Kary umowne - można je kumulować?

Strony zawierając umowę pragną jak najobszerniej zabezpieczyć swoje interesy. Jednym ze środków służących temu celowi jest kara umowna. Strony chętnie sięgają do tej instytucji, często bardzo szeroko określając zakres odpowiedzialności strony przeciwnej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. W praktyce można nierzadko spotkać przypadki, gdzie strony przewidują w umowie kary umowne za odstąpienie z przyczyn leżących po stronie kontrahenta oraz za opóźnienie w wykonaniu umowy.

W razie gdy jedna ze stron kontraktu odstępuje od niego z powodu opóźnień w wykonaniu umowy przez stronę przeciwną pojawia się problem na tle interpretacji zapisów umowy, a mianowicie, czy można naliczyć stronie przeciwnej karę umowną jednocześnie za odstąpienie oraz za opóźnienie w wykonaniu zobowiązania. Zależy to od tego, czy strony zastrzegły w umowie możliwość kumulacji kar umownych oraz sytuacje, gdzie takiego zapisu w umowie nie ma.

Najczęściej w obrocie gospodarczym można spotkać umowy, gdzie strony nie przewidziały wyraźnie możliwości jednoczesnego naliczania kar umownych z tytułu zwłoki bądź opóźnienia dłużnika oraz odstąpienia od umowy, przy czym jednocześnie każda z tych kar jest z osobna zastrzeżona w umowie. Taki przypadek był przedmiotem rozpatrzenia przez Sąd Najwyższy w uchwale z 18 lipca 2012 r. (sygn. akt III CZP 39/12, OSNC 2013, nr 2, poz. 17).

W przedmiotowej sprawie powód żądał zapłaty kary umownej za opóźnienie w realizacji robót budowlanych przez pozwaną oraz za odstąpienie od umowy z powodu tegoż opóźnienia. Sąd Najwyższy rozstrzygnął, że roszczenie o zapłatę kary umownej na wypadek zwłoki lub opóźnienia nie przysługuje stronie odstępującej od umowy wzajemnej, jeżeli w umowie zastrzeżono również taką karę w związku z odstąpieniem od umowy.

Oznacza to, że w przypadku skutecznego odstąpienia od umowy, powód jest uprawniony wyłącznie do domagania się od pozwanego kary umownej z tytułu odstąpienia od umowy, a nie kar umownych z tytułu opóźnienia w realizacji robót będących jej przedmiotem (tak też m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 11 kwietnia 2013 r., sygn. akt V ACa 17/13, LEX nr 1315753; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 8 stycznia 2013 r., sygn. akt I ACa 793/11, LEX nr 1272002 ).

Wydając takie stanowisko Sąd Najwyższy wskazał, że żądanie kary umownej zastrzeżonej w związku z odstąpieniem oraz kary umownej zastrzeżonej w związku ze zwłoką bądź opóźnieniem stanowią roszczenia oparte na dwóch różnych źródłach. Stan opóźnienia lub zwłoki w wykonaniu zobowiązania, który już ustał, stanowi bowiem jedną z postaci nienależytego wykonania zobowiązania, gdyż wierzyciel zakłada, że w przyszłości dojdzie do wykonania zobowiązania, tylko że w sposób nienależyty, bo po przekroczeniu terminu do wykonania zobowiązania. W razie natomiast odstąpienia od umowy z przyczyny opóźnienia bądź zwłoki dłużnika mamy do czynienia z niewykonaniem zobowiązania, gdyż w tym przypadku wierzyciel wie, że do wykonania umowy już nie dojdzie.

Karę umowną przewidzianą na wypadek odstąpienia od umowy należy więc potraktować jako karę umowną zastrzeżoną na wypadek niewykonania zobowiązania (por. wyrok Sądu Najwyższego z 24 maja 2012 r., V CSK 260/11, LEX nr 1162612). Jak podkreślił Sąd Najwyższy we wspomnianej uchwale, odstąpienie od umowy z powodu opóźnienia bądź zwłoki powoduje przekształcenie się stanu zwłoki lub opóźnienia w stan niewykonania zobowiązania. Ze względu na to, że kara umowna przewidziana na wypadek odstąpienia od umowy, tj. kara przewidziana na wypadek niewykonania zobowiązania pochłania wszelkie kary umowne z tytułu wadliwego wykonania zobowiązania, wyłączona jest możliwość równoczesnego dochodzenia kary umownej zastrzeżonej z tytułu zwłoki lub opóźnienia jako jednej z postaci nienależytego wykonania zobowiązania.

Analizując zaś drugą sytuację, w której strony przewidziały w umowie możliwość kumulacji kar umownych, wskazać należy, że sąd powinien zasadniczo uwzględnić taką możliwość z uwagi na zapisy umowne mieszczące się w granicach swobody umów (art. 3531 Kodeksu cywilnego). Wątpliwości w tym zakresie mogą pojawiać się jednak z uwagi na skutek skorzystania przez wierzyciela z uprawnienia kształtującego, jakim jest odstąpienie od umowy. Wynika to z faktu, że w orzecznictwie przeważa stanowisko, iż odstąpienie od umowy wywołuje skutek _ ex tunc _, powodując zniesienie stosunku prawnego wynikającego z umowy (por. wyrok Sądu Najwyższego z 13 października 1992 r., II CRN 104/92, Legalis; wyrok Sądu Najwyższego z 3 grudnia 2004 r., sygn. akt IV CK 340/04, Legalis; wyrok Sądu Najwyższego z 13 stycznia 2012 r., sygn. akt I CSK 296/11, Biul. SN 2012, nr 3, str. 12-13).

Czytaj więcej [ ( http://static1.money.pl/i/h/170/m77994.jpg ) ] (http://prawo.money.pl/aktualnosci/wiadomosci/artykul/upadlosc;osob;fizycznych;i;spolek;osobowych;co;z;dlugami,65,0,1389633.html) *Upadłość, to nie koniec kłopotów z długami * Tylko w przypadku przedsiębiorców prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą sąd może w wyjątkowych sytuacjach umorzyć długi. Skutek _ ex tunc _ charakteryzuje się tym, że umowa jest uważana za niezawartą od samego początku. W związku z tym w wątpliwość można by poddać możliwość powoływania się na zapisy umowy, w których zastrzeżono kary umowne z tytułu opóźnienia bądź zwłoki dłużnika, gdy, mówiąc kolokwialnie, tych zapisów już w praktyce nie ma (z chwilą odstąpienia uważa się, że umowa nie istnieje). Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie zasadniczo aprobowany jest pogląd, zgodnie z którym przewidziany umową obowiązek zapłaty
kary umownej ma w stosunku do zasadniczego obowiązku dłużnika wynikającego z tej umowy charakter akcesoryjny, co oznacza, że z chwilą uznania zobowiązania głównego za nieistniejące, należy uznać za nieistniejące również zastrzeżenie kary, która dotyczy naruszenia tego zobowiązania (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 3 lipca 2008 r., V Aca 199/08, LEX nr 470084).

Co ciekawe, Sąd Najwyższy w przytoczonej powyżej uchwale zabrał w tej kwestii odmienne stanowisko i uznał, że nie ma przeszkody do domagania się zapłaty kar umownych z tytułu opóźnienia bądź zwłoki dłużnika przy odstąpieniu od umowy. Sąd ten uzasadnił swoje stanowisko odwołując się do swoich wcześniejszych orzeczeń, w których stwierdził, że zniweczenie umowy na skutek odstąpienia dotyczy tylko skutków obligacyjnych jej istotnych postanowień (praw i obowiązków stron należących do jej istoty), nie znosi zaś odpowiedzialności z tytułu zastrzeżenia kary umownej i powstałych wcześniej przesłanek uzasadniających jej zapłatę (wyrok Sądu Najwyższego z 29 czerwca 2005 r., sygn. akt V CK 105/05, LEX nr 395072; wyrok Sądu Najwyższego z 5 października 2006, sygn. akt IV CSK 157/06,OSNC 2007 r., Nr 7-8, poz. 114; wyrok Sądu Najwyższego z 15 listopada 2012 r., sygn. akt V CSK 512/11, LEX nr 1276232).

Powyższe wynika z faktu, że zgodnie z art. 494 K.c., z chwilą odstąpienia aktualizuje się odpowiedzialność jednej ze stron umowy za szkodę spowodowaną niewykonaniem zobowiązania. Pomimo zniweczenia umowy nadal w mocy pozostają więc postanowienia umowne dotyczące kar umownych, przewidziane przez strony właśnie na wypadek odstąpienia od umowy, co tym samym przełamuje zasadę akcesoryjności.

Podsumowując, zgodnie z aktualnym stanowiskiem Sądu Najwyższego w przypadku braku zapisu umownego przewidującego możliwość kumulacji kar umownych za odstąpienie od umowy oraz kar umownych zastrzeżonych na wypadek zwłoki bądź opóźnienia, strony mogą żądać tylko kar umownych z tytułu odstąpienia od umowy.

Autorka jest prawnikiem z Kancelarii Radców Prawnych K&L Legal Granat i Wspólnicy Sp.k.