47/4/A/2013

POSTANOWIENIE

z dnia 7 maja 2013 r.

Sygn. akt U 8/12

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Teresa Liszcz - przewodniczący

Stanisław Rymar - sprawozdawca

Andrzej Rzepliński,

po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 7 maja 2013 r., wniosku grupy posłów o zbadanie zgodności:

ust. 10 załącznika nr 1 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 maja 2010 r. w sprawie świadectw, dyplomów państwowych i innych druków szkolnych (Dz. U. Nr 97, poz. 624) z art. 2, art. 47 oraz art. 51 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie ze względu na utratę mocy obowiązującej aktu normatywnego w zakwestionowanym zakresie.

UZASADNIENIE

I

1. W piśmie z 12 grudnia 2012 r. grupa posłów na Sejm VII kadencji (dalej: wnioskodawca) zwróciła się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie, że ust. 10 załącznika nr 1 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 maja 2010 r. w sprawie świadectw, dyplomów państwowych i innych druków szkolnych (Dz. U. Nr 97, poz. 624; dalej: rozporządzenie z 28 maja 2010 r.) jest niezgodny z art. 2, art. 47 oraz art. 51 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

W ocenie wnioskodawcy, ust. 10 załącznika nr 1 do rozporządzenia z 28 maja 2010 r. narusza konstytucyjną zasadę demokratycznego państwa prawnego i stanowi nieproporcjonalną ingerencję w prawo do ochrony życia prywatnego oraz konstytucyjnie chronioną autonomię informacyjną ucznia. Przemawiać za tym mają następujące argumenty:

Po pierwsze, zakwestionowany przepis stanowi o obowiązku umieszczenia na świadectwach szkolnych promocyjnych oraz świadectwach ukończenia szkoły, wydawanych uczniom z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, adnotacji o realizowaniu przez takich uczniów programów indywidualnego nauczania na podstawie orzeczenia wydanego przez zespół działający w poradni psychologiczno-pedgogicznej. Ust.10 załącznika nr 1 do rozporządzenia z 28 maja 2010 r. odnosi się tym samym tylko i wyłącznie do „uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim”, podczas gdy w świetle ustawowej regulacji kształceniem specjalnym obejmuje się dzieci i młodzież niepełnosprawne oraz niedostosowane społecznie wymagające stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy (art. 71b ust. 1 zdanie pierwsze ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, ze zm.; dalej: ustawa o systemie oświaty)”. Ustawa o systemie oświaty nie definiuje zresztą żadnego z pojęć niezbędnych do interpretacji zakwestionowanego przepisu.

Po drugie, wychodząc z założenia, że świadectwo jest urzędowym dokumentem potwierdzającym ukończenie nauki w danej klasie lub szkole danego typu i stanowi zarazem niezbędny formalnoprawny wymóg, zarówno w procesie rekrutacji na wyższych etapach edukacji, jak i w trakcie naboru lub konkursu na różne stanowiska pracy, wnioskodawca stwierdził, że obowiązek umieszczania na świadectwach szkolnych adnotacji o kształceniu indywidualnym stwarza nierówne szanse dla „uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim”. Zakwestionowany przepis zmusza do „posługiwania się świadectwem wyróżniającym (…) [uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim] spośród ogólnej grupy absolwentów”. Nie kwestionując doniosłej roli kształcenia specjalnego oraz pozytywnych obowiązków władzy publicznej w zakresie wyrównywania szans edukacyjnych różnych uczniów, wnioskodawca uznał, że przedmiotowo istotna adnotacja na świadectwie może pełnić funkcję stygmatyzującą ucznia na dalszych etapach jego rozwoju edukacyjnego lub zawodowego.

Po trzecie, z perspektywy celów systemu oświaty oraz ochrony prawa do prywatności ucznia, nie jest konieczne umieszczanie na świadectwie promocyjnym lub świadectwie ukończenia szkoły adnotacji o trybie nauczania ze szczególnym uwzględnieniem nazwy poradni psychologiczno-pedagogicznej. W ocenie wnioskodawcy, obowiązek wynikający z zakwestionowanego przepisu pozostaje wręcz w sprzeczności z celami ustawy o systemie oświaty, gdyż utrudnia uczniom wybór zawodu, kierunku kształcenia oraz przyczynia się do ich nierównego traktowania na rynku pracy.

Po czwarte, obowiązek umieszczenia adnotacji o realizacji programu kształcenia specjalnego w związku z upośledzeniem umysłowym ucznia stanowi - w ocenie wnioskodawcy - informację osobową. W konsekwencji powinien zostać uregulowany w ustawie. Obowiązek ten wynika tymczasem z załącznika do aktu wydanego na podstawie i w celu realizacji ustawy o systemie oświaty.

Po piąte, zakwestionowany przepis nie znajduje uzasadnienia w żadnej z wymienionych enumeratywnie w art. 31 ust. 3 Konstytucji wartości konstytucyjnych. Obowiązek umieszczenia adnotacji o realizacji programu kształcenia specjalnego w związku z upośledzeniem umysłowym ucznia nie spełnia kryterium niezbędności ograniczeń konstytucyjnych praw podmiotowych. W ocenie wnioskodawcy, jest on „jedynie wygodą władzy publicznej (…) Organy administracji publicznej, w tym ograny systemu oświaty mają bowiem dostęp do informacji o realizacji przez ucznia programu kształcenia specjalnego przez inne formy i nośniki informacji. Ujawnianie informacji osobistej na świadectwie szkolnym nie jest konieczne dla pozyskania przez inne szkoły i placówki oświatowe, kuratoria oświaty itd. wiedzy o fakcie objęcia ucznia programem nauczania dostosowanym do indywidualnych możliwości”.

W konsekwencji wnioskodawca uznał, że ust. 10 załącznika nr 1 do rozporządzenia z 28 maja 2010 r. narusza art. 2, art. 47 i art. 51 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

2. W piśmie z 8 marca 2013 r. stanowisko w sprawie zajęła Minister Edukacji Narodowej, wnosząc o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643; dalej: ustawa o TK).

Minister Edukacji Narodowej stwierdziła, że „analiza zarzutów wskazanych przez wnioskodawcę uzasadnia przyjęcie, iż w odniesieniu do uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, przepis nakazujący umieszczenie na ich świadectwach promocyjnych i ukończenia szkoły adnotacji, że realizowali oni program dostosowany do indywidualnych możliwości i potrzeb na podstawie orzeczenia poradni psychologiczno-pedagogicznej nie spełnia wymogu niezbędności w rozumieniu art. 47 i art. 51 ust. 1 i 2 w związku z. art. 31 ust. 3 Konstytucji”. W konsekwencji mocą rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 5 marca 2013 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie świadectw, dyplomów państwowych i innych druków szkolnych (Dz. U poz. 384; dalej: rozporządzenie z 2013 r.) zakwestionowanemu przez wnioskodawców przepisowi nadano nowe, następujące brzmienie: „Na arkuszach ocen uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim nad tabelą w części dotyczącej wyników klasyfikacji w danym roku szkolnym umieszcza się adnotację <>, wpisując nazwę poradni psychologiczno-pedagogicznej, w której działa zespół, który wydał orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego”.

W ocenie Ministra Edukacji Narodowej, zmiana prawodawcza odpowiada na zarzut niekonstytucyjności sformułowany przez wnioskodawcę i usuwa hierarchiczną niezgodność w systemie prawnym. Minister Edukacji Narodowej podkreśliła, że poza zakresem zaskarżenia w niniejszej sprawie jest problematyka umieszczania na arkuszach ocen adnotacji o specjalnym i indywidualnym kształceniu uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim. Arkusze nie są bowiem dokumentami zewnętrznymi. Wnioskodawca tymczasem kwestionował niezbędność ujawniania przedmiotowo istotnych informacji osobowych jedynie na świadectwach szkolnych.

3. W piśmie z 28 marca 2013 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny, wnosząc o umorzenie postępowania na posiedzeniu niejawnym na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK z uwagi na utratę mocy obowiązującej aktu normatywnego w zakwestionowanym zakresie przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny.

W ocenie Prokuratora Generalnego, poddany kontroli Trybunału Konstytucyjnego przepis utracił moc obowiązującą w rozumieniu ustawy o TK. Rozporządzeniem z 2013 r. nadano bowiem nowe brzmienie ust. 10 załącznika nr 1 do rozporządzenia z 28 maja 2010 r. Zmiana ta weszła w życie po upływie 14 dni od ogłoszenia (tj. 5 kwietnia 2013 r.) i czyni - w ocenie Prokuratora Generalnego - zadość żądaniu wnioskodawcy. Poza zakresem zaskarżenia w niniejszej sprawie było bowiem umieszczanie adnotacji o realizowaniu indywidualnego programu nauczania przez uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim na arkuszach ocen.

II

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Wnioskodawca nie zsynchronizował petitum wniosku z uzasadnieniem. W petitum wniosku inicjującego niniejsze postępowanie jako przedmiot kontroli wskazano ust. 10 załącznika nr 1 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 maja 2010 r. w sprawie świadectw, dyplomów państwowych i innych druków szkolnych (Dz. U. Nr 97, poz. 624; dalej: rozporządzenie z 28 maja 2010 r.) w następującym brzmieniu: „Na świadectwach szkolnych promocyjnych oraz świadectwach ukończenia szkoły, wydawanych uczniom z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, na drugiej stronie świadectwa odpowiednio nad <> i <> umieszcza się adnotację <>, wpisując nazwę poradni psychologiczno-pedagogicznej, w której działa zespół, który wydał orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. Adnotację taką umieszcza się również na arkuszach ocen uczniów nad tabelą w części dotyczącej wyników klasyfikacji w danym roku szkolnym”.

W uzasadnieniu wnioskodawca odniósł się wyłącznie do niekonstytucyjności ust. 10 zdanie pierwsze załącznika nr 1 do rozporządzenia z 28 maja 2010 r. Przedmiotem wątpliwości konstytucyjnych wnioskodawca uczynił bowiem jedynie zgodność obowiązku umieszczenia na świadectwach szkolnych promocyjnych oraz świadectwach ukończenia szkoły adnotacji o realizacji przez uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim programu nauczania indywidualnego oraz nazwy właściwej poradni psychologiczno-pedagogicznej. Poza zakresem rozważań i argumentacji wnioskodawcy pozostaje obowiązek umieszczania tego rodzaju adnotacji na arkuszach ocen.

Traktując wniosek jako całość oraz uwzględniając jego meritum, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że przedmiotem zaskarżenia w niniejszej sprawie jest ust. 10 zdanie pierwsze załącznika nr 1 do rozporządzenia z 28 maja 2010 r.

2. W toku postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, na mocy § 1 pkt 20 lit. d rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 5 marca 2013 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie świadectw, dyplomów państwowych i innych druków szkolnych (Dz. U. poz. 384; dalej: rozporządzenie z 2013 r.), zakwestionowany przepis otrzymał nowe i następujące brzmienie: „Na arkuszach ocen uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim nad tabelą w części dotyczącej wyników klasyfikacji w danym roku szkolnym umieszcza się adnotację <>, wpisując nazwę poradni psychologiczno-pedagogicznej, w której działa zespół, który wydał orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego”.

Zgodnie z § 4 rozporządzenia z 2013 r., weszło ono w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia. 5 kwietnia 2013 r. przestał obowiązywać nakaz umieszczania na świadectwach szkolnych promocyjnych oraz świadectwach ukończenia szkoły adnotacji o realizacji przez uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim programu nauczania indywidualnego oraz nazwy właściwej poradni psychologiczno-pedagogicznej.

Zważywszy, że prawodawca nie przewidział szczególnej regulacji intertemporalnej, należało uznać, iż opowiedział się za ogólną zasadą natychmiastowej skuteczności prawa nowego (por. np. wyrok TK z 25 maja 2004 r., sygn. SK 44/03, OTK ZU nr 5/A/2004, poz. 46).

3. Trybunał umarza postępowanie, jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia (art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Przepis derogowany przez prawodawcę może stanowić przedmiot kontroli na warunkach określonych w art. 39 ust. 3 ustawy o TK, który wymaga wykazania konieczności „ochrony konstytucyjnych wolności i praw”.

Merytoryczna kontrola nieobowiązującej normy jest dopuszczalna jeżeli: a) przedmiot kontroli reguluje sferę praw i wolności; b) nie istnieje alternatywny instrument prawny, który mógłby spowodować zmianę sytuacji prawnej ukształtowanej definitywnie, zanim norma utraciła moc obowiązującą oraz c) ewentualna eliminacja danego przepisu z systemu prawnego stanowić będzie skuteczny środek przywrócenia ochrony praw naruszonych obowiązywaniem kwestionowanej regulacji (por. m.in. wyrok TK z 12 grudnia 2000 r., sygn. SK 9/00, OTK ZU nr 8/2000, poz. 297). Ustalenia te uzupełnia stanowisko pełnego składu Trybunału Konstytucyjnego sformułowane w wyroku o sygn. K 35/08, zgodnie z którym: a) wątpliwości odnośnie do spełnienia powyższych przesłanek należy tłumaczyć na rzecz merytorycznego rozpoznania sprawy; b) ocena konstytucyjności norm, które utraciły moc obowiązującą, nie może abstrahować od czynnika czasu; c) dla oceny konieczności wydania orzeczenia na gruncie art. 39 ust. 3 ustawy o TK nie ma znaczenia liczba podmiotów, których prawa zostały naruszone w następstwie stosowania niekonstytucyjnego aktu normatywnego; d) ocena ta musi uwzględniać kontekst normatywny konkretnej sprawy (wyrok z 16 marca 2011 r., OTK ZU nr 2/A/2011, poz. 11). Ponadto pełen skład Trybunału Konstytucyjnego stwierdził wówczas, że wydanie orzeczenia jest konieczne, jeżeli naruszone wolności i prawa konstytucyjne „w chwili wydawania orzeczenia nie są należycie chronione, a w szczególności ustawodawca nie usunął skutków ich naruszeń, zaś wydanie przez Trybunał Konstytucyjny orzeczenia o niekonstytucyjności aktu normatywnego prowadzi do zapewnienia ochrony tych wolności i praw” (cyt. wyrok o sygn. K 35/08).

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że w warunkach niniejszej sprawy wskazane powyżej wymogi nie zostały spełnione i art. 39 ust. 3 ustawy o TK nie mógł być zastosowany. Postępowanie zostało umorzone na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK.

Z tych wszystkich względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.

5