Postanowienie z dnia 1 czerwca 2007 r., III CSK 379/06

Umowa ustanowienia służebności gruntowej zawarta pod rządem
kodeksu cywilnego austriackiego stanowi podstawę wpisu tego prawa do
księgi wieczystej.

Sędzia SN Barbara Myszka (przewodniczący)
Sędzia SN Jan Górowski (sprawozdawca)
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Grażyny i Józefa małżonków D. przy
uczestnictwie Marcelego B. o wpis w księdze wieczystej, po rozpoznaniu na
posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 1 czerwca 2007 r. skargi kasacyjnej
wnioskodawców od postanowienia Sądu Okręgowego w Tarnowie z dnia 26 maja
2006 r.
uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w
Tarnowie do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.

Uzasadnienie

W dniu 12 lutego 2006 r. referendarz sądowy Sądu Rejonowego w Dąbrowie
Tarnowskiej dokonał wpisu w dziale I Sp. księgi wieczystej nr (...)03 oraz w dziale III
księgi wieczystej nr (...)67 służebności przejazdu, przechodu i przegonu bydła
drogą polną biegnącą na południowej stronie parcel gruntowych nr 590/1 i 591/3 na
rzecz właścicieli parceli gruntowej nr 591/1 (obecnie działka 387 objęta księgą
wieczystą nr (...)03) i parceli gruntowej nr 592/2 (obecnie działka 386 objęta księgą
wieczystą nr (...)09).
W wyniku skargi Marcelego B. Sąd Rejonowy w Dąbrowie Tarnowskiej uchylił
ten wpis i wniosek Grażyny D. i Józefa D. oddalił. Ustalił, że wpis został dokonany
na podstawie umowy kupna-sprzedaży z dnia 22 kwietnia 1931 r., złożonego do
ksiąg wieczystych przy L. hip. (...)31. Księga wieczysta nr (...)67 urządzona jest dla
parcel gruntowych nr 590/1 i 591/3 położonych w R.-Z. w D.T., których właścicielem
jest Marceli B.
Księga wieczysta nr (...)03 urządzona jest dla działek nr 387, 419 i 233
położonych w D.T. w obrębie R., której właścicielami są Grażyna D. w 1/4 części
oraz Grażyna i Józef D. w 3/4 częściach. Z parceli gruntowej 591/1 powstała działka
387 ujawniona w księdze wieczystej nr (...)03.
W umowie z 1931 r. strony postanowiły, że ,,na południowej stronie nabytych
parcel (590/3 i 590) przez kupujących biegnie droga polna i na drodze tej
zastrzegają sobie sprzedający służebność przejazdu przechodu i przegonu bydła
do swojej realności Lwh 338 gm. kat. R. a kupująca na powyższą służebność się
zgadza". W chwili zawierania umowy nieruchomość składająca się m.in. z parcel
gruntowych nr 591/3 i 590 miała założoną księgę wieczystą, tj. wykaz hipoteczny
338 gm. kat R. Na skutek jej zawarcia wymienione parcele zostały przeniesione
(zaintabulowane) do Lwh 356 gm. kat R.
Sąd Rejonowy wskazał, że w tym czasie obowiązywał na tym terenie Patent
Cesarski z dnia 1 czerwca 1811 r., tj. kodeks cywilny austriacki (dalej: "k.c.a."),
który w § 481 stanowił, iż rzeczowe prawo służebności na przedmiotach wpisanych
do ksiąg publicznych można nabyć tylko przez wpis do tych ksiąg. Wyraził pogląd,
że na gruncie tego aktu prawnego służebność ,,niezaintabulowana", chociaż
widoczna, nie była skuteczna przeciw następcy hipotecznemu osoby, która ją
ustanowiła, oraz że zgodnie z § 529 k.c.a. służebność osobista gasła z chwilą
śmierci uprawnionego.
Sąd pierwszej instancji ocenił, że treść uprawnienia wynikającego z
omawianego zastrzeżenia zbliżona jest do służebności osobistej, a zatem wygasło
ono z chwilą śmierci sprzedających. Zauważył także, że w umowie złożono tylko
wniosek o wydzielenie parcel gruntowych nr 590/1 i 591/3 do nowego ,,ciała
hipotecznego" i ujawnienie prawa własności na rzecz kupującej Walerii Z.,
natomiast nie zawarto wniosku o wpis służebności lub podobnego prawa
osobistego.
Apelację wnioskodawców Sąd Okręgowy oddalił postanowieniem z dnia 26
maja 2006 r., przyjmując za własne ustalenia Sądu pierwszej instancji i akceptując
jego argumentację prawną. Podzielił w szczególności wykładnię umowy,
podkreślając, że sprzedający zastrzegli sobie w niej prawo przejazdu, przechodu i
przegonu do swej realności Lwh 338, czyli służebność ,,nie na rzecz swojego
gruntu", a jedynie ,,na rzecz własną". Wskazuje to na ustanowienie służebności
osobistej, która wygasła wraz ze śmiercią uprawnionych zbywców, tj. Franciszka i
Walerii W.
W skardze kasacyjnej opartej na podstawie określonej w art. 3983 § 2 k.p.c., tj.
na naruszeniu art. 233 § 1 w związku z art. 328 § 2 k.p.c. i art. 316 § 1 w związku z
art. art. 391 § 1 k.p.c., a także art. 382 i art. 386 § 1 k.p.c., w następstwie
pominięcia części materiału ujawnionego w postępowaniu i braku wyczerpujących,
jednoznacznych ustaleń, oraz na podstawie naruszenia prawa materialnego przez
niewłaściwe zastosowanie § 473 k.c.a. i błędną wykładnię § 481 k.c.a.,
wnioskodawcy wnieśli o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz
postanowienia Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nietrafny jest zarzut dotyczący obrazy prawa procesowego, tj. art. 233 § 1
k.p.c. w związku z art. 328 § 2 k.p.c., oraz art. 316 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c.
Pomijając, że skargi kasacyjnej nie można oprzeć na zarzutach dotyczących
ustalenia faktów lub oceny dowodów (art. 3983 § 3 k.p.c.), należy podkreślić, iż
podstawa faktyczna rozstrzygnięcia wynikająca z wniosku, dołączonych do niego
dokumentów i treści ksiąg wieczystych (art. 6288 § 2 k.p.c.) była niesporna. W tej
sytuacji wynik sprawy zależał wyłącznie od rozstrzygnięcia występujących w
sprawie zagadnień prawnych, a zatem trafność zarzutu naruszenia art. 386 § 1
k.p.c. zależała wyłącznie od zasadności zarzutów dotyczących obrazy prawa
materialnego.
Nie można podzielić wykładni umowy dokonanej przez Sądy obu instancji.
Ustanawiana służebność została odniesiona do nieruchomości objętej Lwh 338 gm.
kat. R. a nie do jakiejkolwiek osoby. Franciszek i Waleria W. ustanowili sporne
prawo nie na swoją rzecz lecz na rzecz "niesprzedanej części nieruchomości"
objętej Lwh 338 gm. kat. R. Przekonuje o tym także zestawienie omawianego
fragmentu umowy z dalszymi jej postanowieniami. W ten sposób zapewniali sobie
dogodne połączenie niesprzedanej części nieruchomości ,,dla jej dogodniejszego i
korzystniejszego używania". Zgodnie z § 473 k.c.a., takie prawo stanowiło
służebność gruntową, odmienna zatem ocena Sądów obu instancji została
dokonana z obrazą tego przepisu.
Na gruncie kodeksu cywilnego austriackiego zarówno wpis do księgi
wieczystej nabytego umową prawa własności nieruchomości (§ 431 k.c.a.), jak i
ustanawianej w umowie służebności (§ 481 k.c.a.) miał charakter konstytutywny.
Prawo austriackie nie znało instytucji rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych,
lecz normowało instytucję zaufania do ksiąg wieczystych (§ 1500 k.c.a.).
Wymagany był także wpis w wypadku, gdy sprzedawca - jak w rozpoznawanej
sprawie - zastrzegał sobie służebność na zbywanej nieruchomości. W
orzecznictwie zagadnieniem spornym była kwestia, czy niewpisana, ustanawiana w
umowie służebność gruntowa ,,skutkowała" przeciw następcom hipotecznym. W
ustawie nie było jednak przepisu, który zabraniałby ujawnienia takiego tytułu (§ 480
k.c.a.) w księdze wieczystej po upływie określonego terminu. Z tego względu Sąd
Najwyższy Austrii w orzeczeniu z dnia 28 października 1908 r., ZO 4359 (W.
Dbałowski, J. Przeworski: Komentarz do Kodeksu cywilnego austriackiego,
Warszawa 1927 r., tzw. judykat 186) wyraził pogląd, że dopóki nabycia nie wpisano
do ksiąg wieczystych, dopóty sama umowa stanowi jedyny tytuł prawny na którego
podstawie można uzyskać wpis.
W judykaturze międzywojennej stanowisko w tej kwestii było jeszcze bardziej
liberalne. Przyjmowano, że wpis jest tylko formą tradycji (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 8 marca 1921 r., Rw 680/20, OSP 1921, poz. 26). Uważano, że
choć sama umowa nie tworzy jeszcze prawa, to osoba legitymująca się takim
tytułem prawnym mogła być na podstawie § 372 k.c.a. uznana za uprawnionego
wobec każdego posiadacza, nie wyłączając wpisanego w księdze wieczystej.
Zgodnie z art. XXVIII dekretu z dnia 11 października 1946 r. - Przepisy
wprowadzające prawo rzeczowe i prawo o księgach wieczystych (Dz.U. Nr 57, poz.
321 ze zm.) nie tylko treść prawa rzeczowego, ale i stosunku prawnego
dotyczącego takiego prawa, ustalona przez czynność prawną przed wejściem w
życie prawa rzeczowego pozostaje w mocy, jeżeli nie jest sprzeczna z przepisami
tego dekretu. W myśl art. 113 § 1 dekretu z dnia 11 października 1946 r. - Prawo
rzeczowe (Dz.U. Nr 57, poz. 319 ze zm.), do ustanowienia ograniczonego prawa
rzeczowego w wyniku umowy wpis był konieczny już tylko wtedy, gdy ustawa
wyraźnie tak stanowiła (por. także art. 145 § 1 k.c.). Ujawnienie więc tytułu
prawnego dotyczącego ustanowienia służebności gruntowej powstałego w czasie
obowiązywania kodeksu cywilnego austriackiego niewątpliwie nie pozostawało w
sprzeczności z przepisami prawa rzeczowego. Także w obecnym stanie prawnym w
tej materii ma zastosowanie zasada, że do stosunków prawnych powstałych przed
wejściem w życie kodeksu cywilnego stosuje się przepisy dotychczasowe (art. XXVI
ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Przepisy wprowadzające kodeks cywilny, Dz.U.
Nr 16, poz. 94 ze zm.). Z kolei zgodnie z art. 116 ust 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz.136 ze
zm.), czynności dokonane przed wejściem życie ustawy są skuteczne, jeżeli nie
naruszały przepisów dotychczasowych. Należy w związku z tym podzielić pogląd
skarżącego, że ujawnieniu w księdze wieczystej umownego tytułu prawnego
dotyczącego służebności gruntowej, powstałego w czasie obowiązywania kodeksu
cywilnego austriackiego, nie stoi na przeszkodzie unormowanie zawarte w art. 481
k.c.a. Zarzut więc obrazy tego przepisu także okazał się trafny.
Z tych względów orzeczono, jak w sentencji (art. 39815 k.p.c.).