skarżącą w ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania. Sąd drugiej
instancji ma prawo pominąć dowody zgłoszone dopiero w toku postępowania
apelacyjnego, jednak powinien dokonać oceny, czy istniała możliwość ich
powołania wcześniej, a ponadto, czy istnieje potrzeba przeprowadzenia takich
dowodów (art. 381 k.p.c.). Ma to szczególne znaczenie, z przyczyn już wskazanych,
w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, w którym podstawę
dziedziczenia ma stanowić testament ustny. Odmowa dopuszczenia dowodu z
zeznań świadka, który być może był proszony o potwierdzenie faktu w
rzeczywistości nie mającego miejsca, stanowi naruszenie art. 381 k.p.c. mogące
mieć wpływ na wynik sprawy.
Z tych względów zaskarżone postanowienie podlegało uchyleniu, a sprawa
przekazaniu do ponownego rozpoznania (art. 393-13 § 1 k.p.c.).