100/9/A/2011

postanowienie

z dnia 23 listopada 2011 r.

Sygn. akt S 2/11

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Marek Kotlinowski - przewodniczący

Małgorzata Pyziak-Szafnicka

Stanisław Rymar

Piotr Tuleja - sprawozdawca,

Sławomira Wronkowska-Jaśkiewicz,

w związku z postanowieniem z dnia 12 października 2011 r., sygn. SK 2/11,

p o s t a n a w i a:

na podstawie art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654), przedstawić Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej uwagi dotyczące niezbędności działań ustawodawczych, zmierzających do zapewnienia zwrotu kosztów pełnomocnika ustanowionego w postępowaniu o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie.

UZASADNIENIE

1. Trybunał Konstytucyjny postanowieniem z 12 października 2011 r., sygn. SK 2/11, umorzył postępowanie w sprawie zbadania zgodności art. 632 pkt 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.) w brzmieniu obowiązującym od 24 maja 2007 r. w związku z art. 558 k.p.k. w zakresie, w jakim uniemożliwia przyznanie osobie domagającej się zasądzenia zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie zwrotu kosztów procesu związanych z ustanowieniem pełnomocnika i jednocześnie uniemożliwia stosowanie przepisów kodeksu postępowania cywilnego w kwestii dotyczącej zwrotu kosztów procesu związanych z ustanowieniem pełnomocnika, z art. 41 ust. 5 w związku z art. 32 ust. 1 i art. 2 Konstytucji. Przyczyną tego orzeczenia było stwierdzenie, że zagadnienie przedstawione Trybunałowi przez skarżącego dotyczy zaniechania ustawodawcy niepodlegającego kognicji Trybunału.

2. Rzecznik Praw Obywatelskich zgłosił udział w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym i zajął stanowisko, że brak możliwości przyznania zwrotu kosztów pełnomocnika ustanowionego w postępowaniu o odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę z tytułu niewątpliwie niesłusznego skazania lub tymczasowego aresztowania przez osobę prawomocnie uniewinnioną jest niezgodny z art. 41 ust. 5 w związku z art. 2 Konstytucji.

3. Z orzecznictwa Trybunału w sprawach dotyczących ponoszenia kosztów postępowania karnego wynika, że osoba prawomocnie uniewinniona nie może ponosić kosztów postępowania karnego, które nie powinno było się w stosunku do niej toczyć (por. w szczególności wyrok z 26 lipca 2006 r., sygn. SK 21/04, OTK ZU nr 7/A/2006, poz. 88). Ustawodawca dostosował treść art. 632 pkt 2 k.p.k. do wyroku Trybunału w sprawie o sygn. SK 21/04 ustawą z dnia 7 marca 2007 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 80, poz. 539), wprowadzając zasadę zwrotu kosztów obrońcy ustanowionego przez osobę uniewinnioną lub w wypadku, gdy domniemanie niewinności nie zostało obalone wskutek umorzenia postępowania karnego.

4. W ślad za tą zmianą nie poszła jednak zmiana regulacji ponoszenia kosztów postępowania w sprawie ustalenia zadośćuczynienia za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Problematyce kosztów postępowania karnego jest poświęcony rozdział 70 k.p.k., który nie zawiera normy nawiązującej swoją treścią do postępowania odszkodowawczego. Odrębnie - w art. 554 § 2 in fine k.p.k. - została ujęta zasada, że postępowanie odszkodowawcze jest wolne od kosztów. Treść normatywna tego ostatniego przepisu jest zbyt wąska i zgodnie z niekwestionowanymi poglądami wyrażonymi w literaturze prawniczej odnosi się wyłącznie do kosztów sądowych. Jej rozciągnięciu również na inne koszty postępowania stoi na przeszkodzie przede wszystkim brak możliwości uzależnienia rozstrzygnięcia o kosztach od wyniku postępowania. Koszty zastępstwa procesowego podlegałyby wówczas zwrotowi także w razie nieuwzględnienia żądania, co byłoby rozwiązaniem systemowo sprzecznym. W konsekwencji, zgodnie z ogólną regułą zawartą w art. 620 k.p.k., wydatki związane z ustanowieniem pełnomocnika ponosi strona, która go ustanowiła. Wynika stąd wniosek, że ustawodawca pozostawił zagadnienie zwrotu kosztów pełnomocnika ustanowionego przez osobę domagającą się naprawienia szkody i zadośćuczynienia za niesłuszne pozbawienie wolności w zupełności poza zakresem regulacji. Postępowanie w sprawie ustalenia odszkodowania i zadośćuczynienia stanowi przy tym niewątpliwie następstwo głównego procesu karnego, który nie powinien był toczyć się w stosunku do osoby niewinnej. Nie sposób odmówić takiej osobie prawa do ustanowienia pełnomocnika, reprezentującego jej interesy w postępowaniu odszkodowawczym. Konieczność samodzielnego ponoszenia kosztów tego postępowania w zakresie ustanowienia jednego pełnomocnika musi być zatem odczytywana jako ograniczenie prawa do odszkodowania. Jak podkreślał Trybunał Konstytucyjny w swoim orzecznictwie, osoba niewinna nie powinna ponosić żadnych finansowych konsekwencji bezzasadnie lub nieprawidłowo prowadzonego procesu karnego, gdyż prowadziłoby to do jej swoistego finansowego „ukarania”. Nie powinno ulegać wątpliwości, że to samo dotyczy również postępowania zmierzającego do naprawienia szkody i krzywdy wyrządzonej przez niesłuszne pobawienie wolności (skazanie, tymczasowe aresztowanie, zatrzymanie).

Sprzeczność istniejącego stanu prawnego z elementarnym poczuciem sprawiedliwości może być usunięta jedynie w drodze zmiany przepisów regulujących zasady ponoszenia kosztów omawianego postępowania. W orzecznictwie pojawiły się wprawdzie próby skonstruowania normy pozwalającej na przyznanie zwrotu kosztów pełnomocnika ustanowionego w postępowaniu odszkodowawczym (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 3 września 2009 r., sygn. akt II AKa 125/09, OSAB nr 2-3/2009, poz. 43), pogląd ten nie znalazł jednak powszechnej akceptacji. W opinii Trybunału Konstytucyjnego, konieczne jest zatem całościowe uregulowanie zasad zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu w sprawie ustalenia odszkodowania i zadośćuczynienia za oczywiście niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Także tutaj - tak jak w postępowaniu głównym - mogą bowiem zaistnieć różnorodne sytuacje procesowe, związane z uwzględnieniem żądania, jego częściowym uwzględnieniem lub oddaleniem roszczenia.

5. Omówione powyżej zagadnienie wiąże się z postępowaniem przed Trybunałem dotyczącym postępowania w sprawie odszkodowania za niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Sygnalizując Sejmowi potrzebę zmian legislacyjnych, nie sposób jednak nie zauważyć, że te same argumenty odnoszą się także do postępowania w sprawie odszkodowania i zadośćuczynienia za niesłuszne skazanie albo zatrzymanie.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak na wstępie.

3