Zmiana wynagrodzenia za roboty budowlane. Kiedy możliwa?

Obecnie, wskutek Uchwały Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z 29 września 2009 r., sygn. akt: III CZP 41/2009, nie ulega już wątpliwości, iż zamieszczone w Tytule XV Kodeksu cywilnego, regulującym umowę o dzieło, przepisy dotyczące wynagrodzenia kosztorysowego i ryczałtowego mogą mieć zastosowanie w drodze analogii do umowy o roboty budowlane. Przesłanki w nich określone mogą zatem stanowić podstawę dla zmiany wysokości wynagrodzenia określonego w umowie o roboty budowlane.

Należy jednak pamiętać, iż zgodnie z zasadą swobody umów określoną w art. 3531 K.c., strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania. Rozstrzygając zatem możliwość zmiany wynagrodzenia należnego wykonawcy z tytułu wykonanych robót budowlanych w pierwszej kolejności należy kierować się postanowieniami łączącej strony umowy. W przypadku braku regulacji umownej w tym zakresie zastosowanie znajdą przepisy art. 629 i następne Kodeksu cywilnego.

Omawiając temat zmiany wynagrodzenia w umowie o roboty budowlane koniecznym jest przypomnienie, iż wynagrodzenie ryczałtowe polega na umówieniu z góry wysokości wynagrodzenia w kwocie absolutnej, przy wyraźnej lub dorozumianej zgodzie stron na to, że wykonawca nie będzie się domagać zapłaty wynagrodzenia wyższego ( art. 632 k.c., wyrok SN z 20 listopada 1998, sygn. akt: II CKN 913/97). Wynagrodzenie to jest zatem niezależne od rzeczywistego rozmiaru, zakresu i kosztów wykonywanych robót budowlanych.

Wynagrodzenie kosztorysowe ustalane jest natomiast na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów, które przyjmuje postać tzw. kosztorysu (art. 629 K.c.). Kosztorys jest pisemnym zestawieniem potrzebnych do wykonania dzieła materiałów i nakładów pracy wraz z podaniem ich cen jednostkowych. Podkreślenia wymaga jednak, iż nie w każdym przypadku załączania przez wykonawcę kosztorysu do oferty strony umawiają się o wynagrodzenie kosztorysowe.

Czytaj więcej [ ( http://static1.money.pl/i/h/138/197514.jpg ) ] (http://prawo.money.pl/aktualnosci/okiem-eksperta/artykul/podwojna;zaplata;za;roboty;budowlane;-;jak;sie;przed;nia;zabezpieczyc,112,0,980592.html) *Jak nie płacić dwa razy za roboty budowlane * Inwestor ma obowiązek zapłaty podwykonawcy w przypadku, gdy ten nie otrzymał należnego mu wynagrodzenia od wykonawcy budowy.

Kosztorys służy kalkulacji ceny, natomiast rodzaj wynagrodzenia strony określają w umowie, przez wyraźne wskazanie, iż wynagrodzenie przysługujące wykonawcy jest wynagrodzeniem ryczałtowym lub też kosztorysowym, bądź stosując takie określenia jak: _ wskazane wynagrodzenie jest wynagrodzeniem ostatecznym i niepodlegającym zmianie _, _ wynagrodzenie należne wykonawcy zostanie ostateczne określone na podstawie kosztorysu wykonawczego. _

Praktyka pokazuje, iż coraz częściej strony określają wynagrodzenie należne wykonawcy jako ryczałtowe. Zjawisko to jest szczególnie widoczne w obszarze zamówień publicznych i to nie tylko w przypadku udzielania zamówień na inwestycje o mniejszej wartości - poniżej progów unijnych. Przyjmowanie wynagrodzenia ryczałtowego w przypadku wieloetapowych, rozciągniętych w czasie i skomplikowanych inwestycji pociąga za sobą bardzo wysokie ryzyko niedoszacowania wartości świadczenia wykonawcy.

Niestety realia rynku wymuszają na firmach budowlanych ponoszenia tego ryzyka. Przerzucenie ciężaru prawidłowego określenia wysokości wynagrodzenia za realizację wszystkich niezbędnych prac wynikających z udostępnionej dokumentacji technicznej i projektowej w całości na wykonawcę następuje z korzyścią dla zamawiającego, ponieważ pozwala mu uzyskać niemal stuprocentową pewność co do wysokości wynagrodzenia, które będzie musiał zapłacić. Jakie środki przysługują zatem wykonawcy gdy rzeczywiste koszty wykonania robót znacząco przenoszą koszty przewidywane przez niego na etapie formułowania oferty?

Czytaj więcej [ ( http://static1.money.pl/i/h/231/111847.jpg ) ] (http://prawo.money.pl/aktualnosci/okiem-eksperta/artykul/kto;moze;miec;pelnomocnictwo;do;kierowania;budowa,88,0,864856.html) *Kto może mieć pełnomocnictwo do kierowania budową * Prawo budowlane nie przewiduje wprost możliwości udzielenia pełnomocnictwa do zastępowania kierownika budowy.

W przypadku, gdy strony przyjęły rozliczenie kosztorysowe, stanowiący element umowy kosztorys stanowi jedynie prognozę prac koniecznych do wykonania przedmiotu umowy. Wysokość ostatecznego wynagrodzenia ustala się natomiast dopiero tzw. kosztorysem wykonawczym, sporządzonym po zakończeniu robót. Wynagrodzenie przewidywane w chwili zawierania umowy podlega zatem zawsze weryfikacji po odbiorze robót, a w ramach rozliczenia stron uwzględnia się zmianę ilości robót wykonanych względem robót zakładanych do wykonania.

Należy jednak pamiętać, iż w przypadku gdy roboty budowlane wykonywane są w reżimie zamówień publicznych, zgodnie z art. 144 ust. 1 Prawo Zamówień Publicznych, zakazane jest dokonywanie istotnych zmian postanowień zawartej umowy w stosunku do treści oferty, na podstawie której dokonano wyboru wykonawcy, chyba że zamawiający przewidział możliwość dokonania takiej zmiany w ogłoszeniu o zamówieniu lub w specyfikacji istotnych warunków zamówienia oraz określił warunki takiej zmiany.

Tym samym nie są dopuszczalne zmiany zawartej umowy, które zmierzają do rozszerzenia zakresu przedmiotowego umowy. W takim przypadku zamawiający powinien udzielić zamówienia dodatkowego lub uzupełniającego w trybie zamówienia z wolnej ręki (art. 67 Pzp.), a w przypadku gdy roboty dodatkowe nie mogą zostać zakwalifikowane pod okoliczności wymienione w art. 67 ust. 1 pkt 5-7Pzp, wymagane jest udzielenie odrębnego zamówienia.

W przypadku zastosowania w umowie udzielającej zamówienia publicznego wynagrodzenia kosztorysowego dopuszczalna jest zatem jedynie zmiana zakresu ilościowego przedmiotu zamówienia, zakres rzeczowy musi natomiast pozostać niezmieniony. Ważnym w tym przypadku jest właściwie rozumienie pojęcia obmiaru robót, który będzie rozstrzygał o ostatecznym rozliczeniu stron. Obmiar dotyczyć będzie bowiem jedynie robót określonych dokumentacją przekazaną wykonawcy na etapie udzielenia zamówienia publicznego, czyli robót przewidzianych w projekcie budowlanym, projekcie wykonawczym, specyfikacji technicznej wykonania i odbioru robót oraz w przedmiarze robót.

Na drugiej stronie o tym, jakie ograniczenia ma wynagrodzenie ryczałtowe

Sytuacja wygląda odmiennie w przypadku zastosowania wynagrodzenia ryczałtowego, które co do zasady nie podlega zmianie. W tym wypadku wykonawcy nie przysługuje prawo do żądania podwyższenia wynagrodzenia bez względu na to, czy w czasie zawarcia umowy istniała możliwość przewidzenia rozmiaru lub kosztów prac (art. 632 § 1 K.c.).

Wynagrodzenie należne jest wykonawcy za osiągnięcie przewidzianego w umowie rezultatu robót, w postaci oznaczonego obiektu. W konsekwencji, z zasady wykluczone jest rozliczenie z tytułu robot dodatkowych, które wykonawca musiał wykonać dla osiągniecia tego rezultatu. Żądanie podwyższenia wynagrodzenia nie będzie więc przysługiwało firmie zarówno wtedy gdy, co oczywiste, popełniła błędy na etapie wyliczenia koniecznych nakładów i kosztów wykonania przedmiotu umowy, jak również gdy z przyczyn obiektywnych, czyli przeszkód, których strony nie mogły przewidzieć przy zawieraniu umowy, wykonanie przedmiotu umowy nie było możliwe w cenie umówionej.

Dodatkowo należy zaznaczyć, iż zgodnie z przyjętym orzecznictwem, na gruncie zamówień publicznych zmiana wynagrodzenia ryczałtowego nie będzie możliwa również w przypadku gdy przekazany przez zamawiającego przedmiar robót nie zawierał pełnego zakresu prac. Przedmiot umowy jest bowiem opisany przez projekt budowlany i projekty wykonawcze. Wykonawca dokonując wyliczenia ceny winien kierować się ich treścią. W przypadku zatem gdy zakres robót wynikał z tych dokumentów, przyjmuje się, że zaoferowana przez wykonawcę cena dotyczyła całości zamówienia, w tym także pominiętego w przedmiarze zakresu prac.

W przypadku wynagrodzenia ryczałtowego ryzyko jego oszacowania na zbyt niskim poziomie ponosi zatem wykonawca, jako profesjonalista, który winien dokładnie przewidzieć rozmiar robót. Jedynie w wyjątkowych sytuacjach będzie przysługiwała możliwość powołania się na wynikającą z art. 632 § 2 K.c. klauzulę nadzwyczajnej zmiany stosunków. Zmiany wysokości wynagrodzenia na tej podstawie dokonuje sąd. W wyroku z 20 listopada 1998 r., sygn. akt: II CKN 913/97 Sąd Najwyższy wskazał, iż powództwo z art. 632 § 2 K.c. występuje w dwóch postaciach:

• powództwa o zmianę prawa - podwyższenie ryczałtu,
• powództwa o zniesienie stosunku prawnego - rozwiązanie umowy.

W tym pierwszym wypadku wyrok ma jednocześnie charakter wyroku konstytutywnego i wyroku zasądzającego, gdyż dopiero sąd nakłada na inwestora obowiązek zapłacenia podwyższonego ryczałtu. Skorzystanie z tej ochrony nie jest jednak dopuszczalne wówczas, gdy wykonawca pozostaje w zwłoce z wykonaniem dzieła (wyrok Sądu Najwyższego z 9 marca 1990 r., sygn. akt: IV CR 867/89).

Przesłankami żądania opartego na art. 632 § 2 K.c. są:

• 1) wystąpienie rzeczywistej, istotnej zmiany stosunków między zawarciem a wykonaniem umowy o roboty budowlane;
• 2) brak możliwości przewidzenia rzeczywistej, istotnej zmiany stosunków przez strony;
• 3) zagrożenie powstania rażącej straty po stronie wykonawcy w wypadku wykonania przedmiotu umowy w zmienionych warunkach przy utrzymaniu pierwotnej kwoty ryczałtu;
• 4) związek przyczynowy między zmianą stosunków a rażącą stratą grożącą wykonawcy.

Przez nadzwyczajną zmianę stosunków rozumieć należy jednak tylko zmianę obiektywną i niezależną od wykonawcy. Pojęcie rażącej straty nie obejmuje natomiast utraty oczekiwanych korzyści czyli zysku. Dla kwalifikacji straty pośrednie znaczenie ma ogólny stan prowadzonego przez wykonawcę przedsiębiorstwa. Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 15 listopada 2006 r., sygn. akt: V CSK, ustalając rozmiary poniesionej straty, nie można tego czynić wyłącznie w kategoriach zobiektywizowanych, oderwanych od rozmiarów prowadzonej przez firmę działalności gospodarczej. Jest bowiem rzeczą zrozumiałą, że ta sama kwota straty może nie mieć znaczenia dla dużego przedsiębiorcy, dla małego zaś być stratą _ rażącą _, o jakiej mowa w art. 632 § 2 K.c.

Czytaj więcej [ ( http://static1.money.pl/i/h/51/127027.jpg ) ] (http://prawo.money.pl/aktualnosci/okiem-eksperta/artykul/zatrzymanie;wadium;jest;coraz;czesciej;naduzywane,5,0,786437.html) *Zatrzymanie wadium jest coraz częściej nadużywane * To, co miało być sytuacją wyjątkową, stało się powszechną praktyką wynikającą z niezrozumienia oraz nieprawidłowej interpretacji przepisów.

Podkreślić jednak należy, iż nawet spełnienie przesłanek koniecznych dla skutecznego żądania podwyższenia wynagrodzenia ryczałtowego, nie przesądza automatycznie o możliwości obciążenia całą stratą tylko jednej strony umowy. Zachodzi zatem konieczność ustalenia rozkładu ryzyka wynikającego ze zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, z uwzględnieniem interesów obu stron umowy.

Na koniec należy podkreślić, iż niezmiernie ważkie znaczenie dla rozstrzygnięcia sporów między inwestorem a wykonawcą mają postanowienia umowy o roboty budowlane w części dotyczącej wynagrodzenia. Strony mogą bowiem uregulować w umowie przypadki, w których możliwa będzie zmiana wysokości wynagrodzenia. Kwalifikując wynagrodzenie jako ryczałtowe mogą wprowadzić odpowiednie klauzule, pozwalające, w przypadku zmiany pierwotnego zakresu robót, dokonać rozliczenia robót dodatkowych np. w formie kosztorysu powykonawczego.

Stosując wynagrodzenie kosztorysowe winny natomiast wyraźnie określić sposób końcowego rozliczenia wykonanych robót. Szczegółowe postanowienia umowy zakreślają bowiem obszar możliwości poszukiwania skutecznej ochrony swych interesów przez jej strony.

Autorka jest aplikantką radcowską w Kancelarii Radców Prawnych K&L Legal Granat i Wspólnicy Sp. k..