Postanowienie SN - II CKN 543/00
Izba:Izba Cywilna
Sygnatura:II CKN 543/00
Typ:Postanowienie SN
Opis:Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2002/1/14
Data wydania:2001-06-13
Postanowienie z dnia 13 czerwca 2001 r., II CKN 543/00

Określenie osoby spadkobiercy w drodze wykładni testamentu jest
możliwe wtedy, gdy w testamencie zawarto jednoznaczne kryteria,
pozwalające ustalić wolę spadkodawcy w sposób nie budzący wątpliwości.

Przewodniczący Sędzia SN Helena Ciepła
Sędzia SN Gerard Bieniek (sprawozdawca), Sędzia SA Teresa Bielska-
Sobkowicz

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Piotra M. przy uczestnictwie Reginy B.,
Tadeusza S. i Archidiecezji P. o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia
spadku po Piotrze Kazimierzu S., po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na rozprawie w
dniu 13 czerwca 2001 r. kasacji uczestnika Tadeusza S. od postanowienia Sądu
Wojewódzkiego w Poznaniu z dnia 1 grudnia 1998 r.,
oddalił kasację.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 24 kwietnia 1998 r. Sąd Rejonowy w Poznaniu zmienił
postanowienie tego Sądu z dnia 30 września 1996 r., wydane w sprawie III Ns (...)
w ten sposób, że stwierdził, iż spadek po Piotrze Kazimierzu S., na podstawie
testamentu własnoręcznego z dnia 14 grudnia 1985 r., nabyła w całości Regina B.,
a Sąd Wojewódzki w Poznaniu postanowieniem z dnia 1 grudnia 1998 r. oddalił
apelację uczestnika postępowania Tadeusza S.
W sprawie tej ustalono, że Piotr Kazimierz S. zmarł dnia 28 lipca 1996 r. w
Grodzisku Wielkopolskim, mając 60 lat. Przed śmiercią stale zamieszkiwał w
Poznaniu. Był duchownym Kościoła Rzymsko-Katolickiego. Rodzice oraz jeden z
jego braci zmarli przed nim, a drugi brat - Tadeusz S. - był uczestnikiem
postępowania. Uczestniczka postępowania Regina B. była dla spadkodawcy osobą
obcą, jego wieloletnią współpracownicą. Zmarły pozostawił majątek w postaci
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, samochód osobowy, księgozbiór i
rzeczy osobiste. W postępowaniu toczącym się w sprawie III Ns (...) Sąd Rejonowy
stwierdził nabycie spadku w całości przez brata Tadeusza S., który jako jedyny
uczestnik postępowania podał w zapewnieniu spadkowym, że spadkodawca nie
sporządził testamentu. Okazało się jednak, że spadkodawca sporządził trzy
testamenty, tj. własnoręczny w dniu 14 grudnia 1985 r., własnoręczny z dnia 2
marca 1988 r. oraz testament ustny w dniu 27 lipca 1996 r.
Oceniając skuteczność tych testamentów Sąd Rejonowy uznał, że jedynie
testament własnoręczny z dnia 14 grudnia 1985 r. jest ważny, a na jego podstawie
całość spadku dziedziczy Regina B. W tym też zakresie zmienił - na podstawie art.
679 k.p.c. - poprzednie postanowienie wydane w sprawie III Ns (...).
Uczestnik postępowania Tadeusz S. zaskarżył to postanowienie apelacją,
kwestionując ocenę Sądu Rejonowego co do uznania testamentu własnoręcznego z
dnia 2 marca 1988 r. za bezskuteczny. Domagał się zmiany postanowienia i
stwierdzenia, że spadek po Piotrze Kazimierzu S. dziedziczy - na podstawie
testamentu z dnia 2 marca 1988 r. - Archidiecezja Poznańska.
Sąd Wojewódzki w Poznaniu, oddalając apelację uczestnika postępowania
Tadeusza S., podniósł, że testament własnoręczny z dnia 2 marca 1988 r. został w
całości napisany i podpisany przez spadkodawcę i jest zaopatrzony datą, a więc
spełnia formalne wymogi testamentu holograficznego. Nie zawiera on jednak
takiego określenia spadkobiercy, które pozwala zidentyfikować go w sposób nie
budzący wątpliwości. Testament zawiera bowiem następujące sformułowanie,
wskazujące na osobę spadkobiercy ,,(...) oddaję (...) dobra materialne dla dalszej
Służby Bożej lub osobom potrzebującym (...)". Uniemożliwia to identyfikację osoby
powołanej do dziedziczenia, jeśli zważyć, że w strukturze organizacyjnej Kościoła
Katolickiego funkcjonuje szereg osób prawnych, które mogłyby być powołane do
dziedziczenia.
Postanowienie to zaskarżył kasacją uczestnik postępowania Tadeusz S.
Jako podstawę kasacyjną wskazał naruszenie prawa materialnego, tj. art. 946
i 947 k.c. przez błędne przyjęcie, że testament z dnia 2 marca 1988 r. jest
nieskuteczny, art. 948 § 1 i 2 k.c. przez dokonanie wykładni testamentu z dnia 2
marca 1988 r., która nie prowadzi do urzeczywistnienia woli spadkodawcy,
utrzymania w mocy jego rozrządzeń i nadania im rozsądnej treści, oraz art. 986 § 1
k.c. przez uznanie, że Regina B. jest spadkobiercą, a nie wykonawcą testamentu.
W związku z tym wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz
postanowienia Sądu Rejonowego i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzucając zaskarżonemu postanowieniu jedynie naruszenie prawa
materialnego, wnoszący kasację nie zakwestionował ustalonego w sprawie stanu
faktycznego, będącego podstawą rozstrzygnięcia. (...)
Odnosząc się do zarzutu naruszenia prawa materialnego należy zauważyć, że
wskazanie naruszenia przepisów art. 946, 947 i 986 § 1 k.c. - biorąc pod uwagę
motywy powołane przez Sąd Wojewódzki w uzasadnieniu zaskarżonego
postanowienia - nie sposób uznać za uzasadnione. Sąd Wojewódzki uznał bowiem
za bezskuteczny testament z dnia 2 marca 1988 r., a u podstaw takiego stanowiska
legło stwierdzenie, że wbrew wymaganiom wynikającym z art. 959 k.c. w
testamencie tym nie wskazano spadkobiercy w sposób umożliwiający jego
indywidualizację. Tymczasem wnoszący kasację nie wskazał naruszenia tego
przepisu, lecz powołał przepisy art. 946 i 947 k.c., dotyczące odwołania testamentu,
oraz art. 986 § 1 k.c., dotyczący powołania wykonawcy testamentu. Jest
zrozumiałe, że problem, czy i w jakim zakresie spadkodawca odwołał poprzedni
testament można rozważać wówczas, gdy testament sporządzony później jest
ważny i skuteczny. Podobnie przedstawia się kwestia związana z rozważeniem, czy
osoba wskazana w testamencie jest spadkobiercą czy wykonawcą testamentu.
Można to ocenić, gdy ważność i skuteczność testamentu nie budzi zastrzeżeń. W
niniejszej zaś sprawie istota sporu sprowadza się właśnie do tego, czy testament z
dnia 2 marca 1988 r. jest skuteczny.
Na merytoryczne podjęcie tego problemu pozwala jednak podniesienie zarzutu
naruszenia przepisu art. 948 k.c. Odnosząc ten zarzut do okoliczności niniejszej
sprawy, można zatem sformułować pytanie, czy i w jakim zakresie reguły wykładni
testamentu pozwalają na ustalenie osoby (osób) powołanej do spadku, jeżeli osoba
ta nie została w testamencie zindywidualizowana. To jest istota sporu w niniejszej
sprawie, skoro w przedmiotowym testamencie spadkodawca w następujący sposób
określił osobę powołaną do spadku ,,Ja ksiądz Piotr S. (...) oddaję dobra materialne
dla dalszej Służby Bożej lub osobom potrzebującym. Rozdziałem zajmie się p.
Regina B. (...)". Skarżący zarzucił, że Sąd drugiej instancji z naruszeniem reguł
wykładni testamentu odrzucił taką interpretację woli testatora, która uzasadnia
wniosek, iż spadkodawca, pełniąc - jako ksiądz katolicki - służbę bożą w strukturze
Kościoła Rzymsko-Katolickiego, rozrządzając ,,dobrami materialnymi dla dalszej
Służby Bożej lub osobom potrzebującym", powołał do spadku Archidiecezję P. gdyż
w tej strukturze spełniał posługę kapłana, zaś wskazanie ,,dla osób potrzebujących"
oznacza jedynie cel, na jaki mogą być przeznaczone dobra materialne wchodzące
w skład spadku.
Podejmując rozważanie zasadności tego zarzutu wskazać należy, że zgodnie
z art. 959 k.c., spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub
kilka osób. Określenie ,,może powołać do spadku (...) jedną lub kilka osób"
oznacza, że chodzi o osoby mające zdolność dziedziczenia, o czym stanowi art.
927 k.c. W rachubę wchodzą zarówno osoby fizyczne, jak i prawne. W odniesieniu
do obu kategorii osób obowiązuje wymaganie takiego określenia przez testatora
osoby spadkobiercy, aby możliwa była indywidualizacja tego podmiotu. To
określenie zezwalające na indywidualizację spadkobiercy nie musi koniecznie
oznaczać podania imienia i nazwiska lub nazwy osoby prawnej. Za wystarczające
należy uznać także określenie spadkobiercy, które pozwala zidentyfikować go w
sposób nie budzący wątpliwości, np. mój najstarszy syn, moja jedyna siostra,
uczelnia, którą ukończyłem itp. Ściśle osobisty charakter testamentu (art. 944 § 2
k.c. ) wyklucza przy tym możliwość upoważnienia przez spadkodawcę osoby
trzeciej do wskazania spadkobiercy.
Nie sposób natomiast wyłączyć możliwości ustalenia spadkobiercy w drodze
reguł wykładni testamentu, o których stanowi art. 948 k.c. W szczególności,
wynikający z art. 948 § 1 k.c. nakaz dążenia do ustalenia rzeczywistej woli
spadkodawcy oznacza odejście od zasady tłumaczenia oświadczeń woli z
uwzględnieniem elementów obiektywnych na rzecz sięgnięcia do elementów
subiektywnych. Należy też brać pod uwagę, przy ustalaniu rzeczywistej woli
spadkodawcy, wszelkie okoliczności, które mogą być w tym pomocne, np.
oświadczenie testatora pozostające w związku z treścią testamentu, jednak w nim
nie zawarte (okoliczności zewnętrzne). Obowiązuje też zasada życzliwej
interpretacji, którą wyraża art. 948 § 2 k.c. Te reguły wykładni mają zastosowanie
także przy ustalaniu rzeczywistej woli spadkodawcy co do osoby powołanej do
spadku. Wykładnia testamentu, także w tym zakresie, ma jednak zawsze na celu
jedynie usunięcie niejasności zawartych w ostatniej woli spadkodawcy, nie może
zaś prowadzić do uzupełnienia lub modyfikacji treści testamentu. Ta reguła
obowiązuje również wtedy, gdy w drodze wykładni testamentu zamierza się określić
osobę powołaną do spadku. Określenie tą drogą jest możliwe tylko wówczas, gdy w
testamencie zawarto jednoznaczne wskazania, które pozwalają na stwierdzenie
intencji spadkodawcy w sposób nie budzący uzasadnionych wątpliwości.
Jeżeli te wymagania odnieść do treści testamentu będącego przedmiotem
sporu w niniejszej sprawie, to samo sformułowanie ,,dla dalszej Służby Bożej lub
osobom potrzebującym" wyklucza możliwość, także przy zachowaniu zasady
życzliwej interpretacji, określenia osoby powołanej do spadku, pomijając fakt - co
trafnie podniósł sąd drugiej instancji - że w strukturze Kościoła Rzymsko-
Katolickiego funkcjonują liczne osoby prawne (por. ustawę z dnia 17 maja 1989 r. o
stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. Nr
29, poz. 154, ze zm.). Ustalenie w drodze wykładni, że na podstawie testamentu z
dnia 2 marca 1988 r. została powołane do spadku Archidiecezja P., byłaby - w
okolicznościach sprawy - niedopuszczalnym uzupełnieniem treści testamentu.
Z tych względów, na podstawie art. 39312 k.p.c., kasację oddalono.

Izba Cywilna - inne orzeczenia:
dokumentdata wyd.
[IC] II CKN 440/01   Wyrok SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2002/7-8/99
2001-11-14 
[IC] II CKN 419/01   Wyrok SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2004/10/165
2003-09-03 
[IC] II CKN 415/01   Wyrok SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2004/10/163
2003-09-03 
[IC] II CKN 329/01   Wyrok SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2003/12/165
2002-09-19 
[IC] II CKN 269/01   Wyrok SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2004/9/142
2003-06-18 
  • Adres publikacyjny: