Postanowienie z dnia 15 lipca 2005 r., IV CK 20/05

Wymaganie uzyskania zezwolenia sądu opiekuńczego na odrzucenie
spadku w imieniu dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską nie wchodzi
w zakres pojęcia formy użytego w art. 12 ustawy z dnia 12 listopada 1965 r. -
Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm.).

Sędzia SN Tadeusz Żyznowski (przewodniczący)
Sędzia SN Iwona Koper
Sędzia SN Barbara Myszka (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku małoletniego Kristoffera Dario F.
reprezentowanego przez matkę Antje F. przy uczestnictwie Haliny Marii Ł., Danuty
Stanisławy K., Stanisława Wojciecha F., Teresy Anny C., Barbary Jadwigi W. i
Elżbiety Katarzyny K. o stwierdzenie nabycia spadku po Dariuszu Krzysztofie F., po
rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 7 lipca 2005 r. kasacji
uczestniczki postępowania Teresy Anny C. od postanowienia Sądu Okręgowego w
Olsztynie z dnia 21 października 2004 r.
oddalił kasację.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy w Olsztynie - po rozpoznaniu sprawy z wniosku małoletniego
Kristoffera Dario F., w imieniu i na rzecz którego działała matka Antje Sabine F.,
przy uczestnictwie Haliny Ł., Danuty K., Stanisława F., Teresy C., Barbary W. i
Elżbiety K. o stwierdzenie nabycia spadku - postanowieniem z dnia 16 kwietnia
2004 r. stwierdził, że spadek po Dariuszu Krzysztofie F., zmarłym dnia 10 marca
2002 r. w L. i tam ostatnio zamieszkałym, na podstawie ustawy, nabył w całości,
łącznie z wchodzącym w skład spadku gospodarstwem rolnym położonym w M.,
syn Kristoffer Dario F. Podstawę orzeczenia stanowiły następujące ustalenia i
wnioski.
Spadkodawca Dariusz Krzysztof F., będący obywatelem polskim, zmarł dnia
10 marca 2002 r. w miejscu swojego ostatniego zamieszkania w L. na terenie
Niemiec. Był rozwiedziony; z małżeństwa z obywatelką niemiecką Antje Sabine F.
miał jedno dziecko - syna Kristoffera Dario F., urodzonego w K. dnia 13 listopada
1998 r. Poza tym miał rodzeństwo: Halinę Ł., Danutę K., Stanisława F., Teresę C.,
Barbarę W. i Elżbietę K. Zmarł, nie pozostawiając testamentu. W skład spadku
wchodzi gospodarstwo rolne położone w Polsce.
Po śmierci spadkodawcy Antje Sabine F. przyjęła spadek w imieniu
małoletniego syna Kristoffera, jednak w dniu 31 maja 2002 r. złożyła przed sądem
oświadczenie o uchyleniu objęcia spadku; twierdziła, że przyjęła spadek nie
wiedząc o jego zadłużeniu. Postanowieniem z dnia 9 sierpnia 2002 r. Sąd
Rejonowy w Siegburgu zezwolił Antje Sabine F. na ,,uchylenie objęcia spadku"
przez małoletniego syna Kristoffera.
Uczestniczki Barbara W. i Elżbieta K. złożyły przed Sądem Rejonowym w
Leverkusen oświadczenia o odrzuceniu - w imieniu własnym i swoich małoletnich
dzieci - spadku przypadającego im po zmarłym Dariuszu Krzysztofie F., natomiast
pozostali uczestnicy złożyli w Polsce oświadczenia o przyjęciu spadku z
dobrodziejstwem inwentarza.
Przed sądem niemieckim nie toczyło ani nie toczy się postępowanie o
stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym Dariuszu Krzysztofie F.
Sąd Rejonowy uznał, że, zgodnie z art. 34 ustawy z dnia 12 listopada 1965 r.
- Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm. - dalej: ,,p.p.m."),
w sprawie właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci, a więc
prawo polskie, z art. 2 § 1 p.p.m. wynika bowiem, że jeżeli ustawa przewiduje
właściwość prawa ojczystego, obywatel polski podlega prawu polskiemu, chociażby
prawo innego państwa uznawało go za obywatela tego państwa. Statutowi
spadkowemu określonemu w art. 34 p.p.m. podlegają również takie czynności, jak
przyjęcie i odrzucenie spadku, dlatego skuteczność oświadczeń spadkowych
składanych przez matkę małoletniego wnioskodawcy podlegać musi ocenie przez
pryzmat prawa polskiego. Z art. 101 § 3 k.r.o. wynika, że rodzice nie mogą bez
zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres
zwykłego zarządu. Do takich czynności - jak się powszechnie przyjmuje - należy
odrzucenie spadku w imieniu dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską
rodziców. Czynność prawna dokonana bez zezwolenia, o którym mowa, jest
nieważna i nie może być konwalidowana przez uzyskanie późniejszego
zatwierdzenia sądu (zob. uchwałę całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 24
czerwca 1961 r., 1 CO 16/61, OSNCP 1963, nr 9, poz. 187). Poza tym, w świetle
prawa polskiego spadkobierca, który uchyla się od skutków prawnych oświadczenia
o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku, powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak
spadek przyjmuje, czy też go odrzuca (art. 1019 § 1 k.c.). Oświadczenie o uchyleniu
objęcia spadku złożone przed sądem niemieckim przez matkę małoletniego
Kristoffera nie odpowiada tym wymaganiom, wobec czego należy przyjąć, stwierdził
Sąd Rejonowy, że nie doszło do skutecznego odrzucenia spadku przypadającego
małoletniemu po ojcu z ustawy.
Apelacja wniesiona przez uczestniczkę Teresę C. została przez Sąd
Okręgowy w Olsztynie oddalona postanowieniem z dnia 21 października 2004 r.
Sąd Okręgowy zaaprobował zarówno ustalenia faktyczne, jak i ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji. Podkreślił, że wymóg zgody lub zezwolenia organu
państwowego na dokonanie czynności prawnej należy do materialnoprawnych
przesłanek dokonania tej czynności, nie zaś do zakresu formy, o której mowa w art.
12 p.p.m. Stwierdził ponadto, że - wbrew odmiennym zapatrywaniom skarżącej -
małoletni Kristoffer Dario F. ma obywatelstwo polskie od chwili urodzenia,
ponieważ, zgodnie z art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie
polskim (jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 28, poz. 353 ze zm. - dalej: ,, ustawa o
obywatelstwie polskim"), dziecko rodziców, z których jedno jest obywatelem
polskim, drugie zaś obywatelem innego państwa, nabywa przez urodzenie
obywatelstwo polskie. Gdyby zatem nawet oceniać czynności zdziałane przez
matkę małoletniego Kristoffera na podstawie prawa wskazanego w art. 19 p.p.m., to
właściwe dla tej oceny byłoby również prawo polskie jako prawo ojczyste dziecka.
Ocena czynności dokonanych przed sądami niemieckimi nie pozwala natomiast
przyjąć, że w świetle prawa polskiego doszło do skutecznego odrzucenia spadku
przypadającego małoletniemu Kristofferowi po ojcu.
W kasacji od postanowienia Sądu Okręgowego uczestniczka Teresa C.,
powołując się na obydwie podstawy określone w art. 3931 k.p.c., wnosiła o jego
uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania ewentualnie - gdyby
podstawa naruszenia przepisów postępowania okazała się nieuzasadniona - o
zmianę i stwierdzenie, że spadek po zmarłym w dniu 10 marca 2002 r. Dariuszu
Krzysztofie F., na podstawie ustawy, nabyli Halina Ł., Danuta K., Stanisław F. i
Teresa C. po 1/4 części. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej wskazała na
naruszenie: art. 1 i 2 Konwencji między Polską Rzeczpospolitą Ludową a
Niemiecką Republiką Demokratyczną o uregulowaniu przypadków podwójnego
obywatelstwa, podpisanej w Berlinie dnia 12 listopada 1975 r. (Dz.U. z 1976 r. Nr
15, poz. 91- dalej: ,,Konwencja o uregulowaniu przypadków podwójnego
obywatelstwa") przez ich pominięcie przy ustalaniu obywatelstwa wnioskodawcy, co
doprowadziło do błędnego przyjęcia, że jest on obywatelem polskim, art. 34, art. 87,
art. 89, art. 91 i art. 241 Konstytucji przez oparcie się przy ustalaniu obywatelstwa
wnioskodawcy na przepisach ustawy o obywatelstwie, podczas gdy kwestie te
uregulowane zostały w Konwencji, która ma pierwszeństwo przed ustawą, art. 12
p.p.m. przez jego pominięcie przy rozważaniu ważności i skuteczności czynności
zdziałanych przez matkę małoletniego wnioskodawcy przed sądami niemieckimi,
podczas gdy w świetle tego przepisu wystarcza zachowanie formy przewidzianej
przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana, oraz art. 19 § 1 p.p.m.
przez dokonanie oceny ważności i skuteczności czynności prawnych zdziałanych
przez matkę małoletniego wnioskodawcy, będącego wyłącznie obywatelem
niemieckim, na podstawie prawa polskiego, podczas gdy stosunki prawne między
rodzicami a dzieckiem podlegają prawu ojczystemu dziecka, a do sfery tej - wbrew
odmiennemu stanowisku Sądu Okręgowego - należą także kwestie związane z
reprezentowaniem małoletniego. W ramach drugiej podstawy skarżąca postawiła
zarzut obrazy art. 670 § 1 i art. 1138 k.p.c. przez oparcie ustaleń faktycznych
przyjętych za podstawę orzeczenia na kserokopiach dokumentów w języku
niemieckim, a tym samym zaniechanie zbadania kto jest spadkobiercą.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Zasadniczy zarzut postawiony w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej
dotyczył kwestii obywatelstwa małoletniego wnioskodawcy; skarżąca wywodziła, że,
ze względu na wynikającą z powołanych przepisów Konstytucji zasadę priorytetu
umów międzynarodowych przed prawem wewnętrznym, oceny obywatelstwa
małoletniego Kristoffera należało dokonać na podstawie art. 1 i 2 Konwencji między
Polską Rzeczpospolitą Ludową a Niemiecką Republiką Demokratyczną o
uregulowaniu przypadków podwójnego obywatelstwa, podpisanej w Berlinie dnia 12
listopada 1975 r. Według tych przepisów, rodzice, z których jedno jest obywatelem
jednej, drugie zaś drugiej umawiającej się strony, mogą wybrać dla dziecka
urodzonego po wejściu w życie Konwencji obywatelstwo jednej z umawiających się
stron, natomiast dziecko, w odniesieniu do którego rodzice nie złożyli oświadczenia
o wyborze obywatelstwa, zachowuje - jeżeli urodziło się na terytorium jednej z
umawiających się stron - obywatelstwo tej strony. Zdaniem skarżącej, w świetle
przytoczonej regulacji małoletni wnioskodawca ma obywatelstwo niemieckie, urodził
się bowiem w Kolonii, a matka dziecka nie przedłożyła żadnego dowodu
świadczącego o dokonaniu wyboru jego obywatelstwa.
Trzeba zgodzić się z wywodami skarżącej dotyczącymi zarówno mocy
obowiązującej ratyfikowanych umów międzynarodowych, jak i zasady ich priorytetu
przed prawem wewnętrznym, znajdują one bowiem oparcie w powołanych
przepisach Konstytucji i jako takie nie budzą wątpliwości. Ich trafność nie oznacza
jednak, że w niniejszej sprawie doszło do obrazy przepisów Konstytucji powołanych
przez skarżącą. Uszło uwagi skarżącej, że w związku ze zjednoczeniem Niemiec
Konwencja o uregulowaniu przypadków podwójnego obywatelstwa wygasła z dniem
13 października 1990 r., a małoletni Kristoffer Dario F. urodził się już po jej
wygaśnięciu. W tej sytuacji Sąd Okręgowy prawidłowo postąpił rozstrzygając, czy w
świetle przepisów ustawy o obywatelstwie polskim małoletni wnioskodawca jest
obywatelem polskim, według bowiem powszechnie przyjmowanej zasady o tym, czy
ktoś jest obywatelem danego państwa, rozstrzyga prawo tego państwa. Z ustaleń
przyjętych za podstawę zaskarżonego postanowienia wynika, że kwestia
posiadania przez małoletniego wnioskodawcę obywatelstwa polskiego została
również stwierdzona w sposób wskazany w art. 17 ust. 4 ustawy o obywatelstwie
polskim, gdyż w dniu 28 sierpnia 2003 r. Wojewoda W.-M. wydał stosowną decyzję
w tym przedmiocie.
U podstaw rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego legło stwierdzenie, że samo
nabycie spadku po zmarłym Dariuszu Krzysztofie F. oraz kwestie związane z
nabyciem spadku należy oceniać według statutu spadkowego, czyli prawa
zasadniczo właściwego dla sprawy spadkowej (lex successionis), oraz że - zgodnie
z art. 34 p.p.m. - prawem tym jest prawo polskie. Skarżąca nie zakwestionowała
tego stanowiska, jej zastrzeżenia wywołuje natomiast zakres statutu spadkowego, a
ściśle prawo właściwe dla oceny czynności prowadzących do przyjęcia lub
odrzucenia spadku, formy tych czynności oraz upoważnienia do działania w
charakterze przedstawiciela ustawowego. Skarżąca ma rację zarzucając, że Sąd
Okręgowy kwestii tych w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia w sposób
szczegółowy nie rozważył.
Podejmując ten problem, rozpocząć trzeba od stwierdzenia, że w nauce prawa
zasadniczo zgodnie przyjmuje się, iż przyjęcie lub odrzucenie spadku podlega
statutowi spadkowemu. Panuje też zgoda co do tego, że legi successionis podlega
ocena możności przyjęcia lub odrzucenia spadku, dopuszczalność częściowego
przyjęcia lub odrzucenia spadku, treść składanego w tym przedmiocie oświadczenia
woli, granice czasowe, w jakich może być ono złożone, skutki przyjęcia lub
odrzucenia spadku, a także to, czy przyjęcia spadku wprost może dokonać osoba
fizyczna nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych. O tym, jaką zdolność
do czynności prawnych ma dany spadkobierca, rozstrzyga natomiast jego statut
personalny. W niniejszej sprawie kwestia zdolności wnioskodawcy do czynności
prawnych podlegała ocenie według jego statutu personalnego określonego w art. 9
§ 1 p.p.m. W myśl powołanego przepisu, zdolność prawna i zdolność do czynności
prawnych osoby fizycznej podlega jej prawu ojczystemu, którym w niniejszej
sprawie - podobnie jak lex successionis - jest prawo polskie.
Skarżąca ma rację podnosząc, że upoważnienie rodziców do reprezentowania
dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską należy oceniać według prawa
wskazanego w art. 19 § 1 p.p.m., właściwego dla stosunków prawnych między
rodzicami a dzieckiem. W myśl powołanego przepisu, właściwe jest prawo ojczyste
dziecka, stąd wadliwe przyporządkowanie tej kwestii przez Sąd Okręgowy
zakresowi działania statutu spadkowego pozostaje bez wpływu na treść podjętego
rozstrzygnięcia. Upoważnienie Antje Sabine F. do działania w imieniu małoletniego
wnioskodawcy należy przecież oceniać także według prawa polskiego.
Co się tyczy formy wymaganej dla oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu
spadku, to prawo właściwe w tej mierze wskazuje art. 12 p.p.m., stanowiący, że
forma czynności prawnej podlega prawu właściwemu dla tej czynności; wystarczy
jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność
została dokonana. Zdaniem skarżącej, przepis ten został naruszony, w świetle
zawartej w nim regulacji należało bowiem uznać oświadczenie o odrzuceniu spadku
złożone w imieniu małoletniego wnioskodawcy przez jego matkę Antje Sabine F. za
skuteczne, skoro zachowane zostały wymogi przewidziane przez legem loci actus.
Zarzut powyższy dotyczy zasięgu normy prawnej wyrażonej w art. 12 p.p.m. W
nauce prawa przyjmuje się, że pojęcie formy użyte w tym przepisie obejmuje
wymagania dotyczące sposobu ucieleśnienia oświadczenia woli (np. forma ustna
lub pisemna), udziału świadków lub organu państwowego przy dokonywaniu
czynności prawnej, czy uwierzytelnienia (np. urzędowe potwierdzenie podpisu). Nie
należy natomiast do zakresu formy wymóg zgody na dokonanie czynności prawnej
osoby trzeciej lub organu państwowego. Trzeba zgodzić się z poglądem
prezentowanym w doktrynie, że wymaganie uzyskania zezwolenia organu
państwowego na dokonanie czynności prawnej wykracza poza zakres użytego w
art. 12 p.p.m. pojęcia formy, stanowi bowiem materialnoprawną przesłankę
dokonania tej czynności prawnej. Sąd Okręgowy trafnie zatem oceniał skutki
złożonego przez Antje Sabine F. przed sądem niemieckim oświadczenia o
uchyleniu się od objęcia spadku przez pryzmat prawa polskiego, możność
odrzucenia spadku, treść składanego oświadczenia woli, a także wpływ wad
oświadczenia woli na ważność oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku
podlegają bowiem ocenie legis successionis. Zgodnie z jego wymaganiami w
niniejszej sprawie, w sytuacji, w której oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu
spadku zostało złożone pod wpływem błędu, zastosowanie znajdują przepisy o
wadach oświadczenia woli, z tym że uchylenie się od skutków prawnych
oświadczenia powinno nastąpić przed sądem, a spadkobierca powinien
jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca (art. 1019
§ 1 k.c.). Poza tym uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub
o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd (art. 1019 § 3 k.c.). Ze
względu na małoletniość wnioskodawcy zastosowanie miał ponadto art. 101 § 3
k.r.o., stąd na złożenie w imieniu wnioskodawcy oświadczenia o odrzuceniu spadku
konieczne było uprzednie uzyskanie zezwolenia sądu opiekuńczego.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego, czynność prawna
dotycząca majątku małoletniego, dokonana przez przedstawiciela ustawowego bez
uprzedniego zezwolenia sądu opiekuńczego wymaganego przez przepisy art. 101 §
3 i 156 k.r.o., jest nieważna i nie może być konwalidowana; dotyczy to także
czynności podejmowanych w postępowaniu sądowym (art. 58 k.c.; zob. też uchwała
Całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 1961 r., I CO 16/61,
OSNCP 1963, nr 9, poz. 187, uzasadnienie uchwały pełnego składu Izby Cywilnej z
dnia 30 kwietnia 1977 r., III CZP 73/76, OSNCP 1978, nr 2, poz. 19, uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 4 lutego 1997 r., III CZP 127/ 96, OSNC 1997, nr 5, poz. 50 lub
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 września 1997 r., I CKU 13/97, nie
publ). Nie chodzi tu o zgodę osoby trzeciej w rozumieniu art. 63 k.c., która może
być udzielona także ex post, ale o zezwolenie organu państwa, stanowiące
materialnoprawną przesłankę dopuszczalności czynności prawnej. Z tej już tylko
przyczyny złożone przez Antje Sabine F. oświadczenie o uchyleniu objęcia spadku,
jako nieodpowiadające wymaganiom stawianym w tym względzie przez lex
successionis, nie wywarło skutku w postaci odrzucenia spadku w imieniu
małoletniego wnioskodawcy.
Z przytoczonych wyżej powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
k.p.c. oddalił kasację jako pozbawioną usprawiedliwionych podstaw.