Koszty sądowe są to niezbędne opłaty i wydatki poniesione przez stronę postępowania. W celu ułatwienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości, ustawodawca wprowadził instytucje zwolnienia od kosztów sądowych. Kto zatem może z niej skorzystać i w jakim zakresie?
Zwolnienie od kosztów sądowych następuję przez orzeczenie sądu w tym zakresie.
Automatycznie wyłączone z obowiązku wnoszenia opłat sądowych są osoby, którym takie prawo przysługuje z przepisów ustawy o kosztach sądowych w postępowaniu cywilnym (Dz. U. 2005 nr 167 poz. 1398, dalej ustawie). Natomiast w pozostałych przypadkach stopień zwolnienia z kosztów jest wynikiem decyzji sędziego po rozpoznaniu konkretnej sytuacji strony i tylko na jej wniosek, nie z urzędu. Sąd może zwolnić z kosztów w całości lub w części (art. 100 i 101 ustawy). Kto zatem może ubiegać się o zwolnienie z kosztów sądowych?
Grupy podlegające zwolnieniu
Zwolnienie od kosztów sądowych można podzielić na dwie podstawowe grupy. Pierwszą stanowi przedmiotowe zwolnienie z kosztów. To znaczy, gdy ze względu na rodzaj składanego pisma wnoszący jest zwolniony z wniesienia opłaty. Szczegółowe wyliczenie takich dokumentów znajduje się w art. 95 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Ustęp pierwszy powyższego artykułu obejmuję pisma, które zwolnione są z opłat ze względu na charakter praw, które reprezentują w sprawie. Objęte zwolnieniem są zatem sprawy dotyczące opieki i przysposobienia dziecka, spraw testamentowych, wynikające z nałożonego przez sąd obowiązku oraz przekształcenia użytkowania wieczystego we własność. Ustęp drugi opisuję zwolnienie z kosztów zażaleń i skarg dotyczących dwóch rodzajów spraw - właśnie zwolnienia z kosztów sądowych oraz odmowy przyznania adwokata lub radcy prawnego w postępowaniu.
Drugą kategorią jest podmiotowe zwolnienie z kosztów sądowych. Następuję ono gdy zwolnienie dotyczy bezpośrednio osoby wnoszącej pismo, a dokładnie jej praw lub indywidualnej sytuacji materialnej. Art. 96 ustawy określa osoby, które zwolnione są z opłat ze względu na rodzaj praw, który chcą chronić w konkretnym postępowaniu sądowym. Do tej grupy zaliczamy osoby chroniące swoje prawa rodzicielskie, w tym sprawy o alimenty, konsumentów wskazujących klauzule niedozwolone w umowach, pracowników walczących o swoje prawa (ale tylko w pierwszej instancji) oraz kuratorów małoletnich, prokuratorów, Rzecznika Praw Obywatelskich i innych wymienionych urzędników państwowych.
Dodatkowo zwolnione są organizacje pożytku publicznego, działające na podstawie ustawy o działalności porządku publicznego i o wolontariacie (art. 104 ustawy).
Jednakże poza ochroną podstawowych praw przysługujących jednostce oraz jej interesów, ustawodawca wziął pod uwagę możliwość wystąpienia trudnej sytuacji ekonomicznej strony. W imię równego dostępu do wymiaru sprawiedliwości, stworzył narzędzie umożliwiające zwolnienie strony z wszystkich lub częściowych kosztów postępowania.
Zwolnienie z przyczyn ekonomicznych
Pierwszą kategorią podmiotów mogących ubiegać się o zwolnienie są osoby fizyczne. Strona, która ze względu na trudna sytuację materialną chce być zwolniona z ponoszenia kosztów sądowych, musi dopełnić dwóch obowiązków. Pierwszym krokiem jest złożenie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych (art. 102 ust 1 ustawy). Należy go złożyć pisemnie przed wszczęciem spraw lub ustnie do protokołu w trakcie trwania postępowania. Kolejnym krokiem jest dołączenie do wniosku oświadczenia o stanie rodziny, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów (art. 102 ust 2 ustawy).
Należy pamiętać, że w powyższym oświadczeniu nie wolno składać fałszywych informacji (np. zaniżać wartości posiadanego majątku lub zatajać dodatkowego źródła dochodu). W przypadku bowiem odkrycia przez sąd nieprawidłowości wnioskodawcy grożą nie tylko kary finansowe, lecz nawet odpowiedzialność karna. W celu uwiarygodnienia danych przedstawionych przez stronę sąd może poprosić o złożenie stosownego przyrzeczenia (art. 102 ust 3 ustawy).
Drugą kategorią są osoby prawne, czyli przedsiębiorcy. Oni również muszą wykazać, że przedsiębiorstwo nie jest w stanie ponieść kosztów sądowych. Oświadczenie jakie musi złożyć zarówna osoba fizyczna jak i firma sporządza się według ustalonego wzoru (art. 102 ust 2 ustawy). Jeżeli oświadczenie nie zostanie dołączone do wniosku albo nie zawiera wszystkich niezbędnych informacji wnioskodawca, w trybie art. 130 Kodeksu postępowania cywilnego, zostanie wezwany do uzupełnienia oświadczenia w ciągu 7 dni. Gdy jednak strona reprezentowana jest przez specjalistę, tzn. adwokata lub radcę prawnego wniosek zostaje zwrócony, bez możliwości uzupełnienia (art. 102 ust 4 ustawy).
Wielkość zwolnienia z kosztów
Sąd może przyznać całkowite zwolnienie z kosztów sądowych, gdy wnioskodawca nie jest w stanie ich ponieść. W przypadku gdy z dostarczonego oświadczenia wynika, że strona jest w stanie pokryć część wydatków sąd określa zwolnienie w stopniu uwzględniającym możliwości materialne wnioskodawcy. Określenie części zwolnienia z kosztów następuje, zgodnie z art. 101 ustawy, w stopniu ułamkowym lub procentowym. Sąd może również określić kwotę do jakiej strona zobowiązana jest pokryć koszty lub wyznaczyć niezbędne opłaty do uiszczenia.
W większości przypadków koszty za osoby zwolnione z ich ponoszenia uiszcza Skarb Państwa. Należy jednak pamiętać, że jeżeli w trakcie postępowania sytuacja materialna wnioskodawcy ulegnie poprawie, sąd może nakazać uiszczenie opłat w całości lub stosownie do zaistniałej zmiany (art. 110 ustawy). Dodatkowo warto pamiętać, że zwolnienie od kosztów sądowych dotyczy wydatków jakie musiała by ponieść strona w trakcie trwania postępowania, a nie całych kosztów procesowych. Oznacza to, że w przypadku gdy przyznano stronie zwolnienie z kosztów sądowych w sprawie, a następnie tę sprawę ona przegrała i sąd orzekł o zwrocie kosztów sądowych drugiej stronie procesu, to te koszty należy ponieść (art. 108). Należy bowiem odróżnić własne koszty (od których przysługuje zwolnienie) od całości kosztów procesowych.
W przypadku gdy wniosek o zwolnienie z kosztów sądowych został odrzucony przez sąd. Strona może wnieść ponownie nowy wniosek tylko po zaistnieniu nowych okoliczności powodujących pogorszenie jej sytuacji materialnej, np. nagła utrata pracy, ciężka choroba, klęska żywiołowa itp. (art. 107).
Nie każdego stać na drogiego adwokata, niektórych nie stać na opłacenie pism procesowych, ale to nie jest powód by nie domagać się szacunku wobec przysługujących danej osobie praw. Ustawodawca wyszedł naprzeciw różnym sytuacją życiowym i stworzył instytucję zwolnienia z kosztów sądowych, która wyrównuje dostęp do wymiaru sprawiedliwości.
Autor jest radcą prawnym w Kancelarii Prawnej Piszcz, Norek i Wspólnicy.