Niezawisły i uczciwy proces to jedna z fundamentalnych zasad obowiązujących w postępowaniach przed sądem. Czasami jednak zdarza się, że konkretny sędzia nie gwarantuje obiektywnego i bezstronnego rozpatrzenia sprawy. W takim przypadku strona może złożyć wniosek o jego wyłączenie, który jednak musi być odpowiednio umotywowany. Niekiedy wyłączenie ma również miejsce "z automatu". Zobacz, w jakich sytuacjach.
Wyłączenie ze sprawy może być przeprowadzone na dwa sposoby. Pierwszy z nich to okoliczności przewidziane w kodeksie postępowania cywilnego. Stanowi on, że sędzia "z urzędu" nie może orzekać w sprawach:
- w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy może wpłynąć na jego prawa lub obowiązki,
- swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia (czyli mając z nimi wspólnych dziadków, np. kuzynostwa) i powinowatych bocznych do drugiego stopnia (na przykład teścia, synowej lub szwagra),
- osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli,
- w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron,
- których brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia w niższej instancji,
- o ważność aktu prawnego sporządzonego z jego udziałem lub przez niego rozpoznanego,
- w których występował jako prokurator,
- odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej poprzez wydanie przez tego sędziego prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem.
Przesłanki do wyłączenia sędziego nie znikają wraz z ustaniem małżeństwa, przysposobienia czy kurateli. Sędzia nie może więc prowadzić sprawy, w której stroną jest jego żona (również była), pasierb czy wychowanek, dla którego jest kuratorem. Wtedy w jego miejsce powoływany jest inny arbiter. Jeśli mimo zapisów ustawy postępowanie prowadzi osoba nieuprawniona, to jest ono unieważniane.
Możliwość wymiany sędziego przewidziana jest nie tylko w sprawach cywilnych, ale na podobnych zasadach również w karnych oraz administracyjnych.
Wniosek strony to pole do nadużyć
Inaczej sytuacja wygląda w sprawach, gdy nie występuje żadna z wymienionych w przepisach okoliczności, a i tak może zachodzić obawa co do bezstronności sędziego (na przykład gdy jest on z jedną ze stron w nieformalnych związku lub powiązany towarzysko).
W takim przypadku trzeba skorzystać z drugiego sposobu. Wniosek o wyłączenie sędziego składa strona, która jednak musi uprawdopodobnić zachodzące przyczyny. Należy go złożyć w sądzie jeszcze przed rozpoczęciem postępowania lub - pod warunkiem, że wątpliwości pojawią się później - już w jego trakcie. Wniosek jest składany w tym samym sądzie, w którym prowadzona jest sprawa.
Postanowienie, po wysłuchaniu wyjaśnień sędziego, którego sprawa dotyczy, wydaje trzech sędziów zawodowych. Może to zrobić również na posiedzeniu niejawnym. Do czasu rozstrzygnięcia wątpliwości sędzia nie może wydawać żadnych decyzji w sprawie, oprócz tych "niecierpiących zwłoki" (na przykład ze względu na ryzyko przekroczenia ustawowego terminu).
W praktyce procedura wyłączenia sędziego często jest wyrazem "cwaniactwa" prawników i taktyką procesową. Pełnomocnicy stron często stosują taki zabieg bez przekonujących argumentów tylko w celu opóźnienia postępowania. Wyjaśnienie, czy sędzia rzeczywiście jest bezstronny, zajmuje zazwyczaj kilka tygodni, które w niektórych przypadkach mogą się okazać bezcenne.
| Czytaj więcej w Money.pl | |
|---|---|
| Wygrana w sądzie? Wtedy nie masz szans Bez poprawnie złożonego pozwu, postepowanie nie tylko nie zakończy się po myśli powoda, ale nawet się nie rozpocznie. | |
| Akta sprawy nie dla każdego. Dlaczego? Dokumenty z sądowego archiwum można co prawda skopiować, ale trzeba się liczyć ze sporymi kosztami. | |
| Sąd Najwyższy: "Zła jakość polskiego prawa" Znaczny stopień skomplikowania spraw w Sądzie Najwyższym często wynika ze złej jakości tworzonego prawa. |