Postanowienie z dnia 22 lutego 2007 r., III CSK 344/06

W postępowaniu o wpis prawa własności na rzecz nabywcy
dopuszczalne jest ustalenie, że współwłaścicielem nieruchomości był także
wymieniony w umowie jako sprzedający małżonek wpisanego właściciela,
jeżeli figurujący w dziale II księgi wieczystej wpis dotyczy prawa do
gospodarstwa rolnego nabytego w drodze przekazania następcy, a do
wniosku o wpis został dołączony odpis aktu małżeństwa oraz oświadczenie
obojga małżonków sporządzone w formie aktu notarialnego o pozostawaniu
przez nich w chwili nabycia we wspólności ustawowej (art. 31 ust. 2 ustawy z
dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, jedn. tekst: Dz.U. z
2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.).

Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
Sędzia SN Jan Górowski
Sędzia SN Maria Grzelka (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Sławomira S.
przy uczestnictwie Iwony Z., Agnieszki K., Genowefy P., "S.C.B." S.A. z
siedzibą w W. o wpis w księdze wieczystej, po rozpoznaniu na posiedzeniu
niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 22 lutego 2007 r. skargi kasacyjnej
wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego w Lublinie z dnia 19 kwietnia
2006 r.
oddalił skargę kasacyjną.

Uzasadnienie

W dziale II księgi wieczystej nr (...)12 prowadzonej przez Sąd Rejonowy w
Kraśniku dla nieruchomości obejmującej m.in. działkę o powierzchni 0,72 ha
wpisany był Mieczysław P. jako nabywca gospodarstwa rolnego w drodze umowy
przekazania zawartej w dniu 6 grudnia 1990 r. i uzupełnionej w dniu 11 stycznia
1991 r. Wymieniony właściciel zmarł w dniu 7 grudnia 2003 r., a spadek po nim na
podstawie testamentu nabyły jego córki Iwona Z. i Agnieszka K. po połowie. Aktem
notarialnym z dnia 30 stycznia 2006 r. zawarta została warunkowa umowa
sprzedaży z nabywcą Sławomirem S., w której jako sprzedające wymieniono Iwonę
Z. i Agnieszkę K. odnośnie do udziałów po 1/4 od każdej z nich oraz Genowefę P.
co do udziału wynoszącego 1/2. W akcie notarialnym Genowefa P. złożyła
oświadczenie, że jest wdową oraz że w chwili nabycia sprzedawanej nieruchomości
Mieczysław P. pozostawał z nią w związku małżeńskim, w którym obowiązywał
ustrój wspólności ustawowej małżeńskiej. Aktem notarialnym z dnia 3 lutego 2006 r.
wymienione sprzedające oświadczyły, że wobec niewykonania przez Agencję
Nieruchomości Rolnych prawa pierwokupu przenoszą na rzecz Sławomira S.
przysługujące im udziały w opisanej wyżej nieruchomości, a Sławomir S.
oświadczył, że na to przeniesienie wyraża zgodę, a ponadto, że ustanawia na
nabytej nieruchomości hipotekę kaucyjną zabezpieczającą wierzytelność Banku z
tytułu udzielonego mu kredytu.
Akt notarialny obejmujący umowę przeniesienia własności i ustanowienia
hipoteki zawierał wniosek Sławomira S. do Sądu Rejonowego w Kraśniku o
odłączenie działki o powierzchni 0,72 ha z księgi wieczystej nr (...)12 do nowej
księgi wieczystej wraz z wpisem na jego rzecz w dziale II prawa własności, a w
dziale IV - hipoteki umownej kaucyjnej. Sąd Rejonowy odłączył z księgi wieczystej
nr (...)12 działkę o powierzchni 0,72 ha i założył dla niej księgę wieczystą nr (...)32,
w której w dziale II wpisał jako współwłaścicieli po połowie wnioskodawcę oraz
Mieczysława P., natomiast w części dotyczącej wpisu w dziale II na rzecz
wnioskodawcy ponad udział 1/2 i w części dotyczącej hipoteki oddalił wniosek.
Uznał, że skoro jako właściciel wpisany był w księdze wieczystej tylko Mieczysław
P., to Genowefa P. mogłaby skutecznie zbyć wskazany w umowach sprzedaży
udział wynoszący 1/2 gdyby wykazała swoje następstwo prawne po Mieczysławie
P., względnie gdyby udowodniła, że treść księgi wieczystej, opiewającej tylko na
Mieczysława P., jest niezgodna z rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości
wynikającym z pozostawania Genowefy P. z wpisanym właścicielem w ustroju
małżeńskiej wspólności majątkowej. Wymagałoby to jednak dostarczenia
stosownych dokumentów, które by doprowadziły do uzgodnienia treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, co nie miało miejsca i co jest wątpliwe
w sytuacji, w której - zdaniem Sądu Rejonowego - Mieczysław P. nabył
przekazane mu gospodarstwo rolne do majątku odrębnego. Za pozbawioną
znaczenia w kwestii wnioskowanego wpisu uznał Sąd Rejonowy wzmiankę w akcie
notarialnym o pozostawaniu Mieczysława P. w związku małżeńskim z Genowefą P.
Wobec tego, że następstwo prawne po zmarłym Mieczysławie P. zostało wykazane
tylko na rzecz jego córek, a jednocześnie nie było podstaw do uznania, iż
właścicielką nieruchomości była także Genowefa P., Sąd Rejonowy uznał, że
wnioskodawca nabył w przedmiotowej nieruchomości jedynie udział wynoszący 1/2,
co uzasadniało odmowę wpisu na jego rzecz prawa własności odnośnie do całości
nieruchomości oraz stanowiło przeszkodę do uwzględnienia wniosku o wpis
hipoteki.
Stanowisko Sądu pierwszej instancji podzielił Sąd Okręgowy w Lublinie, który
zaskarżonym postanowieniem oddalił apelację wnioskodawcy. Przyznając rację
skarżącemu w części dotyczącej przynależności do majątku wspólnego małżonków
nieruchomości nabytej przez jednego z nich na podstawie umowy przekazania
gospodarstwa rolnego w trybie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin
(Dz.U. Nr 32, poz. 140), Sąd Okręgowy wskazał, że w rozpoznawanej sprawie
nabycie przez Mieczysława P. przedmiotowej nieruchomości nastąpiło jednak na
podstawie umowy o przekazanie zawartej na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia
1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin
(Dz.U. Nr 40, poz. 268). Nie zajmując stanowiska w kwestii przynależności do
majątku wspólnego małżonków gospodarstwa rolnego nabytego przez jednego z
nich na podstawie tej ustawy, Sąd Okręgowy za przesądzającą uznał okoliczność,
że nie było dokumentu, z którego wynikałoby uprawnienie Genowefy P. do
rozporządzenia udziałem 1/2 w przedmiotowej nieruchomości i w związku z tym
istniała przeszkoda w rozumieniu art. 6269 w związku z art. 6268 § 2 k.p.c. do
uwzględnienia wniosku o wpis w części dotyczącej tego udziału. Sąd Okręgowy
powołał się na domniemanie wiarygodności ksiąg wieczystych (art. 3 ust. 1 ustawy
z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, jedn. tekst Dz.U. z 2001 r.
Nr 124, poz. 1361 ze zm. - dalej: "u.k.w.h.") oraz na niedopuszczalność ustalenia w
postępowaniu wieczystoksięgowym, że współmałżonkowi wpisanego właściciela
przysługuje prawo własności w ramach majątkowej wspólności ustawowej, na co
zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 29 stycznia 1993 r., III CZP 172/92
(OSNCP 1993, nr 6, poz. 110). (...)
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił naruszenie art. 34 u.k.w.h. w
związku z art. 31, 32 i 33 k.r.o. przez uznanie, że nie wykazał on następstwa
prawnego, oraz art. 6268 § 2 k.p.c. w związku z art. 31 u.k.w.h. oraz art. 13 § 2 i art.
6 k.p.c. przez uznanie, że w postępowaniu wieczystoksięgowym sąd może przyjąć
jedynie oświadczenia małżonków zmierzające do uzgodnienia stanu prawnego
ujawnionego ze stanem prawnym rzeczywistym, natomiast nie może takiego prawa
przyznać pozostałym uprawnionym do wpisu, tj. małżonkowi i spadkobiercom
współmałżonka.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
(...) Problemem zasadniczym w rozpoznawanej sprawie jest kwestia, czy w
postępowaniu o wpis prawa własności na rzecz nabywcy dopuszczalne jest
ustalenie, że współwłaścicielem nieruchomości była także Genowefa P. jako
małżonka wpisanego właściciela, jeśli figurujący w dziale II księgi wieczystej wpis
dotyczył prawa do nieruchomości nabytej na podstawie przekazania gospodarstwa
rolnego w trybie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników indywidualnych i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 268 ze zm.), a uczestniczka
postępowania Genowefa P. po śmierci wpisanego właściciela w obecności
spadkobierców złożyła przed notariuszem oświadczenie, że w czasie nabycia
nieruchomości pozostawała z wpisanym właścicielem w ustawowej wspólności
majątkowej małżeńskiej. Kwestia ta wpisuje się w zagadnienie bardziej ogólne,
dotyczące kognicji sądu wieczystoksięgowego w postępowaniu o wpis oraz
wykładni art. 31 ust. 2 u.k.w.h. w części dotyczącej pojęcia ,,inne odpowiednie
dokumenty".
Zagadnienie to nie jest nowe, gdyż podnoszone było w orzecznictwie i
piśmiennictwie zarówno pod rządami uchylonego art. 46 ust. 1 u.k.w.h., jak i w
świetle art. 6268 § 2 k.p.c. i nie zostało jednolicie rozstrzygnięte. Generalnie wyraża
się ono w argumentach na rzecz lub przeciwko stwierdzaniu w postępowaniu
wieczystoksięgowym niezgodności stanu prawnego nieruchomości ujawnionego w
księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym bez wyroku uwzględniającego
powództwo przewidziane w art. 10 ust. 1 u.k.w.h. w sytuacji, w której w księdze
wieczystej wpisany jest jeden z małżonków, a wniosek o wpis dotyczy drugiego
małżonka jako współwłaściciela w ramach majątkowej wspólności ustawowej. Nie
ma sporu co do tego, że jeśli pomiędzy zainteresowanymi nie ma porozumienia, to
wykluczone jest ustalenie niezgodności w postępowaniu wieczystoksięgowym,
natomiast gdy uprawnieni są zgodni co do faktów, z którymi ustawa wiąże skutek
prawny stanowiący podstawę wpisu, w judykaturze Sądu Najwyższego zarysowały
się rozbieżne poglądy (por. postanowienie z dnia 14 grudnia 1984 r., III CRN
270/84, OSNC 1985, nr 9, poz. 134 i uchwały z dnia 31 stycznia 1986 r. III CZP
70/85, OSNC 1986, nr 12, poz. 207, z dnia 29 stycznia 1993 r., III CZP 172/92,
OSNC 1993, nr 6, poz. 110 oraz z dnia 14 kwietnia 1994 r., III CZP 45/94,
,,Wokanda" 1994, nr 8, s. 8). (...)
W piśmiennictwie podnoszone są przede wszystkim argumenty praktyczne,
przemawiające za umożliwieniem małżonkom załatwienia sprawy bez wszczynania
procesu, jednakże zgłaszane są również istotne zastrzeżenia co do ewentualności
uwzględnienia przez sąd wieczystoksięgowy oświadczenia małżonków jako
podstawy wpisu w sytuacji, w której kodeks postępowania cywilnego nie dopuszcza
możliwości tego rodzaju oświadczeń w postępowaniu wieczystoksięgowym, a
ponadto oświadczenie wiedzy nie stwarza pewności co do stanu prawnego
nieruchomości i może powodować zagrożenie dla pewności obrotu.
W rozpoznawanej sprawie nie ma potrzeby uwzględnienia wszystkich sytuacji
mogących wywołać niezgodność pomiędzy ujawnionym stanem prawnym
nieruchomości a stanem rzeczywistym oraz rozważenia na ich tle możliwości lub
niedopuszczalności wykazywania niezgodności w postępowaniu
wieczystoksięgowym na podstawie innych dokumentów niż wyrok uwzględniający
powództwo przewidziane w art. 10 ust. 1 u.k.w.h. Zakres problematyki, do której
należy się odnieść, wyznaczony stanem faktycznym sprawy, pozwala skupić się na
zagadnieniu kognicji sądu wieczystoksięgowego w postępowaniu o wpis odnośnie
do stwierdzenia niezgodności treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym nieruchomości nabytej na podstawie umowy przekazania gospodarstwa
rolnego zawartej przez jednego z małżonków oraz na kwestii, czy pisemne
oświadczenie małżonków złożone przed notariuszem może być uznane za
odpowiedni dokument w rozumieniu art. 31 ust. 2 u.k.w.h.
Zgodnie z art. 6268 § 2 k.p.c., przedmiotem badania sądu
wieczystoksięgowego są m.in. dokumenty dołączone do wniosku. Badanie nie
polega na sprawdzeniu jedynie ,,obecności" dokumentów, lecz na ich ocenianiu pod
kątem wymogów formalnych przewidzianych we właściwych przepisach, a także
kontroli ich treści pod względem skuteczności materialnoprawnej. Sąd
wieczystoksięgowy orzeka więc po przeprowadzeniu postępowania dowodowego,
ograniczonego do dowodu z dokumentów dołączonych do wniosku. Z tego powodu
nie można bez zastrzeżeń zgodzić się z twierdzeniem, że sąd wieczystoksięgowy
nie jest uprawniony do przeprowadzania jakichkolwiek dowodów; należy uściślić, że
na podstawie przeprowadzonego postępowania dowodowego jedynie nie może
pozytywnie orzekać w przedmiocie wniosku o wpis, jeżeli wyniki tego postępowania
prowadzą do wniosku, że stan prawny nieruchomości, mający stanowić podstawę
wpisu, jest wątpliwy. Zważywszy, że księgi wieczyste prowadzi się w celu ustalenia
rzeczywistego stanu prawnego nieruchomości (art. 1 i 3 u.k.w.h.), a przepisy
postępowania nie dają podstaw do rozstrzygania przez sąd wieczystoksięgowy
kwestii wątpliwych lub spornych pomiędzy uczestnikami postępowania, to
dokumenty stanowiące podstawę wpisu w księdze wieczystej muszą wyrażać
pewność istnienia rzeczywistego, aktualnego stanu prawnego nieruchomości. Tego
rodzaju pewnością odznaczają się prawomocne orzeczenia sądów oraz decyzje
administracyjne i inne dokumenty urzędowe.
Pewność stanu prawnego nieruchomości wynika jednak także z faktów, które
są bezsporne, a z którymi ustawa wiąże skutek prawny, tę zaś bezsporność faktów
przyjmować należy wtedy, gdy zainteresowane osoby potwierdzają ich istnienie, a
ich oświadczenia nie zostały podważone ani nie nasuwają wątpliwości co do
autentyczności i prawdziwości.
W związku z tym należy dopuścić możliwość skorzystania przez sąd w
postępowaniu o wpis z pisemnego oświadczenia złożonego przez właściciela
wpisanego do księgi wieczystej i jego małżonka odnośnie do pozostawania przez
nich w ustawowej wspólności majątkowej w czasie zawarcia przez małżonka
wpisanego umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego w trybie ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. W świetle uzasadnienia uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 25 listopada 2005 r., III CZP 59/05 (OSNC 2006, nr 5, poz. 79)
nie może być wątpliwości, że także umowa przekazania gospodarstwa rolnego
zawarta na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. przez jednego z małżonków
stanowi z mocy prawa źródło przysporzenia do majątku obojga małżonków
pozostających w ustroju wspólności majątkowej ustawowej (art. 31 k.r.o.). Skoro
wpis w dziale II księgi wieczystej opiewa na jednego małżonka, to istnieje stan
niezgodności treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, podlegający
usunięciu na podstawie art. 31 ust. 2 u.k.w.h. Wykazanie niezgodności może
nastąpić przy uwzględnieniu dokumentu prywatnego, jakim jest pisemne
oświadczenie małżonka wpisanego i niewpisanego o pozostawaniu w czasie
nabycia gospodarstwa rolnego we wspólności majątkowej, co w powiązaniu z
regułą wyrażoną w art. 31 k.r.o. stwarza podstawę do przyjęcia, że rzeczywisty
stan prawny nieruchomości obejmuje prawa obojga małżonków. Należy wymagać,
aby oświadczenie małżonków miało formę aktu notarialnego, ponieważ dla
usunięcia niezgodności forma oświadczenia z podpisem notarialnie poświadczonym
została wyraźnie wyłączona (art. 31 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 1 u.k.w.h.). (...)
Stwierdzenie niezgodności nie może nastąpić na podstawie oświadczenia
pochodzącego od spadkobierców. Do uznania bezsporności faktu pozostawania
małżonków w ustroju wspólności majątkowej nie uprawnia sukcesja generalna,
która nie obejmuje wiedzy posiadanej przez spadkodawcę, jak również nie można
przyjmować co do zasady, że spadkobiercy mają wiedzę na temat ustroju
majątkowego, w jakim pozostawał spadkodawca. Wykluczyć też trzeba możliwość
uznania przez sąd wieczystoksięgowy za miarodajne oświadczenia złożonego tylko
przez jednego małżonka. Takie oświadczenie jest dokumentem prywatnym (art. 245
k.p.c.), ale dopóki fakty z niego wynikające nie zostaną poddane weryfikacji
drugiego z małżonków, dopóty nie mogą być uznane za bezsporne.
Możliwość wykazania niezgodności nie skutkuje przekroczeniem kognicji sądu
wieczystoksięgowego w postępowaniu o wpis nie uzasadnia zarzutu, że sąd
wieczystoksięgowy zastępuje sąd procesowy, który orzeka na podstawie art. 10 ust.
1 u.k.w.h. Jak wskazano, sąd wieczystoksięgowy także prowadzi postępowanie
dowodowe, a wyrażona przez niego ocena dotycząca przedstawionych
dokumentów nie może być uznawana za mniej znaczącą aniżeli ocena podjęta
przez sąd w procesie. Wymaga przy tym podkreślenia, że powództwo o
uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym zostało
przewidziane dla sytuacji spornych, co zresztą jest istotą postępowania
procesowego. W sytuacji, w której pomiędzy małżonkami nie ma sporu co do
istnienia wspólności majątkowej ustawowej w chwili nabycia przez jednego z nich
gospodarstwa rolnego w trybie przekazania, a przysporzenie do majątku wspólnego
nastąpiło z mocy prawa, w oderwaniu od ewentualnej kwestii przynależności
środków wyłożonych na nabycie do majątku odrębnego małżonka wpisanego, nie
istnieją - ani pomiędzy uczestnikami postępowania, ani obiektywnie - żadne
wątpliwości, które należałoby wyjaśnić w postępowaniu procesowym. (...)
Dla uzyskania innego odpowiedniego dokumentu w rozumieniu art. 31 ust. 2
u.k.w.h. nie można wymagać dowodu zawarcia przez małżonków ugody, co
proponują niektórzy autorzy. Dyskusyjne jest, czy w zakresie ujawnienia w księdze
wieczystej prawa własności stronie przysługuje uprawnienie o charakterze
podmiotowym wynikającym ze stosunku prawnego o jakim mowa w art. 917 k.c.,
oraz czy zgoda na wpis bez postępowania procesowego stanowi wykonywanie tego
prawa i może być przedmiotem wzajemnych ustępstw. Niezależnie jednak od oceny
tej propozycji, za inny odpowiedni dokument, o którym mowa w art. 31 ust. 2
u.k.w.h. powinno się uznawać oświadczenie obojga małżonków złożone w formie
aktu notarialnego co do pozostawania przez nich w momencie przekazania
gospodarstwa rolnego jednemu z nich we wspólności majątkowej ustawowej. Wraz
z odpisem aktu małżeństwa i dowodem nabycia gospodarstwa wykazuje ono
niezgodność treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (art. 31 ust. 2
in fine u.k.w.h.).
Reasumując, należy stwierdzić, że w postępowaniu o wpis prawa własności
na rzecz nabywcy dopuszczalne jest ustalenie, iż współwłaścicielem nieruchomości
był także wymieniony w umowie jako sprzedający małżonek wpisanego właściciela,
jeśli figurujący w dziale II księgi wieczystej wpis dotyczy prawa do gospodarstwa
rolnego nabytego w drodze przekazania następcy, a do wniosku o wpis został
dołączony odpis aktu małżeństwa oraz oświadczenie obojga małżonków
sporządzone w formie aktu notarialnego o pozostawaniu przez nich w chwili
nabycia we wspólności ustawowej.
Powyższy pogląd nie uzasadniał jednak uwzględnienia w rozpoznawanej
sprawie wniosku o wpis odnośnie do udziału, którym rozporządziła Genowefa P., do
wniosku nie został bowiem dołączony odpis aktu małżeństwa Mieczysława P. i
Genowefy P., w związku z czym nie było podstaw do stwierdzenia, że byli oni
małżeństwem. Brak też oświadczenia pochodzącego od wpisanego właściciela i
Genowefy P., a oświadczenie Genowefy P. - jak trafnie zauważył Sąd Okręgowy -
nie mogło być uznane za dokument wykazujący stan niezgodności. (...)
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną (art. 39814
k.p.c.).