Postanowienie z dnia 26 czerwca 2002 r., III CKN 898/00

Jeżeli zostanie wykazane, że osoba uznana prawomocnym
postanowieniem za zmarłą żyła w chwili orzekania przez sąd, a następnie
zmarła i akt zgonu został sporządzony, zainteresowany może domagać się
uchylenia tego postanowienia tylko w drodze skargi o wznowienie
postępowania; przepis art. 542 zdanie drugie k.p.c. nie ma w tej sytuacji
zastosowania.


Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Marian Kocon

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Stafanii F. i Michaela R. przy
uczestnictwie Gminy Miasta K. o uchylenie postanowienia o uznanie za zmarłego,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na rozprawie w dniu 26 czerwca 2002 r. kasacji
wnioskodawców od postanowienia Sądu Okręgowego w Krakowie z dnia 15 grudnia
1999 r.
oddalił kasację.

Uzasadnienie

Prawomocnym postanowieniem z dnia 31 maja 1980 r. Sąd Rejonowy dla
Krakowa-Śródmieścia w Krakowie uznał Leona R., syna Ozjasza i Gitel,
urodzonego dnia 16 października 1889 r., za zmarłego, przy czym datę śmierci
ustalił na dzień 1 stycznia 1950 r. o godz. 24.00.
Z kolei we wniosku z dnia 18 stycznia 1999 r. Stefania F. i Michael R.
domagali się uchylenia powyższego postanowienia, albowiem - jak się okazało -
Leon R. żył w czasie, gdy uznawano go za zmarłego, i zmarł dopiero w dniu
16 lutego 1968 r.
Postanowieniem z dnia 11 czerwca 1999 r. Sąd Rejonowy dla Krakowa-
Śródmieścia oddalił ten wniosek. Zdaniem tego Sądu, w sytuacji, w której
wykazano, że osoba uznana za zmarłą rzeczywiście zmarła, tyle że w innej chwili
niż oznaczona w postanowieniu o uznaniu za zmarłego, sąd może uchylić to
postanowienie tylko wówczas, gdy równocześnie stwierdza zgon. Z kolei,
stwierdzenie zgonu jest możliwe tylko w odniesieniu do osoby, której śmierć jest
niewątpliwa, lecz nie sporządzono aktu zgonu. Tymczasem akt zgonu Leona R.
został sporządzony, a zatem nie można stwierdzić jego zgonu i jednocześnie
uchylić postanowienia o uznaniu za zmarłego.
Apelacja wnioskodawców od tego postanowienia została orzeczeniem Sądu
Okręgowego w Krakowie z dnia 15 grudnia 1999 r. oddalona, przy czym Sąd drugiej
instancji podzielił stanowisko zajęte przez Sąd Rejonowy.
W kasacji wnioskodawców podniesiono podstawę naruszenia przepisów
postępowania, a w jej ramach zarzut obrazy art. 542 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 542 zdanie drugie k.p.c. normuje sytuację, w której po
uprawomocnieniu się postanowienia o uznaniu za zmarłego wyszło na jaw, że
śmierć nastąpiła w innej chwili niż oznaczona w tym postanowieniu. W takim
wypadku sąd uchyla postanowienie o uznaniu za zmarłego tylko wówczas, gdy
równocześnie stwierdza zgon.
Z treści tego przepisu jasno wynika, że uchylenie postanowienia o uznaniu za
zmarłego może nastąpić, gdy spełnione są dwie przesłanki; po pierwsze, gdy w
chwili wydawania (ściślej - uprawomocnienia się) postanowienia o uznaniu za
zmarłego osoba uznana za zmarłą nie żyła, tyle że jej śmierć nastąpiła w innej
chwili niż oznaczona w postanowieniu, i po drugie, gdy sąd jednocześnie orzeka o
stwierdzeniu zgonu, co jest możliwe tylko w sytuacji, gdy akt zgonu osoby zmarłej
nie został sporządzony (art. 535 k.p.c.). W ten sposób orzeczenie o uznaniu za
zmarłego, wydawane w sytuacji, w której zgon osoby zaginionej był tylko wysoce
prawdopodobny (por. art. 29-32 k.c.), zostaje ,,zastąpione" orzeczeniem o
stwierdzeniu zgonu, gdy okazało się, że śmierć zaginionego jest niewątpliwa. Tym
samym ustawodawca nawiązuje do unormowania zawartego w art. 534 k.p.c., z tym
że odnosi je do sytuacji, gdy orzeczenie o uznaniu za zmarłego stało się
prawomocne, a więc nie istnieje już prawnoprocesowa możliwość przejścia z
postępowania regulowanego przepisami art. 526-533 k.p.c. do postępowania
uregulowanego w art. 535-538 k.p.c.
Zważywszy na stanowczą treść art. 542 zdanie drugie k.p.c., trzeba odrzucić
tezę, prezentowaną przez skarżących w kasacji, że w okolicznościach sprawy Sąd
powinien uchylić postanowienie o uznaniu za zmarłego, chociaż nie ma podstaw do
stwierdzenia zgonu (akt zgonu Leona R. został sporządzony bezpośrednio po jego
śmierci w dniu 16 lutego 1968 r.). Formułując tę tezę skarżący pominęli fakt, że przy
stylizacji omawianego przepisu ustawodawca, dopuszczając możliwość uchylenia
przez sąd postanowienia o uznaniu za zmarłego, posłużył się zwrotem ,,tylko
wówczas, gdy [sąd] równocześnie stwierdza zgon". Okolicznik ,,tylko wówczas"
oznacza jednoznaczne wykluczenie jakichkolwiek innych sytuacji, toteż próba
odmiennej interpretacji prowadziłaby wprost do wyników wykładni contra legem.
Nie można się także zgodzić ze skarżącymi, że w ramach przepisów art. 526-
543 k.p.c. występuje luka, która nie pozwala na rozwiązanie sytuacji, jaka zaistniała
w rozpoznawanej sprawie. Po pierwsze, zgodnie z art. 4 ustawy z dnia 29 września
1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. Nr 36, poz. 180 ze zm. - dalej
,,Pr.a.s.c."), wyłącznym dowodem zdarzeń z dziedziny praw stanu cywilnego są akty
stanu cywilnego, a ich niezgodność z prawdą może być udowodniona jedynie w
postępowaniu sądowym. Jeżeli więc akt zgonu Leona R. został sporządzony i - co
nie budzi wątpliwości - jest zgodny z prawdą, to wcześniejsze postanowienie
o uznaniu za zmarłego nie ma w tym zakresie żadnej mocy dowodowej oraz nie
spełnia i nie może spełniać w obrocie prawnym jakiejkolwiek funkcji. Należy zresztą
pamiętać, że postanowienia sądu o uznaniu za zmarłego lub o stwierdzeniu zgonu,
nie są ,,konkurencją" dla aktów stanu cywilnego, lecz - w określonych sytuacjach -
stanowią tylko ich podłoże (por. 535 k.p.c. oraz art. 10 ust. 3 i art. 26 Pr.a.s.c.).
Po drugie, wbrew stanowisku skarżących, prawo procesowe przewiduje
środek na rozwiązanie sytuacji, jaka zaistniała w niniejszej sprawie; jest nim skarga
o wznowienie postępowania. Powielając prawidłowy sposób rozumowania przyjęty
przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 22 października 1968 r., III CZP 78/68
(OSNCP 1969, nr 6, poz. 105), należy uznać, że jeżeli przepisy art. 539-543 k.p.c.
nie przewidują trybu, w którym orzeczenie o uznaniu za zmarłego mogłoby być - w
określonej sytuacji - uchylone lub zmienione, uzasadnione jest wznowienie
postępowania na zasadach określonych w art. 524 k.p.c.
Poczynione uwagi prowadzą do konkluzji, że jeżeli zostanie wykazane, że
osoba uznana prawomocnym postanowieniem za zmarłą żyła w chwili orzekania
przez sąd, a następnie zmarła i akt jej zgonu został sporządzony, zainteresowany
może domagać się uchylenia tego postanowienia tylko w drodze skargi o
wznowienie postępowania; przepis art. 542 zdanie drugie k.p.c. nie ma w tej
sytuacji zastosowania.
Z tych względów Sąd Najwyższy kasację, jako bezzasadną, oddalił (art. 39312
k.p.c.).