Wygaśnięcie umowy o pracę jest jednym ze sposobów ustania stosunku pracy. W praktyce nie jest to sytuacja częsta, jednakże jeżeli wystąpi, stosunek pracy ustaje niezależnie od woli stron.
Wygaśnięcie umowy o pracę powoduje, że umowa o pracę przestaje obowiązywać. Skutek ten następuje natychmiastowo i nie mają tu zastosowania żadne okresy wypowiedzenia. Nie jest ponadto istotne, czy pracodawca lub pracownik wiedzieli o wygaśnięciu umowy, ani kiedy wiadomość o tym do nich dotarła. Ten tryb ustania stosunku pracy jest możliwy tylko w ściśle określonych przez prawo okolicznościach. Oznacza to, że nieskuteczny jest zapis w umowie o pracę przewidujący, że w razie spełnienia określonych okoliczności, innych niż wskazane przepisami prawa stosunek pracy wygaśnie.
Śmierć pracownika
Kodeks pracy wskazuje na cztery sytuacje, w których umowa o pracę wygasa. Pierwszą z nich jest śmierć pracownika. Ponieważ zobowiązania pracownika wynikające ze stosunku pracy mają charakter ściśle osobisty, nie jest możliwe aby po śmierci pracownika, jakaś inna osoba mogła automatycznie wstąpić w jego prawa i obowiązki.
W razie śmierci pracownika, prawa majątkowe ze stosunku pracy przechodzą w równych częściach na małżonka zmarłego pracownika oraz inne osoby, które spełniają warunki do uzyskania renty rodzinnej na mocy specjalnych przepisów. Dopiero jeżeli takich osób nie ma, roszczenia wchodzą do spadku i są dziedziczone zgodnie z przepisami prawa spadkowego. Prawo pracy wprowadza zatem wyjątek od ogólnych reguł dziedziczenia i nakazuje wypłatę świadczeń ze stosunku pracy w pierwszej kolejności tym osobom, którym zmarły pracownik zapewniał środki do utrzymania.
Przykładem praw majątkowych, które mogą istnieć w razie śmierci pracownika są np. niewypłacone wynagrodzenie, premia, przyznana lecz jeszcze niewypłacona nagroda, bądź ekwiwalent za niewykorzystany przez zmarłego pracownika urlop.
Sejm postanowił. Umowy o pracę będą tylko po polsku
Oprócz tych kwot, pracodawca zobowiązany jest dodatkowo wypłacić rodzinie zmarłego odprawę pośmiertną. Jej wysokość zależy od tego, jak długo pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy. Jeżeli jego staż pracy wynosił mniej niż 10 lat, to rodzinie przysługuje 1-miesięczne wynagrodzenie, jeżeli pracował u danego pracodawcy co najmniej 10 lat ale mniej niż 15 - 2-miesięczne wynagrodzenie, a 3-miesięczne wynagrodzenie jeżeli okres zatrudnienia był co najmniej 15-letni.
Pracodawcy powinni również pamiętać, że wygaśnięcie umowy o pracę nie zwalnia ich z obowiązku sporządzenia świadectwa pracy zmarłego pracownika. Świadectwo należy złożyć do akt osobowych zmarłego pracownika. Wydać je można członkowi rodziny lub spadkobiercy zmarłego pracownika.
Śmierć pracodawcy
Drugim przykładem wygaśnięcia umowy o pracę jest śmierć pracodawcy. Z tą sytuacją możemy mieć do czynienia tylko jeżeli pracodawcą jest osoba fizyczna. Nie zawsze jednak śmierć pracodawcy musi powodować wygaśniecie umów o pracę zatrudnionych przez niego pracowników.
Nie będzie tak, jeżeli zmarły pracodawca zatrudniał pracowników w ramach zorganizowanego zakładu pracy, który podlega dziedziczeniu. Wtedy spadkobiercy dziedzicząc spadek stają się z mocy prawa, na podstawie art. 231 k.p., pracodawcami pracowników zatrudnianych dotychczas przez spadkodawcę. Oznacza to, że umowy o pracęKiedy pracownikowi przysługuje odprawa?
trwać będą nadal, z tym że zmianie ulegnie osoba pracodawcy. W praktyce zatem jeżeli pracodawca prowadził działalność gospodarczą na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej i prowadził samodzielnie sklep, warsztat czy fabrykę, jego spadkobiercy dziedzicząc ten majątek stają się automatycznie pracodawcami. Pracownicy, którzy nie będą chcieli kontynuować zatrudnienia mogą w terminie 2 miesięcy od przejęcia (czyli de facto od śmierci pracodawcy) rozwiązać umowę o pracę za 7-dniowym uprzedzeniem.
Umowa o pracę w razie śmierci pracodawcy wygaśnie, jeżeli pracodawca nie zatrudniał pracownika w zakładzie pracy, lecz przykładowo na własne potrzeby, do opieki nad członkiem rodziny itp. W takiej sytuacji brak jest składnika majątkowego, z którym można byłoby powiązać zatrudnienie pracownika i który podlegając dziedziczeniu przeniósłby stosunek pracy na spadkobierców.
Pracownik, którego umowa o pracę wygasła, pomimo iż traci zatrudnienie w chwili śmierci pracodawcy, ma jednak prawo do odszkodowania. Wysokość odszkodowania zależy od okresu wypowiedzenia jaki by mu przysługiwał gdyby umowa została wypowiedziana, a w przypadku umowy zawartej na czas określony w wysokości wynagrodzenia za okres 2 tygodni. Roszczenie o takie odszkodowanie powinien skierować do spadkobierców swojego byłego pracodawcy.
Tymczasowe aresztowanie
Kolejnym przykładem wygaśnięcia umowy o pracę jest 3-miesięczna nieobecność pracownika w pracy z powodu tymczasowego aresztowania. Ma to oczywiście zastosowanie tylko wówczas, gdy pracodawca już wcześniej nie rozwiązał umowy o pracę w trybie dyscyplinarnym np. z powodu popełnienia przez pracownika oczywistego przestępstwa w trakcie trwania umowy o pracę, które uniemożliwia jego dalsze zatrudnienie (art. 52 §1 pkt 2 k.p.).
Nieobecność pracownika spowodowaną tymczasowym aresztowaniem należy uznać za nieobecność usprawiedliwioną. Jeżeli jednak się ona przedłuża, to prowadzi automatycznie do wygaśnięcia umowy o pracę.
Pracownik, którego umowa wygasła w tym trybie ma jednak prawo powrotu do pracy, jeżeli postępowanie karne zostało umorzone lub zapadł wyrok uniewinniający go. W tym celu musi się zgłosić do pracy w ciągu 7 dni od uprawomocnienia się postanowienia lub wyroku w tym zakresie. Jeżeli dotrzyma on tego terminu, pracodawca nie może odmówić ponownego zatrudnienia pracownika.
Powyższe uprawnienia nie przysługują jednak tym osobom, których postępowania karne zostały umorzone z powodu przedawnienia, amnestii lub w razie warunkowego umorzenia postępowania.
Niezgłoszenie przez pracownika powrotu do pracy
Kolejnym przypadkiem wygaśnięcia umowy o pracę jest niezgłoszenie przez pracownika powrotu do pracy po upływie okresu pełnienia przez niego funkcji z wyboru. Dotyczy to pracowników, którym pracodawca udzielił urlopu bezpłatnego w związku z wyborem. Po zakończeniu pełnienia funkcji z wyboru, ma on prawo powrócić do swojego pracodawcy na stanowisko równorzędne pod względem wynagrodzenia w ciągu 7 dni od zakończenia stosunku pracy z wyboru. Jeżeli swojego powrotu nie zgłosi w tym terminie, jego umowa o pracę wygasa (art. 74 §2 k.p.).
Oprócz przepisów kodeksowych, istnieją przepisy ustaw szczególnych, które przewidują wygaśnięcie umowy o pracę w sytuacjach braku powrotu pracownika do pracy po zwolnieniu z czynnej służby wojskowej lub służby zastępczej (art. 122 ustawy z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej; art. 37 ustawy z 28 listopada 2003 r. o służbie zastępczej). Ponadto przepisy poszczególnych ustaw regulujących wykonywanie zawodów regulowanych (np. weterynarzy, aptekarzy itp.) przewidują wygaśnięcie stosunku pracy w razie ukarania pracownika karami dyscyplinarnymi np. w postaci zawieszenia prawa do wykonywania zawodu.
Kiedy umowa o pracę nie wygasa?
Często spotykany jest mylny pogląd, że jednym z przykładów wygaśnięcia umowy o pracę jest porzucenie pracy przez pracownika. Uchylony w 1996 r. art. 64 k.p. rzeczywiście przewidywał taki przypadek wygaśnięcia. Od czasu jego uchylenia porzucenie pracy nie powoduje automatycznego ustania zatrudnienia. W tym celu pracodawca musi złożyć oświadczenie o wypowiedzeniu umowy lub o jej rozwiązaniu w trybie natychmiastowym ze względu na nieusprawiedliwioną nieobecnością pracownika. W praktyce bowiem porzucenie pracy należy traktować jako nieusprawiedliwioną nieobecność, która może stanowić ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych.
Autorka jest prawnikiem z Kancelarii Prawa Pracy Raczkowski
Czytaj w Money.pl