Postanowienie z dnia 25 stycznia 2001 r., III CKN 1454/00

Sprawy unormowane przepisami ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o
ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. Nr 111, poz. 535 ze zm.) są sprawami z
zakresu prawa osobowego, o których mowa w art. 5191 § 1 k.p.c.

Sędzia SN Henryk Pietrzkowski

Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym w dniu 25 stycznia 2001 r. w
sprawie z urzędu z udziałem Andrzeja Ż. i Jana Ż. o zezwolenie na leczenie
psychiatryczne Andrzeja Ż. bez jego zgody, na skutek kasacji uczestnika Andrzeja
Ż. od postanowienia Sądu Okręgowego w Nowym Sączu z dnia 6 lipca 2000 r.,
postanowił odrzucić kasację.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy w Nowym Sączu postanowieniem z dnia 6 lipca 2000 r. oddalił
apelację uczestnika postępowania Andrzeja Ż. od postanowienia Sądu Rejonowego
w Nowym Targu z dnia 25 kwietnia 2000 r., zezwalającego na przyjęcie uczestnika
postępowania do szpitala psychiatrycznego bez jego zgody.
W kasacji od powyższego postanowienia, opartej na podstawie naruszenia
prawa materialnego - art. 23 ust. 2 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie
zdrowia psychicznego (Dz.U. Nr 111, poz. 535 ze zm. - dalej "u.o.z.p.")
pełnomocnik uczestnika postępowania wnosił o uchylenie zaskarżonego
postanowienia oraz postanowienia Sądu Rejonowego i przekazanie sprawy temu
Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
W związku ze zmianami wprowadzonymi ustawą z dnia 24 maja 2000 r. o
zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym
i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz
ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 48, poz. 554 - dalej "ustawa
nowelizująca k.p.c."), która weszła w życie z dniem 1 lipca 2000 r., rozważenia
wymagała w pierwszej kolejności kwestia dopuszczalności kasacji w niniejszej
sprawie.
W rozpoznawanych przez sąd opiekuńczy sprawach określonych w ustawie o
ochronie zdrowia psychicznego - na gruncie nowego uregulowania przyjętego
w art. 5191 § 1 i 2 k.p.c. - kasacja będzie dopuszczalna w zależności od tego, czy
sprawy te zakwalifikowane zostaną do spraw z zakresu prawa osobowego, czy też
do spraw z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli.
Tłumacząc znaczenie rodzajów spraw, do jakich odwołuje się art. 5191 k.p.c.,
należy posługiwać się systematyką i nazewnictwem kodeksu postępowania
cywilnego. Sprawami z zakresu prawa osobowego oraz z zakresu prawa
rodzinnego, opiekuńczego i kurateli są zatem te sprawy, które tak właśnie
zakwalifikowano w kodeksie postępowania cywilnego (art. 526 i nast. oraz art. 561 i
nast.). Wobec tego, że sprawy dotyczące ochrony zdrowia psychicznego nie są
unormowane kodeksem postępowania cywilnego, lecz ustawą o ochronie zdrowia
psychicznego, tłumaczenie znaczenia tych spraw wspomnianą metodą nie jest
możliwe.
Okoliczność, że są one - zgodnie z przepisami ustawy o ochronie zdrowia
psychicznego - rozpoznawane przez sąd opiekuńczy, który wprowadzony został do
polskiego systemu prawnego przez przepisy o postępowaniu w sprawach
rodzinnych (art. 568 k.p.c.), nie może oznaczać, że są to sprawy z zakresu prawa
rodzinnego czy też opiekuńczego. Na brak takiej zależności Sąd Najwyższy zwrócił
uwagę rozważając możliwość stosowania art. 578 k.p.c. do postanowień sądu
opiekuńczego zapadłych w sprawach dotyczących ochrony zdrowia psychicznego
(por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1997 r., III
CKU 22/97, OSNC 1997, nr 9, poz. 139). Podzielając stanowisko przyjęte w tym
orzeczeniu, według którego sprawy z ustawy o ochronie zdrowia psychicznego nie
są sprawami z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, lecz są z nimi - jako
sprawy z dziedziny prawa osobowego - jedynie ściśle związane, należy odwołać
się do argumentu wypływającego z analizy treści art. 42 u.o.z.p. W myśl tego
przepisu, w postępowaniu przed sądem opiekuńczym w sprawach określonych w
ustawie stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania cywilnego o
postępowaniu nieprocesowym, ze zmianami wynikającymi z tej ustawy. Gdyby
sprawy z ustawy o ochronie zdrowia psychicznego były sprawami z zakresu prawa
rodzinnego i opiekuńczego, to zawarte w art. 42 u.o.z.p. odesłanie do postępowania
przed sądem opiekuńczym czyniłoby zbędnym, zawarte w tym przepisie dalsze
stwierdzenie o odpowiednim stosowaniu przepisów postępowania nieprocesowego,
skoro postępowanie przed tym sądem jest zawsze postępowaniem nieprocesowym.
Przynależność spraw dotyczących ochrony zdrowia psychicznego do innego
zakresu, a mianowicie do spraw z zakresu prawa osobowego, wymagała takiej
właśnie regulacji prawnej, polegającej na wyraźnym zastrzeżeniu, że choć
podlegają one rozpoznaniu przez sąd opiekuńczy, to jednak przy odpowiednim
stosowaniu trybu nieprocesowego.
Do wniosku takiego prowadzi także analiza pojęcia "sprawy z zakresu prawa
osobowego" na gruncie prawa materialnego. Przepisy normujące postępowanie w
sprawach z zakresu prawa osobowego stosuje się do większej liczby spraw niż
przewidywał to dekret z dnia 29 sierpnia 1945 r. - Prawo osobowe (Dz.U. Nr 40,
poz. 223), zastąpiony przez ustawę z dnia 18 lipca 1950 r. - Przepisy ogólne prawa
cywilnego (Dz.U. Nr 34, poz. 311). Współcześnie sprawy osobowe w aspekcie
materialnoprawnym reguluje kodeks cywilny oraz akty prawne szczególne. W
doktrynie sprawy z zakresu prawa osobowego, które rozpoznawane są w trybie
nieprocesowym, dzieli się na trzy grupy, tj. sprawy dotyczące uznania za zmarłego i
stwierdzenia zgonu, sprawy, w których zapadają orzeczenia wprowadzające zmiany
w dziedzinie zdolności do czynności prawnych (sprawy o ubezwłasnowolnienie)
oraz inne dotyczące obywatelstwa, akt stanu cywilnego itp. Według tego podziału,
w trzeciej grupie spraw wymienia się sprawy unormowane przepisami ustawy z dnia
15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. Nr 10, poz. 49 ze zm.), ustawy z
dnia 15 listopada 1956 r. o zmianie imion i nazwisk (jedn. tekst: Dz.U. 1963 r., Nr
59, poz. 32 ze zm.) oraz ustawy z dnia 29 września 1986 r. - Prawo o aktach stanu
cywilnego (Dz.U. Nr 36, poz. 180 ze zm.). Brak w tej grupie spraw określonych
przepisami ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego i
włączenie ich do grupy spraw z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli,
budzić musi zastrzeżenia.
Prawo osobowe, jako dział prawa cywilnego, chroni między innymi dobra
osobiste obywateli, do których zalicza się także zdrowie i wolność. Zdrowie
psychiczne jest fundamentalnym dobrem człowieka, pozostającym pod ochroną,
której gwarantem są nie tylko przepisy art. 23 i art. 24 k.c., ale także przepisy
ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. Skoro tak
ważna wartość, jaką jest wolność obywatela i troska o zdrowie człowieka, chroniona
jest przepisami działu prawa cywilnego, określanego prawem osobowym, to
sztuczna wydaje się konstrukcja, według której prawo chroniące tę samą wartość
(zdrowie i wolność osób z zaburzeniami psychicznymi), nie wchodziłoby w zakres
tego samego działu prawa, a mianowicie prawa osobowego.
Konkludując ten wątek rozważań stwierdzić należy, że sprawy unormowane
przepisami ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego
(Dz.U. Nr 111, poz. 535 ze zm.) są sprawami z zakresu prawa osobowego. Od
wydanych zatem w tych sprawach orzeczeń sądu drugiej instancji rozstrzygających
istotę sprawy, kasacja jest dopuszczalna (art. 5191 § 1 k.p.c.) (...).
Wniesiona przez uczestnika postępowania kasacja, pomimo że jest
dopuszczalna, podlegała odrzuceniu.
Spośród wielu zmian dokonanych wymienioną na wstępie ustawą
nowelizującą kodeks postępowania cywilnego, najistotniejsza polega na wstępnym
badaniu kasacji przez Sąd Najwyższy przed jej rozpoznaniem. Wprowadzeniu
wstępnego badania kasacji pod kątem dopuszczenia jej do rozpoznania,
towarzyszą - co trafnie zauważył Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 9
listopada 2000 r., II CKN 1385/00 (OSNC 2001, nr 3, poz. 51) - zmiany
konstrukcyjne kasacji.
W orzeczeniu tym trafnie zwrócono uwagę, że ustawodawca, aby dodatkowo
podkreślić publicznoprawny cel funkcjonowania kasacji, uczynił jednym z jej
istotnych elementów obowiązek przedstawienia przez skarżącego argumentów
przemawiających za dopuszczeniem kasacji do rozpoznania. Tak więc, zgodnie z
art. 3933 § 1 k.p.c., kasacja - obok oznaczenia zaskarżonego orzeczenia ze
wskazaniem zakresu zaskarżenia, przytoczenia podstaw kasacyjnych i ich
uzasadnienia oraz wniosku o uchylenie lub zmianę orzeczenia z oznaczeniem
zakresu uchylenia lub zmiany - powinna zawierać także przedstawienie
okoliczności uzasadniających jej rozpoznanie. Niespełnienie tych wymagań
konstrukcyjnych kasacji, które doktryna określa mianem jej "cech istotnych
(kreatywnych)" sprawia, że podejmowana przez stronę czynność procesowa nie
nosi cechy kasacji (nie jest kasacją).
W utrwalonym i wielokrotnie publikowanym orzecznictwie Sądu Najwyższego,
przekonująco wyjaśniono, że braki kasacji w zakresie elementów konstrukcyjnych
powodują, że kasacja jest dotknięta tzw. brakiem istotnym, nienaprawialnym w
trybie właściwym dla usuwania braków formalnych kasacji (te powstają w przypadku
niezachowania wymagań określonych w art. 3933 § 2 k.p.c.), i w związku z tym
podlega odrzuceniu a limine (por. np. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 14
września 1936 r., C.II. 859/36, Zb.Urz. 1937, poz. 109 lub postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 21 marca 2000 r., II CKN 711/00, OSNC 2000, nr 7-8, poz.
151).
Kontynuując ten kierunek judykatury, uznać należało, że brak w kasacji
przedstawienia okoliczności uzasadniających jej rozpoznanie (art. 3933 § 1 pkt 3
k.p.c.) nie podlega naprawieniu w sposób właściwy dla usuwania braków
formalnych pisma procesowego, co powoduje odrzucenie kasacji
Z przytoczonych względów, stwierdziwszy, że w kasacji wniesionej przez
uczestnika postępowania nie zostały przedstawione okoliczności, o jakich mowa w
art. 3933 § 1 pkt 3 k.p.c., Sąd Najwyższy odrzucił kasację (art. 3937 § 2 k.p.c.) oraz
orzekł o kosztach postępowania kasacyjnego zgodnie z art. 98 § 1 i 3 w związku z
art. 108 § 1 k.p.c. i art. 39319 i art. 391 k.p.c. Rozstrzygając w ten sposób miał na
względzie postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 kwietnia 1997 r., I CZ 25/97
(OSNC 1997, nr 9, poz. 135), w którym wyrażony został pogląd, że art. 47 u.o.z.p. -
łagodzący wymagania formalne w stosunku do środków odwoławczych wnoszonych
przez osobę, której postępowanie dotyczy bezpośrednio - nie ma zastosowania do
kasacji.