Postanowienie z dnia 4 października 2006 r., I CZ 81/06

W razie oddalenia zgłoszonego przez pełnomocnika strony będącego
radcą prawnym wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych w zakresie
poniesienia należnej od środka odwoławczego (środka zaskarżenia) opłaty w
wysokości stałej lub stosunkowej, przewodniczący wzywa pełnomocnika do
opłacenia tych środków w terminie tygodniowym.

Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Józef Frąckowiak
Sędzia SN Lech Walentynowicz

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Władysława S. przeciwko "R.", spółce
z o.o. z siedzibą w B.S. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w
Izbie Cywilnej w dniu 4 października 2006 r. zażalenia strony pozwanej na
postanowienie Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 17 lipca 2006 r.
uchylił zaskarżone postanowienie.

Uzasadnienie

W dniu 20 czerwca 2006 r. strona pozwana wniosła skargę kasacyjną od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 8 marca 2006 r. Skarga nie była
opłacona i zawierała wniosek o zwolnienie od ,,wpisu od skargi".
Postanowieniem z dnia 26 czerwca 2006 r. Sąd Apelacyjny oddalił wniosek o
zwolnienie od kosztów sądowych, natomiast złożony ponownie wniosek tej samej
treści odrzucił postanowieniem z dnia 17 lipca 2006 r. i wydanym w tym dniu
postanowieniem odrzucił skargę kasacyjną strony pozwanej, gdyż nie została ona
opłacona, mimo powstania takiego obowiązku, z chwilą doręczenia jej
pełnomocnikowi będącemu radcą prawnym postanowienia o oddaleniu wniosku o
zwolnienie od opłaty od tej skargi.
W zażaleniu na postanowienie o odrzuceniu skargi kasacyjnej strona pozwana
zarzuciła naruszenie art. 103 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w
sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm. - dalej: "u.k.s.c.") przez
uznanie, że nie wykazała ona, iż nie ma dostatecznych środków na uiszczenie
opłaty sądowej, oraz art. 130 § 1 k.p.c. przez niewezwanie jej do uzupełnienia
wniosku o zwolnienie od opłaty od skargi kasacyjnej przez złożenie dokumentów
wymienionych we wniosku, a także przez zaniechanie wezwania jej - przed
odrzuceniem skargi kasacyjnej - do uiszczenia opłaty sądowej. Strona pozwana
zarzuciła też Sądowi Apelacyjnemu naruszenie art. 1302 § 3 k.p.c. przez odrzucenie
skargi kasacyjnej, mimo złożenia przez nią wniosku o zwolnienie od kosztów
sądowych i wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawową zasadą prawa międzyczasowego w dziedzinie procesu
cywilnego jest zasada bezpośredniego działania ustawy nowej, która została
wyrażona w art. XV § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Przepisy
wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 297 ze zm.).
Innymi słowy, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, przy wykonywaniu czynności
procesowych stosuje się prawo, które obowiązuje w czasie dokonywania czynności.
Wymieniona zasada ma zatem znaczenie ogólne w zakresie prawa procesowego
cywilnego (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 17
stycznia 2001 r., zasada prawna, III CZP 49/00, OSNC 2001, nr 4, poz. 53, wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 2003 r., IV CKN 310/01, nie publ.) i znajduje
również zastosowanie w odniesieniu do przepisów ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o
kosztach sądowych w sprawach cywilnych, skoro mają one charakter przepisów
prawa procesowego.
Istotny wyjątek od zasady bezpośredniego działania ustawy nowej
przewidziany został w art. 149 ust. 1 u.k.s.c., który stanowi, że w sprawach
wszczętych przed dniem wejścia w życie ustawy stosuje się, do czasu zakończenia
postępowania w danej instancji, dotychczasowe przepisy o kosztach sądowych. W
rozpoznawanej sprawie wejście w życie ustawy nastąpiło w toku postępowania
przed Sądem drugiej instancji, natomiast wniesienie skargi kasacyjnej od wydanego
przez ten Sąd wyroku miało miejsce już w czasie jej obowiązywania.
Wniesienie skargi kasacyjnej inicjuje postępowanie przed Sądem Najwyższym
i - mimo że jest czynnością podejmowaną przed sądem drugiej instancji - stanowi
co do zasady pierwszą czynność postępowania kasacyjnego. Jeżeli zatem strona
pozwana wniosła skargę kasacyjną w czasie obowiązywania nowej ustawy o
kosztach sądowych, to - zgodnie z zasadą bezpośredniego działania ustawy nowej
- stosuje się przepisy tej ustawy.
Zawarte w zażaleniu zarzuty naruszenia art. 103 u.k.s.c. oraz art. 130 § 1
k.p.c. przez brak wezwania skarżącej spółki do dołączenia do wniosku o zwolnienie
od opłaty od skargi kasacyjnej określonych dokumentów skierowane są w istocie
przeciwko postanowieniu Sądu Apelacyjnego z dnia 26 czerwca 2006 r.,
oddalającemu wniosek o zwolnienie od opłaty od skargi kasacyjnej. Postanowienie
to miało niewątpliwie wpływ na wynik sprawy, bo doprowadziło do odrzucenia skargi
kasacyjnej, przy czym nie podlegało zaskarżeniu. Na podstawie art. 380 w związku
z art. 39821 i 3943 § 3 k.p.c. mogłoby więc być przedmiotem kontroli Sądu
Najwyższego (zob. przykładowo postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8 marca
2000 r., I CZ 259/99, nie publ., z dnia 15 stycznia 2001 r., II CZ 197/04, nie publ., z
dnia 21 listopada 2001 r., I CZ 165/01, OSNC 2002, nr 7-8, poz. 102, i z dnia 23
września 2004 r., III CZ 71/04, nie publ.). W myśl jednak art. 380 k.p.c., warunkiem
rozpoznania niezaskarżalnych postanowień, które miały wpływ na wynik sprawy,
jest zamieszczenie w środku zaskarżenia stosownego wniosku. Należy przy tym
podkreślić, że w odniesieniu do środków zaskarżenia wnoszonych przez
profesjonalnych pełnomocników wniosek taki powinien być jednoznacznie
sformułowany, gdyż nie ma podstaw do przypisywania pismom wnoszonym przez
takich pełnomocników treści wprost w nich niewyrażonych (por. postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 3 marca 2005 r., II CZ 197/04 oraz z dnia 23 września
2004 r., III CZ 71/04). W zażaleniu pozwanej spółki nie zawarto wyraźnego i
bezpośredniego wniosku o rozpoznanie również postanowienia oddalającego
wniosek o zwolnienie kosztów sądowych. Tym samym wymienione zarzuty nie
mogły stać się przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego.
Zarzut naruszenia art. 130 § 1 k.p.c. przez brak wezwania skarżącej, po
oddaleniu wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, do uiszczenia należnej od
skargi kasacyjnej opłaty okazał się zasadny. Sąd drugiej instancji przyjął, powołując
się na art. 10 nowej ustawy o kosztach sądowych, że obowiązek uiszczenia opłaty
powstał z chwilą doręczenia skarżącej odpisu postanowienia oddalającego wniosek
o zwolnienie od kosztów sądowych, nie było więc konieczne odrębne wezwanie do
uiszczenia opłaty. Pogląd ten stanowi odstępstwo od stanowiska utrwalonego w
orzecznictwie i praktyce sądowej na gruncie dotychczasowych przepisów o
kosztach sądowych, że zgłoszenie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych w
sprawie, w której pismo wniesione przez stronę osobiście lub przez jej
pełnomocnika, podlega opłacie w postaci wpisu stałego lub stosunkowego,
zobowiązuje sąd - w razie odmownego załatwienia tego wniosku - do wezwania o
uiszczenie opłaty na zasadach ogólnych (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
26 lutego 1976 r., III CZP 11/76, OSNC 1976, nr 7-8, poz. 162, oraz postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 1999 r., I CKN 1461/98, OSNC 1999, nr 11,
poz. 196, i z dnia 31 maja 2006 r., IV CZ 40/06, nie publ.). Uzasadniając ten pogląd
Sąd Najwyższy odnosił się do art. 17 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88 ze zm. -
dalej: "u.k.s.c. z 1967 r."), stanowiącego, że pisma wnoszone przez adwokata lub
radcę prawnego, które nie są należycie opłacone, zwraca się bez wezwania o
uiszczenie opłaty, jeżeli pismo podlega opłacie w wysokości stałej. Również bez
wezwania o uiszczenie opłaty należało odrzucić wnoszone przez adwokata lub
radcę prawnego środki zaskarżenia podlegające opłacie w wysokości stałej. Sąd
Najwyższy, wskazując, że przepis ten wprowadzał wyjątek tylko w odniesieniu do
sytuacji, w której adwokat lub radca prawny wnosi pismo podlegające opłacie stałej
i nie składa wniosku o zwolnienie, uznawał jednocześnie, iż wyjątkowy charakter
tego przepisu nie pozwalał na przyjęcie wykładni rozszerzającej. Nie było również
podstaw do wysunięcia tezy, że doręczenie prawomocnego postanowienia o
zwolnieniu od kosztów zastępuje wezwanie. W konsekwencji, Sąd Najwyższy
zajmował stanowisko, że rozwiązanie analizowanego zagadnienia wymaga
uwzględnienia zasady ogólnej wynikającej z art. 16 u.k.s.c. z 1967 r.
Mimo zmiany przepisów o kosztach sądowych, należy uznać, że
przedstawione stanowisko i jego uzasadnienie są aktualne. Przemawia za tym
porównanie materii dawnych i nowych przepisów o kosztach sądowych. W art. 10
u.k.s.c. przyjęto jako zasadę, że opłatę należy uiścić przy wniesieniu do sądu pisma
podlegającego opłacie, co stanowi powtórzenie art. 15 u.k.s.c. z 1967 r.
Analogicznie uregulowano również kwestię postępowania sądu (a ściślej -
przewodniczącego) w razie wniesienia nieopłaconego pisma, w znowelizowanym
art. 130 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. przewidziano bowiem, że jeżeli od pisma nie
uiszczono należnej opłaty, przewodniczący wzywa stronę, pod rygorem zwrócenia
pisma, do opłacenia go w terminie tygodniowym. W myśl zaś art. 130 § 2 k.p.c., po
bezskutecznym upływie terminu, przewodniczący zwraca pismo stronie. Regulacja
ta odpowiada treści art. 16 ust. 1 zdanie drugie u.k.s.c. z 1967 r. wskazującej, że w
wypadku wniesienia pisma, od którego nie została uiszczona należna opłata,
przewodniczący wzywa wnoszącego pismo, aby pod rygorem zwrotu pisma uiścił
opłatę w terminie tygodniowym od dnia doręczenia wezwania, a w razie
bezskutecznego upływu tego terminu zwraca pismo.
W nowym unormowaniu skutki nieopłacenia środków zaskarżenia przez
profesjonalnych pełnomocników określono w podobny sposób. Zgodnie z art. 1302
§ 3 k.p.c., sąd odrzuca bez wezwania o uiszczenie opłaty pismo wniesione przez
adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego środki odwoławcze lub
środki zaskarżenia (apelację, zażalenie, skargę kasacyjną, skargę o stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sprzeciw od wyroku
zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty, skargę na orzeczenie referendarza
sądowego) podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od
wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia. Z art. 17 u.k.s.c. z 1967 r.
wynikało natomiast, że bez wezwania o uiszczenie opłaty należy odrzucić
wnoszone przez adwokata lub radcę prawnego środki zaskarżenia podlegające
opłacie w wysokości stałej. Różnica sprowadza się zatem wyłącznie do
rozszerzenia zakresu podmiotowego analizowanej normy o rzeczników
patentowych, objęcia nią także opłat stosunkowych, wyraźnego wskazania sądu
jako organu odrzucającego środek zaskarżenia oraz sprecyzowania środków
zaskarżenia, których nieopłacenie przez profesjonalnego pełnomocnika prowadzi
do ich odrzucenia. W konsekwencji można uznać, że w art. 1302 § 3 k.p.c. przyjęto
konstrukcję analogiczną do uregulowanej w art. 17 u.k.s.c. z 1967 r. i służącą
realizacji tych samych celów, a relacja art. 1302 § 3 k.p.c. do art. 130 § 1 i 2 k.p.c.
jest taka sama jak art. 17 zdanie drugie do art. 16 ust. 1 zdanie drugie u.k.s.c. z
1967 r. Tym samym trafne jest dotychczasowe zapatrywanie, że - mutatis mutandis
- w razie oddalenia zgłoszonego przez pełnomocnika strony będącego radcą
prawnym (adwokatem lub rzecznikiem patentowym) wniosku o zwolnienie od
kosztów sądowych w zakresie poniesienia należnej od środka odwoławczego lub
środka zaskarżenia opłaty w wysokości stałej lub stosunkowej, przewodniczący
wzywa pełnomocnika do opłacenia tych środków w terminie tygodniowym.
Sąd drugiej instancji tymczasem odrzucił skargę kasacyjną strony pozwanej
bez uprzedniego wezwania jej do uiszczenia wymaganej opłaty. Zastosował zatem
tę sankcję w wyniku rozszerzającej wykładni art. 1302 § 3 k.p.c., a sankcji związanej
z rygoryzmem procesowym nie można domniemywać; powinna ona być zawsze
sformułowana jasno i wyraźnie. Postulatowi temu ustawodawca uczynił zadość w
odniesieniu do sformułowania zawartego w art. 1302 § 3 k.p.c. Wynika z niego
jednoznacznie, że rygor odrzucenia wnoszonych przez adwokata, radcę prawnego
lub rzecznika patentowego środków odwoławczych lub środków zaskarżenia został
związany z wnoszeniem tych środków bez ich opłacenia, mimo że podlegają
opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę
wartości przedmiotu zaskarżenia. Złożenie przez skarżącego wniosku o zwolnienie
od kosztów sądowych obowiązek ten jednak znosi, negatywne zaś załatwienie tego
wniosku nie prowadzi samo przez się do reaktywowania omawianej powinności,
gdyż jest ona związana wyłącznie z czynnością wnoszenia podlegającego
określonej opłacie środka odwoławczego lub środka zaskarżenia. Nie wchodzi więc
w rachubę w innych sytuacjach.
Z tych względów, na podstawie art. 39815 § 1 w związku z art. 3941 § 3 k.p.c.,
Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.