Postanowienie z dnia 9 marca 2005 r., II CK 478/04

Artykuł 87 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie (jedn.
tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369 ze zm.) nie wymaga zamieszczenia w
testamencie notarialnym wzmianki o sposobie stwierdzenia niemożności
złożenia podpisu przez testatora.

Sędzia SN Tadeusz Żyznowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Gerard Bieniek
Sędzia SN Barbara Myszka

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Teresy W. przy uczestnictwie Stefanii G.,
Wiktora J., Longiny M., Marka J. i Małgorzaty D. o stwierdzenie nabycia spadku, po
rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 marca 2005 r. kasacji
uczestników postępowania Stefanii G., Wiktora J., Longiny M. i Marka J. od
postanowienia Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 29 kwietnia 2004 r.
oddalił kasację.

Uzasadnienie

Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy, uwzględniając apelację
wnioskodawczyni, zmienił postanowienie Sądu Rejonowego i stwierdził, że spadek
po Zofii B. na podstawie testamentu z dnia 26 sierpnia 1998 r. nabyła w całości
wnioskodawczyni Teresa W. Z ustaleń wynika, że spadkodawczyni zmarła dnia 16
września 1998 r., a na miesiąc przed śmiercią miała trudności z poruszaniem się i
dlatego pozostawała w pozycji siedzącej lub leżącej. Zachowała pamięć oraz
rozeznanie co do otaczającej ją rzeczywistości i wiele czynności wykonywała
samodzielnie. W okresie od dnia 9 sierpnia 1998 r. do dnia zgonu Zofia B.
przebywała w Szpitalu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w Ł. z
powodu zapalenia reumatoidalnego stawów. W dokumentacji leczenia odnotowano,
że była pacjentką leżącą. W dniu 26 sierpnia 1998 r. w czasie porannego obchodu
stan pacjentki został określony jako średnio ciężki (bez wskazania stanu kończyn
górnych spadkodawczyni). Przybyły do Szpitala celem sporządzenia testamentu
asesor notarialny Radosław K. ręcznie spisał ostatnią wolę Zofii B. W ocenie
notariusza, leżącej Zofii B. drżały ręce i nie mogła złożyć podpisu. Przywołany w
charakterze świadka lekarz nie miał przy sobie dowodu osobistego. O pomoc w
dopełnieniu zamierzonej czynności notarialnej został poproszony przebywający w
tym Szpitalu chory po wylewie Wirgiliusz K., któremu notariusz Radosław K.
tłumaczył charakter czynności, w jakiej uczestniczy. Był to mężczyzna liczący 63
lata. Jego stan określano jako beznadziejny, miał ,,tumanizm myśli" i bał się śmierci.
Nie wiedział, że Radosław K. jest notariuszem. Sądził, że podpisuje zeznanie lub
zaświadczenie. W obecności tego świadka złożono na testamencie odcisk tuszowy
palca spadkodawczyni. Akt został odczytany przez notariusza, o czym umieścił on
stosowną wzmiankę w jego treści, a następnie podpisany przez Wirgiliusza K.
Oceny wyrażonej przez Sąd Rejonowy, stwierdzającej, że testament jest
nieważny ze względu na brak w treści aktu notarialnego wzmianki o sposobie
stwierdzenia niemożności złożenia podpisu przez spadkodawczynię nie podzielił
Sąd Okręgowy. Skoro notariusz uczynił wzmiankę w sporządzonym akcie o
niemożności złożenia podpisu, spadkodawczyni rozumiała odczytaną przez
notariusza treść swego oświadczenia, złożony został odcisk palca, a inna osoba
złożyła przy tym swój podpis, to - zdaniem Sądu Okręgowego - kwestionowany
testament nie jest dotknięty nieważnością.
Kasację złożyli uczestnicy postępowania. Powołując się na obie podstawy z
art. 3931 k.p.c. zarzucili naruszenie prawa materialnego przez niewłaściwe
zastosowanie art. 87 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie (jedn.
tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369 ze zm. - dalej: "Pr.not.") w związku z art. 950
k.c., polegające na przyjęciu, że brak sposobu stwierdzenia przez notariusza
sporządzającego testament okoliczności, iż testatorka nie może pisać nie powoduje
nieważności testamentu. Ponadto skarżący zarzucili naruszenie art. 233 § 1 w
związku z art. 391 i 382 k.p.c. przez całkowite pominięcie części zebranego
materiału dowodowego przez Sąd pierwszej instancji, skutkujące przekroczeniem
granic swobodnej oceny dowodów (...). Naruszenie art. 387 § 1 w związku z art.
328 § 2 i art. 391 k.p.c. nastąpiło - zdaniem skarżących - w następstwie
nieomówienia w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia wszystkich dowodów
przeciwstawnych do dokonanych ustaleń, tj. tych, którym sąd odmówił
wiarygodności. Skarżący wnosili o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i
przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego jej rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 87 § 2 Pr.not., o zachowaniu warunków przewidzianych w §
1 pkt 2 i 3, a także o sposobie stwierdzenia okoliczności, o których mowa w § 1,
bądź o niemożności złożenia podpisu lub tuszowego odcisku, notariusz czyni
stosowną wzmiankę w treści sporządzonego dokumentu. Określone mianem
warunków wymagania obejmują powinności notariusza w odniesieniu do biorącej
udział w czynnościach osoby głuchej lub głuchoniemej (art. 87 § 1 pkt 2 Pr.not.). W
tym wypadku notariusz jest obowiązany przekonać się, że treść czynności jest tej
osobie dokładnie znana i zrozumiała. Biorąca udział w czynności osoba niewidoma,
głucha niema lub głuchoniema może - jak stanowi art. 87 § 1 pkt 3 Pr.not. - zgłosić
życzenie zapewnienia obecności osoby zaufanej przez jej przywołanie do
zamierzonej czynności. O istnieniu takiej możliwości notariusz uprzedza osobę
zainteresowaną.
Przyczyny przesądzające konieczność zachowania tych wzmożonych
wymagań zostały obszernie omówione w literaturze. Zmierzają one do eliminacji
wątpliwości co do treści dokonanej czynności oraz zapewnienia, że czynność ta jest
dokładnie znana i zrozumiała dla osób w niej uczestniczących. Nakaz dotyczący
sposobu stwierdzenia okoliczności wymienionych w art. 87 § 1 Pr.not. jest
spełniony wówczas, gdy notariusz uczyni stosowną wzmiankę w treści
sporządzonego dokumentu. Sformułowanie ,,bądź o niemożności złożenia podpisu
lub tuszowego odcisku" zostało zamieszczone w rozbudowanym zdaniu złożonym
typu alternatywno-rozłącznego. Budzący wątpliwości funktor zdaniotwórczy ,,bądź"
jest tzw. dysjunkcją, spełniającą w logice zdań rolę alternatywy rozłącznej; jego
zamieszczenie w wyżej powołanym sformułowaniu wskazuje, że omawiany nakaz
nie obejmuje dokonywania innych wzmianek poza wymaganą przez ustawę,
polegającą na wskazaniu niemożności podpisu.
Trafnie Sąd Okręgowy odwołał się przy wykładni tego przepisu do poprzednio
obowiązującego art. 56 ustawy z dnia 24 maja 1989 r. - Prawo o notariacie (Dz.U.
Nr 33, poz. 176 ze zm.). Za tą wykładnią przemawiają wnioski wynikające z
zestawienia art. 87 § 2 z art. 92 § 2 Pr.not., stanowiącym, że jeżeli w akcie bierze
udział osoba, która nie umie lub nie może pisać, notariusz stwierdza, iż osoba ta
aktu nie podpisała i podaje, z jakich powodów. Wynika z tego, że nie można
podzielić zarzutu kasacji o naruszeniu art. 87 § 2 Pr.not. Nie narusza wskazanych w
kasacji przepisów Prawa o notariacie obecność - przy składaniu oświadczenia woli
przez spadkodawczynię Zofię B. - tylko notariusza. Ustawa nie wymaga obecności
świadka, który przywołany został do spełnienia czynności przewidzianej w art. 87 §
1 pkt 4 Pr.not. (...)
Dlatego Sąd Najwyższy oddalił kasację (art. 39312 k.p.c.).