Postanowienie z dnia 20 listopada 2003 r., III CK 7/02

Testament ustny sporządzony w warunkach zamiaru samobójczego nie
może być uznany za sporządzony w okolicznościach uzasadniających obawę
rychłej śmierci.

Sędzia SN Jan Górowski (przewodniczący)
Sędzia SN Tadeusz Domińczyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Marian Kocon

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Teresy N. przy uczestnictwie Piotra R. i
Wacława T. o stwierdzenie nabycia spadku, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu
20 listopada 2003 r., na rozprawie kasacji wnioskodawczyni od postanowienia Sądu
Okręgowego w Lublinie z dnia 3 października 2001 r.
oddalił kasację.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 24 kwietnia 2001 r. Sąd Rejonowy w Lublinie
stwierdził, że spadek po zmarłej dnia 29 stycznia 2000 r. w Świdniku Renacie R.
nabyli na podstawie ustawy: mąż Piotr R. w połowie oraz rodzice Teresa N. i
Wacław T. po 1/4 części.
Sąd Rejonowy powołał się na następujące ustalenia i wyprowadzone z nich
wnioski: spadkodawczyni była mężatką. Związek małżeński z Piotrem R. zawarła
dnia 17 lipca 1999 r. z małżeństwa dzieci nie było. Krąg spadkobierców wyczerpują
mąż oraz rodzice. W skład spadku nie wchodzi gospodarstwo rolne.
Dwa dni przed samobójczą śmiercią Renata R. sporządziła testament ustny,
którym rozrządziła w zupełności na rzecz swej matki. Testament ten Sąd Rejonowy
uznał za nieważny. Jego sporządzeniu - jak przyjął - nie towarzyszyły bowiem
okoliczności uzasadniające obawę rychłej śmieci. Przeciwnie, w okresie
poprzedzającym zgon Renata R. znana była jako osoba silna i odporna
psychicznie, zamiarów samobójczych nie zdradzała, a jej samobójcza śmierć była
całkowitym zaskoczeniem dla otoczenia. Zamiar samobójczy natomiast należy do
sfery uczuć psychicznych osoby i jako mający całkowicie subiektywne podłoże nie
może rodzić obawy rychłej śmierci w rozumieniu art. 952 § 1 k.c.
Żądania uznania za niegodnego dziedziczenia, skierowane wobec ojca
spadkodawczyni, Sąd Rejonowy nie uwzględnił, jako nie nadającego się do
rozpoznania w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku.
Apelację wnioskodawczyni Teresy N. od postanowienia Sądu Rejonowego
Sąd Okręgowy zaskarżonym postanowieniem oddalił uznając, że w ustalonym
stanie faktycznym brak jest racjonalnych podstaw, które by uzasadniały istnienie
obawy rychłej śmierci jako motywu sporządzenia testamentu ustnego. Sąd
Okręgowy w swych rozważaniach odniósł się do ciągle aktualnych i
przeciwstawnych wypowiedzi, zarówno w orzecznictwie jak i w literaturze, w
przedmiocie wyboru przesłanek bądź to o charakterze subiektywnym, bądź
obiektywnym, tłumaczących pojęcie ,,obawy rychłej śmierci" i opowiedział się za
drugą z nich.
W kasacji, opartej na pierwszej z podstaw kasacyjnych, wnioskodawczyni
zarzuciła, że zaskarżone postanowienie zapadło z naruszeniem art. 952 § 1 k.c.,
wobec błędnej jego interpretacji. Skarżąca wyraziła zapatrywanie, że dla ważności
testamentu ,,wystarczy subiektywne uzasadnienie obawy rychłej śmierci istniejące w
chwili sporządzenia testamentu".
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Spośród trzech przewidzianych przez kodeks cywilny form testamentu
szczególnego, testament ustny ma najszersze zastosowanie. Korzystanie z tej
formy testowania możliwe jest w razie wystąpienia choćby jednej z następujących
przesłanek: istnienie obawy rychłej śmierci spadkodawcy, niemożliwosć
sporządzenia testamentu zwykłego spowodowana okolicznościami szczególnymi,
wystąpienie okoliczności szczególnych tego rodzaju, że sporządzenie testamentu
zwykłego staje się bardzo utrudnione. W praktyce największą doniosłość ma
pierwsza z tych przesłanek i ta podlega rozważeniu w stanie faktycznym sprawy.
W przeciwieństwie do przewidzianych w art. 953 i 954 k.c. sytuacji
ekstremalnych, stwarzających stan potencjalnego zagrożenia dla życia, jako
przyczyny sporządzenia testamentu szczególnego, sporządzenie testamentu
ustnego pozostają w ścisłym związku z oceną już istniejących zagrożeń. Ze
względu na zróżnicowaną naturę tych zagrożeń, podyktowanych nie tylko
przyczynami zdrowotnymi, istotnego znaczenia nabiera to, jakie kryteria uznać za
decydujące w dążeniu do ustalenia istnienia obawy rychłej śmierci wywołującej
potrzebę sporządzenia testamentu ustnego, czy tylko te odnoszące się do sfery
psychicznej testatora pozostającego w przekonaniu o rychłym zgonie, a zatem
subiektywnych, czy także te, które z uwzględnieniem wiedzy medycznej pozwalają
przyjąć, że to jego przekonanie było uzasadnione.
Zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie nie ma jednolitości poglądów w tej
mierze. Reprezentatywna dla stanowiska, że wystarczy subiektywnie uzasadniona
obawa rychłej śmierci istniejąca w chwili sporządzenia testamentu, jest uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1992 r., III CZP 135/91, OSP 1993, nr 1, poz.
4). W myśl tej uchwały obawa rychłej śmierci spadkodawcy w rozumieniu 952 § 1
k.c. istnieje nie tylko wtedy, gdy jego stan zdrowia w chwili sporządzenia testamentu
sam przez się lub w powiązaniu z innymi okolicznościami, jak z podeszłym wiekiem,
albo przewlekłym schorzeniem, czynił tę obawę realną w świetle doświadczenia
życiowego, a zwłaszcza wiedzy lekarskiej, lecz także w sytuacji jedynie
subiektywnego przekonania spadkodawcy co do rychłego zgonu. Odmienne
zapatrywanie, wskazując na zależność obawy rychłej śmierci od stanu zdrowia
spadkodawcy, ocenianym z punktu widzenia wiedzy lekarskiej, Sąd Najwyższy
wyraził w orzeczeniach: z dnia 4 lipca 1952 r., C 1321/52 ("Nowe Prawo" 1953, nr
2, s. 84), z dnia 6 sierpnia 1958 r., I CR 512/58 (OSPiKA 1960, nr 2, poz. 37), z dnia
25 marca 1974 r., III CRN 5/74 (OSNCP 1975, nr 3, poz. 42) oraz z dnia 24
czerwca 1974 r., III CRN 118/74 (nie publ.). W tym ostatnim Są Najwyższy uznał, że
dla stwierdzenia istnienia przesłanki ,,obawy rychłej śmierci" przewidzianej w art.
952 § 1 k.c. nie wystarczy ani sam podeszły wiek spadkodawcy, ani utrzymujący się
przez dłuższy czas zły stan zdrowia na tle przewlekłego schorzenia. W kwestii tej
istotna jest taka zmiana stanu zdrowia spadkodawcy, która sama prze się lub w
powiązaniu z jego wiekiem względnie z przewlekłym schorzeniem wskazuje, że w
opartej o doświadczenie życiowe ocenie zachodzi obawa rychłej śmierci.
Bez względu jednak na charakter przesłanki leżącej u podstaw sporządzenia
testamentu ustnego, subiektywny bądź obiektywny, obawa rychłej śmierci w
rozumieniu art. 952 k.c. musi istnieć w chwili testowania, skoro jest tego testowania
przyczyną samoistną. Ze swej istoty jest ona bowiem następstwem oceny zjawisk,
zdarzeń, sytuacji realnie istniejących. Jeżeli stanowi czynnik determinujący
określone zachowanie, to tylko w warunkach przeświadczenia, że zagrożenie dla
życia przybiera cechy nieuchronności, wobec braku możliwości odwrócenia
przyczyn tego zagrożenia.
Zamiar samobójczy tak pojmowanej motywacji testowania nie uzasadnia. Sam
w sobie stwarza bowiem tylko stan hipotetycznego zagrożenia dla życia w nie
dającej się przewidzieć przyszłości i należy go zakwalifikować do możliwych do
opanowania stanów emocjonalnych. Stan ten, zwłaszcza jeżeli nie ma podłoża
patologicznego, nie usuwa możliwości kontrolowania własnych zachowań i nie
niweczy oddziaływania z zewnątrz na osobę pozostającą w tym stanie. Nie może
być zatem traktowany jako trwały splot okoliczności uzasadniających przekonanie o
zagrożeniu życia, zarówno w ocenie indywidualnej, jaki w aspekcie dostępnych
wyników badań z zakresu psychiatrii, psychologii, socjologii itp.
Wszystko to prowadzi do ostatecznego wniosku, że testament ustny
sporządzony w warunkach zamiaru samobójczego nie może być uznany za
sporządzony w okolicznościach uzasadniających obawę rychłej śmierci.
W świetle tych uwag nie jest uzasadniony zarzut wadliwego zinterpretowania
przez Sąd art. 952 k.c., a kasacja, jako pozbawiona uzasadnionej podstawy
podlega oddaleniu na zasadzie art. 393-12 k.p.c.