Postanowienie z dnia 9 maja 2007 r., II CSK 25/07

Artykuł 92 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności
gospodarczej (jedn. tekst: Dz.U. 2007 r. Nr 155, poz. 1095) nie ma
zastosowania do dobrowolnej likwidacji oddziału przedsiębiorstwa
zagranicznego.

Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Jan Górowski (sprawozdawca)
Sędzia SN Maria Grzelka

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku "P.-C.I.", spółki z o.o. w Niemczech,
Oddziału w Polsce z siedzibą w Ł. o wykreślenie z Krajowego Rejestru Sądowego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 9 maja 2007 r.
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego w Łodzi z
dnia 6 października 2006 r.
uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w
Łodzi do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.

Uzasadnienie

"P.-C.I.", niemiecka spółka z o.o., wniosła o wykreślenie jej oddziału w Polsce
z siedzibą w Ł. z Krajowego Rejestru Sądowego.
Postanowieniem z dnia 28 kwietnia 2006 r referendarz Sądu Rejonowego w
Łodzi odmówił wpisu, wskazując, że stosownie do art. 92 ustawy z dnia 2 lipca 2004
r. o swobodzie działalności gospodarczej (jedn. tekst: Dz.U. 2007 r. Nr 155, poz.
1095 - dalej: "u.s.d.g."), do likwidacji oddziału przedsiębiorstwa zagranicznego
stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu spółek handlowych o likwidacji spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością, a zgodnie z art. 272 k.s.h. rozwiązanie takiej
spółki następuje dopiero po przeprowadzeniu likwidacji. Do wykreślenia oddziału
przedsiębiorcy zagranicznego z Krajowego Rejestru Sądowego konieczne jest więc
podjęcie wszystkich wymaganych przez kodeks spółek handlowych czynności w
celu ujawnienia likwidacji w rejestrze. Dopiero po przeprowadzeniu tych czynności
możliwe jest skuteczne złożenie wniosku o wykreślenie oddziału zagranicznej spółki
z o.o. Z tego względu wniosek został uznany za przedwczesny.
Skargę na to orzeczenie złożył wnioskodawca. Sąd Rejonowy
postanowieniem z dnia 21 czerwca 2006 r. także odmówił wpisu, przyjmując, że
zaskarżone postanowienie straciło moc na podstawie art. 39822 § 2 i 3 k.p.c. Wyraził
pogląd, że bez względu na przyczynę likwidacji oddziału przedsiębiorcy
zagranicznego, w każdym wypadku do tego postępowania należy odpowiednio
zastosować przepisy dotyczące spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.
Jednocześnie wykluczył, aby unormowanie zawarte w art. 92 ustawy miało
zastosowanie wyłącznie do likwidacji przymusowej. Nie zgodził się ze stanowiskiem
skarżącego, że ,,zwinięcie" oddziału przedsiębiorcy zagranicznego w Polsce bez
przeprowadzenia formalnej likwidacji nie zmienia sytuacji wierzycieli. Tylko w
wypadku odpowiedniego stosowania art. 272 i nast. k.s.h. następuje powiadomienie
ich przez ogłoszenie w Monitorze Sądowym i Gospodarczym o otwarciu likwidacji
oraz w konsekwencji mogą zgłaszać likwidatorowi swoje wierzytelności, a po wtóre
powinny one zostać już w tym postępowaniu w całości zaspokojone.
Apelację wnioskodawcy Sąd Okręgowy w Łodzi oddalił postanowieniem z dnia
6 października 2006 r., podzielając ustalenia i argumentację prawną Sądu pierwszej
instancji. Podkreślił, że zgodnie z art. 85 u.s.d.g., dla wykonywania działalności
gospodarczej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przedsiębiorcy zagraniczni
mogą, na zasadzie wzajemności, jeżeli ratyfikowane umowy międzynarodowe nie
stanowią inaczej, tworzyć oddziały z siedzibą w Polsce. Analiza przepisów ustawy o
swobodzie działalności gospodarczej wskazuje na trafność stanowiska Sądu
pierwszej instancji, znajdującego oparcie przede wszystkim w wykładni językowej,
która w omawianym wypadku prowadziła do racjonalnych wyników, a więc nie
uprawniała do sięgnięcia do innych metod interpretacji prawa.
Wnioskodawca w skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia art. 92
ustawy wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z postulatem zupełności systemu prawa, wykładnia językowa
przepisu powinna uwzględniać także jego kontekst, a więc treść innych części
tekstu prawnego i to nie tylko regulacji szczególnych. Innymi słowy, przy ustaleniu
językowego znaczenia przepisu trzeba brać pod uwagę także inne przepisy oraz cel
danej regulacji prawnej, zgodnie z zasadą harmonizowania całości danego
unormowania.
Artykuł 92 u.s.d.g. znajduje się w rozdziale szóstym, zawierającym przepisy
odnoszące się do przedsiębiorców zagranicznych, tj. osób wykonujących
działalność gospodarczą za granicą (art. 5 ust 3 u.s.d.g.). Znaczący pod tym
względem jest sam jego tytuł ,,Oddziały i przedstawicielstwa przedsiębiorców
zagranicznych". Jak wynika z art. 85 ust. 1 u.s.d.g., rozpoczynającego ten fragment
ustawy, przedsiębiorcy zagraniczni mogą wykonywać działalność gospodarczą w
Polsce w ramach oddziału na zasadzie wzajemności, jeżeli ratyfikowane umowy
międzynarodowe nie stanowią inaczej. W związku z członkostwem Polski w Unii
Europejskiej status prawny przedsiębiorcy zagranicznego w Polsce, np. spółki z
o.o., zależy więc od tego, czy ma siedzibę - jak w omawianym wypadku - na
obszarze Unii Europejskiej lub na terenie Europejskiego Obszaru Gospodarczego
(art. 13 u.s.d.g.). Nie wdając się w ocenę specyfiki Traktatu akcesyjnego jako
umowy międzynarodowej, w hierarchii źródeł prawa (art. 91 Konstytucji), gdyż
zagadnienie to nie ma bezpośredniego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy,
należy podkreślić, że ustawa zasadnicza tworzy korzystny klimat dla
urzeczywistnienia zasady pierwszeństwa prawa wspólnotowego. W literaturze i
judykaturze jednolicie przyjmuje się, że interpretacja i stosowanie prawa polskiego
powinno następować z uwzględnieniem jego harmonizacji z prawem wspólnotowym
(por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2005 r., II PK 100/05, OSP
2007, nr 5, poz. 56). W takim wypadku w pierwszej kolejności sąd powinien
dokonać prowspólnotowej wykładni przepisu prawa wewnętrznego. Dopiero w
braku możliwości usunięcia sprzeczności między normą polską a wspólnotową w
ten sposób, zachodzi potrzeba rozważenia odmowy zastosowania prawa
krajowego.
Gdy zastosowane techniki interpretacji mogą prowadzić do różnych wyników,
wykładnia przepisu ustawy powinna przyjąć kierunek zapewniający pełną zgodność
z prawem unijnym. Realizacja tego postulatu prowadzi do zapewnienia prawu
wspólnotowemu pełnej skuteczności (por. art. 9 Konstytucji i art. 10 Traktatu
ustanawiający Wspólnotę Europejską z dnia 25 marca 1957 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr
90, poz. 864, załącznik - dalej: "TWE").
Z wynikającej z prawa wspólnotowego zasady niedyskryminacji (art. 12 TWE
w związku z art. 43 TWE) płynie obowiązek traktowania oddziału niemieckiej spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością nie gorzej niż takiej samej jednostki
organizacyjnej spółki polskiej. Skoro kodeks spółek handlowych nie normuje
procedur likwidacyjnych oddziału spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, to jego
powołanie lub likwidacja pozostaje w gestii tej osoby prawnej. Spółka, likwidując
oddział, nie jest więc zobowiązana do ujawniania jego sytuacji organizacyjnej lub
majątkowej. Jest tak dlatego, że zlikwidowanie oddziału, nie ma bezpośredniego
wpływu na wierzytelności osób trzecich. Oddział, choć jest ośrodkiem
wyodrębnionym przestrzennie oraz organizacyjnie, wyposażonym z reguły w
majątek i posiadającym własne kierownictwo, a także księgowość, może
dokonywać tylko takich czynności, które należą do przedmiotu działalności jednostki
macierzystej. Znajduje się pod zwierzchnim kierownictwem ośrodka głównego, a
przede wszystkim nie posiada odrębnej od przedsiębiorcy podmiotowości w sferze
prawa cywilnego (por. art. 5 ust 4 ustawy oraz wyrok Europejskiego Trybunału
Sprawiedliwości z dnia 18 marca 1981 r. w sprawie Blankeart i Willems PVBA
przeciwko Louise Trost, ECR 1981/3/00819). Dłużnikiem przed likwidacją, jak i po
tym zdarzeniu pozostaje spółka i taka zmiana nie wpływa na zakres jej
odpowiedzialności.
Zastosowana przez Sądy obu instancji wykładnia art. 92 u.s.d.g. pozostawała
więc w sprzeczności z zasadą niedyskryminacji wnioskodawcy jako podmiotu
zagranicznego. Z tego względu należało podzielić pogląd, że unormowanie to nie
obejmuje dobrowolnej likwidacji oddziału przez zagraniczną spółkę z ograniczoną
odpowiedzialnością mającą siedzibę na obszarze Unii Europejskiej bądź na terenie
Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Wprawdzie ustawodawca w art. 92
u.s.d.g. nie rozróżnia rodzajów likwidacji dobrowolnej i przymusowej, ale treść tego
przepisu, w świetle poczynionych uwag, należało rozpatrywać w kontekście
regulacji zawartej w art. 91 u.s.d.g., gdyż unormowania te pozostają w
nierozerwalnym związku.
Wymieniony przepis w ust. 1 określa przesłanki wydania przez ministra do
spraw gospodarki decyzji o zakazie wykonywania działalności gospodarczej przez
przedsiębiorcę zagranicznego w ramach oddziału, a w ust. 2 nakłada na organ
wydający tę decyzję obowiązek zawiadomienia przedsiębiorcy zagranicznego o
obowiązku wszczęcia postępowania likwidacyjnego oddziału, które wtedy ma
właśnie charakter przymusowy. W związku z tym tylko w wypadku takiej likwidacji
istnieje potrzeba zachowania ograniczeń wynikających z art. 92 u.s.d.g., który
odsyła w zakresie likwidacji oddziału przedsiębiorcy zagranicznego do likwidacji
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 274-288 k.s.h.). Należy więc uznać,
że art. 92 u.s.d.g. jest dopełnieniem regulacji zawartej w art. 91 u.s.d.g.
Umiejscowienie przepisu w systematyce aktu prawnego nie jest zatem
przypadkowe, skoro pozostaje w bezpośrednim związku z przepisem
poprzedzającym (argumentum a rubrica). Logiczną konsekwencją nałożenia na
niesumiennego przedsiębiorcę zagranicznego wspomnianego zakazu jest więc
obowiązek przeprowadzenia formalnej likwidacji, w tym ogłoszenia o niej w
Monitorze Sądowym i Gospodarczym.
Z uzasadnienia projektu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej
wynika, że jej celem było uproszczenie procedur i zniesienie zbędnych barier w
prowadzeniu działalności gospodarczej. Wyrażona w Konstytucji zasada wolności
działalności gospodarczej (art. 22) oznacza zarówno swobodę jej podejmowania,
jak i prowadzenia. Zasadą jest więc swoboda zapewniona przedsiębiorcy w tej
dziedzinie, a wyjątkiem zakazy i ograniczenia, które w związku z tym powinny być
wyraźnie ustanowione (por. uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 10
stycznia 1990 r., III CZP 97/89, OSNCP 1990, nr 6, poz. 74).
Z tych względów orzeczono, jak w sentencji (art. 39815 § 1 k.p.c.).