Kiedy inspiracja i opracowanie w reklamie są zgodne z prawem?

Większość osób na pierwsze pytanie odpowie zdecydowane - nie, nad drugim pytaniem będzie się musiała jednak dłużej zastanowić. Co to bowiem oznacza - reklama podobna? Ile procent ma być podobieństwa? Odpowiedzi na trzecie pytanie będziemy zaś najczęściej szukali .... w dziale prawnym firmy, gdyż sprawa nie jest oczywista.

Kwestie związane z podobieństwem, modyfikacją czy inspiracją w reklamie reguluje w szczególności prawo autorskie. *Prawo zezwala na prezentowanie, rozpowszechnienie reklamy inspirowanej inną reklamą lub dziełem *(np. słynne _ Ojciec prać _). Taka reklama będzie bowiem uważana za utwór samoistny choć inspirowany. Twórcy reklamy nie muszą nikogo pytać o zgodę na korzystanie i rozpowszechnianie swojego dzieła.

Nieco inaczej przedstawia się sprawa z tzw. opracowaniem - czyli artystyczną przeróbką, modyfikacją, zmianą, adaptacją np. innej reklamy czy dzieła. Na rozpowszechnianie takiej adaptacji musimy mieć zgodę twórcy pierwotnego. Jak jednak rozpoznać różnicę - czy nasza reklama jest jeszcze inspiracją czy już opracowaniem? Jak zdefiniować utwór inspirowany?

Utwór inspirowany to takie dzieło, które ma cechy samodzielnej twórczości, _ chociaż podnietę do niego dał utwór cudzy _ - tak precyzowała definicję ustawa o prawie autorskim z 1926 roku. Wydaje się, iż definicja ta jest nadal aktualna. Dzisiejsze prawo autorskie mówi bowiem, iż _ za opracowanie nie uważa się utworu, który powstał w wyniku inspiracji cudzym utworem _ - tak aut. 2 ust. 4 pr.aut.

Oznacza to, iż utwór inspirowany, co prawda powstał z natchnienia, pobudzenia innym utworem, ale jednocześnie sam jest oryginalny i twórczy. Przykładem może być tworzenie dzieł artystycznych _ w stylu _ wielkiego twórcy (różnego rodzaju szkoły malarstwa, rysunku, style w plastyce itp.).

W sądownictwie uznaje się, iż przejęcie z cudzego dzieła nawet imion i nazwisk głównych bohaterów, klimatu z dzieła pierwotnego, atmosfery epoki itp. - jeśli powstało nowe, niezależne dzieło - nie będzie opracowaniem a właśnie inspiracją. Posługując się takimi przykładami z orzecznictwa, powstaje pytanie czy można by np. napisać książkę o tytule _ Samotność w sieci po latach _ lub _ Kod Leonarda da Vinci - spisku ciąg dalszy _ [propozycje moje - przyp. MB], oczywiście nie będąc autorem owych powieści, a jednocześnie wykorzystując imiona, nazwiska bohaterów, co więcej część oryginalnego tytułu. Wydaje się, iż nawet, jeśli twórcy nie mieliby ochrony prawnej, mogliby skutecznie podnosić iż skorzystano z ich twórczości artystycznej, dorobku twórczego, czy też wykorzystano ich pomysł. W mojej ocenie twórcy mogliby mieć również uzasadnione roszczenie z tytułu naruszenia zasad uczciwej konkurencji.

Czy inspirując się reklamą X przy tworzeniu własnego dzieła promocyjnego musimy pytać twórcy reklamy X o zgodę?

Według polskiego ustawodawcy *inspiracja, przy tworzeniu zupełnie nowego utworu, jest dozwolona. *Trudno bowiem wymagać, by w dobie tzw. globalnej wioski powstał utwór pozbawiony odniesień do wcześniej już powstałych. Co więcej - w przypadku inspiracji - nie musimy się pytać twórcy utworu, z którego czerpaliśmy natchnienie, czy możemy rozpowszechniać nasz utwór inspirowany. Dlatego też tworząc reklamy można inspirować się zarówno innymi reklamami, zdarzeniami czy np. dziełami artystycznymi. Przykładem takiej inspiracji w reklamie była reklama jednego z banków, gdzie znany aktor _ grał _ prezydenta - wypowiadając m.in. słynne zdanie _ mamy już taką kiełbasę jak oni mają _. W tym przypadku twórcy zainspirowali się zdarzeniem takim jak prezydenckie orędzie.

Nieco inaczej przedstawia się sprawa z tzw. opracowaniem. Zgodnie z art. 2 ust. 1 prawa autorskiego opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłumaczenie, przeróbka, adaptacja, jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego. Przy czym, jak precyzuje ust. 2 przedmiotowego artykułu, rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (prawo zależne), chyba że autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły. W przypadku baz danych, spełniających cechy utworu, zezwolenie twórcy jest konieczne także na sporządzenie opracowania.

Co do zasady - by mówić o prawach zależnych - musi przede wszystkim istnieć utwór (przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze), który chcemy poddać czynności opracowania. Bez wielkiego ryzyka można powiedzieć iż niemal każda reklama będzie utworem w rozumieniu prawa autorskiego. Utworem mogą być również hasła reklamowe, aforyzmy, krótkie wiersze itp. Jeśli więc chcemy taki utwór np. przerobić, zaadaptować na potrzeby naszej reklamy i tak zmodyfikowany utwór rozpowszechniać - musimy mieć zgodę twórcy pierwotnego.

W tym miejscu należy dodać iż opracowanie musi mieć cechy twórczości i indywidualności (przesłanki uznania za utwór). Wymóg twórczości dotyczy, tak utworu pierwotnego, jak i jego opracowania. W szeroko komentowanym w doktrynie wyroku Sąd Najwyższy uznał, że _ dokonanie tłumaczenia warstwy słownej reklamy nie stanowi jego opracowania jako całości _ - czyli takie tłumaczenie nie jest chronione przez prawo autorskie. Zdaniem Sądu, tłumacz jest bowiem _ rzemieślnikiem _, który winien właściwie dobierać słowa. Dosłowne tłumaczenie stanowi jedynie poprawne odtworzenie w języku polskim wersji obcojęzycznej (lub odwrotnie).

Warto jednak pamiętać iż przeniesienie praw autorskich majątkowych, nie _ ciągnie _ za sobą przeniesienia praw zależnych. W art. 46 prawa autorskiego czytamy bowiem iż _ jeżeli umowa nie stanowi inaczej, twórca zachowuje wyłączne prawo zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego, mimo że w umowie postanowiono o przeniesieniu całości autorskich praw majątkowych _. Oznacza to iż prawa zależne, mimo przeniesienia praw autorskich majątkowych, pozostają przy uprawnionym. Jak może to skomplikować nasze działania - ilustruje poniższy przykład.

| Przykład: |
| --- |
| Firma X zakupiła prawa autorskie do logotypu i umieściła go na ulotce reklamowej. Obecnie chce zmienić, zmodyfikować ów logotyp. Twórca przeniósł prawa autorskie do logotypu, w umowie jednak nie było żadnych zagadnień dotyczących praw zależnych - czyli możliwości adaptacji, opracowania czy tłumaczenia. Czy firma bez zgody twórcy może zmienić logotyp i rozpowszechnić ulotkę z tak zmienionym logotypem? Prawo zależne, czyli prawo do przeróbki, adaptacji logotyp pozostało przy twórcy, mimo przeniesienia praw autorskich. W takiej sytuacji koniecznym będzie posiadanie zgody od twórcy pierwotnego, na rozpowszechnianie zmienionego logotypu. Zgodna może być zarówno odpłatna jak i nieopłatna. Podobna sytuacja, w niniejszym przypadku, mogłaby zaistnieć gdyby Firma X chciała w przyszłości sprzedać logotyp, a kupujący zażąda od Firmy deklaracji iż będzie mógł sobie logo opracować. Bez uprzedniego posiadania praw autorskich zależnych - również nie można tego zrobić, bo w prawie istnieje zasada iż ,,nikt nie może
przenieść więcej praw niż sam posiada". Stąd, nawet mając przeniesione praw autorskie majątkowe, zaistnieje potrzeba kolejnej umowy z twórcą logotypu. |

Czy zawsze można odróżnić od siebie opracowanie, naśladownictwo, inspirację, plagiat?
Niestety dziś nie jesteśmy w stanie wyliczyć ile procent stanowi opracowanie a ile inspiracja. Problem, gdzie leży granica między inspiracją a opracowaniem czy wręcz naśladownictwem, plagiatem - zawsze będzie rozpatrywana ad casu. Każdorazowo, korzystając z czyjegoś dzieła artystycznego, trzeba się zastanowić czy nowo powstały utwór jest jeszcze inspiracją, czy już opracowaniem, a może plagiatem? Jeśli utwór, z którego czerpiemy, będzie tylko _ podnietą _ do stworzenia całkiem nowego dzieła artystycznego, całkiem nowej reklamy, mamy do czynienia z inspiracją i tzw. utworem inspirowanym. Tak powstały utwór jest utworem samoistnym i rozporządzanie nim czy też korzystanie z niego jest możliwe bez uzyskiwania jakichkolwiek pozwoleń.

W przypadku opracowania potrzebna jest zgoda na rozpowszechnianie i korzystanie z tak powstałego utworu. Zgodę powinno się uzyskać od osoby uprawnionej do utworu pierwotnego (w zależności od tego, kto ma prawa autorskie do danego dzieła reklamowego). Przy czym pamiętać należy o wymogach formalnych tj. o podpisaniu twórcy pierwotnego oraz wymienieniu tytułu utworu na opracowaniach. Ponadto, na podstawie art. 2 ust. 3 pr.aut., jeśli w ciągu pięciu lat od udzielenie zgody na rozpowszechnienie opracowania, opracowanie nie zostanie rozpowszechnione - twórca utworu pierwotnego może cofnąć zezwolenie a wpłacone twórcy wynagrodzenie - nie podlega zwrotowi.

Podsumowanie:

1. Jeśli inspirujemy się jakimś dziełem i tworzymy zupełnie nowy, oryginalny, twórczy utwór, to nie musimy się pytać twórcy utworu pierwotnego o zgodę.
2. Taka zgoda jest jednak wymagana, jeśli dokonujemy rozpowszechnienia opracowania (przeróbki, adaptacji, tłumaczenia). Nie musimy przy tym występować o zgodę na samo stworzenie opracowania a jedynie na jego rozpowszechnienie. Zgodnie bowiem z art. 2 ust. 2 pr.aut. rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (prawo zależne), chyba że autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły.
3. Pamiętać należy o tym, iż koniecznym jest wymienienie twórcy i tytuł utworu pierwotnego (zgodnie z art. 2 ust. 5).
4. Ustawa nie konstruuje konieczności odpłatności za zgodę na rozpowszechnienie opracowania lub prawa twórcy utworu pierwotnego do wynagrodzenia z tytułu rozpowszechnienia opracowania. Pozostaje więc wola stron.
5. Dla celów dowodowych zgoda twórcy pierwotnego na rozpowszechnienie opracowania powinna być udzielona na piśmie.
6. Twórca utworu pierwotnego może, wraz ze zgodą na korzystanie i rozpowszechnianie, zrzec się wykonywania uprawnienia wynikającego z art. 2 ust. 5 pr.aut. Autorka jest prawnikiem w Kancelarii Brzozowska Kancelaria Prawna