Wyrok z dnia 29 września 2005 r.
I UK 16/05

Prowadzenie działalności rolniczej w rozumieniu art. 6 pkt 1 ustawy z
dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst:
Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) oznacza prowadzenie na własny rachunek
przez posiadacza gospodarstwa rolnego działalności zawodowej, związanej z
tym gospodarstwem, stałej i osobistej oraz mającej charakter wykonywania
pracy lub innych zwykłych czynności wiążących się z jego prowadzeniem.

Przewodniczący SSN Zbigniew Hajn (sprawozdawca), Sędziowie SN: Barbara
Wagner, Zbigniew Myszka.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 29 września 2005 r.
sprawy z odwołania Wiesławy D. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Spo-
łecznego-Oddziałowi Regionalnemu w K. o objęcie ubezpieczeniem społecznym rol-
ników, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krako-
wie z dnia 29 września 2004 r. [...]

1. z m i e n i ł zaskarżony wyrok w ten sposób, że zmienił poprzedzający go
wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie z dnia 30 maja 2003 r. [...] i oddalił odwołanie,
2. nie obciążył Wiesławy D. kosztami postępowania.

U z a s a d n i e n i e

Wyrokiem z 29 września 2004 r. Sąd Apelacyjny w Krakowie oddalił apelację
Wiesławy D. od wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie zmieniającego decyzje Kasy
Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddziału Regionalnego w K., w ten sposób,
że stwierdził, iż podlega ona ubezpieczeniu społecznemu rolników od 1 lipca 1991 r.
Zgodnie z ustaleniami przyjętymi w podstawie faktycznej zaskarżonego wyro-
ku Wiesława D. jest właścicielką gruntów rolnych o powierzchni ponad 1 ha przeli-
czeniowy i z tego tytułu od 1 stycznia 1983 r. została objęta ubezpieczeniem spo-
łecznym rolników, regularnie opłacając składki. W 1984 r. odwołująca się wyjechała
za granicę, gdzie nadal przebywa z zamiarem stałego pobytu. Mimo wyjazdu nie ze-
rwała kontaktu ze swoją ziemią, na której uprawiana jest pszenica, bądź kukurydza,
a o wyborze upraw decyduje wnioskodawczyni konsultując się telefonicznie z synem.
Dalszych czynności związanych z uprawami dokonuje jej syn, który zleca zakup na-
wozów, najmuje pracownika, uczestniczy w zbiorach, a uzyskane z nich pieniądze
przeznacza na zakup nawozów, ropy do kombajnu, czy na podatek. Od czasu wyjaz-
du ubezpieczona trzykrotnie odwiedziła kraj. Przy tej okazji była na polu, z którym
jest związana, gdyż pracowała na nim od młodych lat.
W ocenie Sądu Apelacyjnego istotą sporu było ustalenie, czy odwołująca się
jest rolnikiem wobec jej wieloletniego pobytu za granicami kraju. Sąd stwierdził, że
mimo nieobecności w kraju prowadziła ona i nadal prowadzi działalność rolniczą, a
tym samym jest rolnikiem w rozumieniu art. 6 pkt. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r.
o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25
ze zm. - powoływanej dalej, jako ,,ustawa"). Niekwestionowana jest okoliczność, że w
gospodarstwie rolnym Wiesławy D. prowadzona jest produkcja roślinna i produkcję tę
prowadzi wnioskodawczyni. Tym samym prowadzi ona działalność rolniczą, wobec
czego spełnia wymogi konieczne do posiadania statusu rolnika. Prowadzenie dzia-
łalności rolniczej nie wymaga osobistego wykonywania prac rolniczych przez właści-
ciela czy posiadacza gruntów rolnych, a może polegać na zarządzaniu tym gospo-
darstwem wyrażającym się - tak jak w niniejszej sprawie - decydowaniem o upra-
wach, o wykonywaniu prac polowych, przekazywaniem pieniędzy na nawozy lub
prace mechaniczne. Takie zachowanie, przy systematycznym opłacaniu składek na
ubezpieczenie społeczne rolników, wskazuje, że nie zerwała ona więzi faktycznej z
posiadanym gospodarstwem rolnym i nadal je prowadzi przy pomocy syna.
W kasacji Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego zaskarżyła w całości
powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego zarzucając mu naruszenie prawa materialnego,
przez błędną wykładnię art. 6 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie
w całości, a także o uchylenie w całości poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgo-
wego w Krakowie i zasądzenie kosztów zastępstwa prawnego za wszystkie instancje
według norm przepisanych.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Wskazana w kasacji podstawa naruszenia prawa materialnego, polegającego
na uchybieniu art. 6 pkt 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników jest uzasadniona. Zgodnie z tym przepisem przez rolnika rozumie się
osobę fizyczną prowadzącą na własny rachunek działalność rolniczą jako posiadacz
(samoistny albo zależny) gospodarstwa rolnego położonego w granicach Rzeczypo-
spolitej Polskiej, a także osoby, które przeznaczyły grunty prowadzonego przez sie-
bie gospodarstwa rolnego do zalesienia.
Według stanowiska Sądu Apelacyjnego, wyrażonego w uzasadnieniu zaskar-
żonego wyroku, prowadzenie działalności rolniczej nie wymaga osobistego wykony-
wania prac rolniczych przez właściciela lub posiadacza gruntów rolnych, a może po-
legać na zarządzaniu tym gospodarstwem, wyrażającym się decydowaniem o upra-
wach, o wykonywaniu prac polowych, przekazywaniem pieniędzy na nawozy, czy na
prace mechaniczne, przy systematycznym opłacaniu składek na ubezpieczenie spo-
łeczne rolników. Powyższa wykładnia określenia ,,prowadzenie działalności rolniczej",
a tym samym pojęcia ,,rolnik", rozszerza to ostatnie pojęcie w sposób sprzeczny za-
równo z literalnym brzmieniem art. 6 pkt 1 ustawy, jak i wnioskami wynikającymi z
wykładni systematycznej oraz celu tej regulacji, określającej krąg podmiotów upraw-
nionych do świadczeń z ubezpieczenia społecznego rolników. Już naturalne znacze-
nie terminów ,,rolnik" i ,,prowadzenie na własny rachunek działalności rolniczej" wska-
zuje na zawodowy, stały, osobisty i realizujący interes danej osoby charakter tej
działalności. Na zawodowy charakter tej działalności wskazuje zarówno użycie okre-
ślenia ,,rolnik", oznaczającego specyficzne zajęcie i związane z nim umiejętności, jak
i to, że ustawa przyjmuje zasadę wyłączenia z obowiązku rolniczego ubezpieczenia
społecznego osób spełniających warunki do objęcia innym ubezpieczeniem społecz-
nym (art. 7 ust. 1 i art. 16 ust. 3), dopuszczając jedynie w ograniczonym zakresie
możliwość dalszego podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników przez osoby
podejmujące pozarolniczą działalność gospodarczą (art. 5a). Unormowanie to wska-
zuje jasno cel rozważanego aktu, jakim jest zapewnienie ubezpieczenia społecznego
osobom, dla których prowadzenie działalności rolniczej jest zawodem, stanowiącym
ich podstawowe zajęcie i stałe źródło utrzymania (zob. np. art. 7 ust. 2 i 16 ust. 2 pkt
1 ustawy) i które z tego względu nie mają innego tytułu do ubezpieczenia. Stały cha-
rakter, jako kolejna cecha działalności rolniczej, wynika z istoty określenia ,,prowa-
dzenie działalności". Potwierdzają ją także przepisy ustawy, z których wynika, że
stały charakter takiej działalności ustawodawca uważa za oczywisty. W szczególno-
ści do takiej konkluzji powadzi treść artykułów 7 ust. 2 i 16 ust. 2 pkt 1 ustawy, zgod-
nie z którymi ubezpieczeniu społecznemu rolników na wniosek podlega inny (niż
osoba, której gospodarstwo obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeli-
czeniowego lub dział specjalny) rolnik lub domownik, jeżeli działalność rolnicza sta-
nowi stałe źródło jego utrzymania. Osobisty charakter działalności, jako cecha dzia-
łalności rolniczej, oznacza, że rolnik osobiście prowadzi gospodarstwo rolne, co wy-
raża się co najmniej w tym, że do niego zwykle należy podejmowanie decyzji doty-
czących prowadzonego gospodarstwa. Wynika to z samego sensu wyrażenia ,,pro-
wadzenie działalności". Tak rozumiany osobisty charakter działalności rolniczej nie
wyklucza korzystania z pomocy innych osób w prowadzeniu gospodarstwa lub za-
trudniania w tym celu pracowników. Cecha ta została już zresztą przyjęta w orzecz-
nictwie sądowym (zob. niżej). Z kolei nastawienie działalności rolniczej na realizację
interesów rolnika wynika wprost z wymagania, aby działalność ta była prowadzona
na jego własny rachunek.
Należy dodać, że prowadzenie działalności rolniczej wiąże się ściśle z normal-
nymi działaniami koniecznymi dla prowadzenia gospodarstwa rolnego, tj. z wykony-
waniem pracy w tym gospodarstwie lub wykonywaniem innych zwykłych czynności
związanych z prowadzeniem takiej działalności. Założenie takie leży wyraźnie u
podłoża regulacji rolniczego ubezpieczenia wypadkowego i chorobowego (art. 7 - 14
ustawy), które ma rację bytu tylko w przypadku istnienia wskazanego związku pro-
wadzenia działalności z pracą w gospodarstwie lub wykonywaniem innych zwykłych
czynności łączących się z prowadzeniem działalności rolniczej. Praca ta lub czynno-
ści nie muszą mieć charakteru pracy fizycznej. Mogą, jak wyjaśniał Sąd Najwyższy w
uchwale siedmiu sędziów z 30 maja 1988 r., III UZP 8/88, wpisanej do księgi zasad
prawnych (OSNCP 1988 nr 12, poz. 166), polegać np. na zarządzaniu gospodar-
stwem. W takim przypadku zarządzenie gospodarstwem powinno jednak mieć cha-
rakter zawodowej, stałej, osobistej i realizującej interesy danej osoby (posiadacza
gospodarstwa) działalności rolniczej, mającej charakter pracy lub innych czynności
wiążących się z prowadzeniem gospodarstwa. Należy również podkreślić, że samo
posiadanie lub własność gospodarstwa nie mogą być kwalifikowane jako jego pro-
wadzenie, jeżeli nie wiąże się z nimi wykonywanie wyżej określonej działalności
rolniczej. Wniosek taki wynika wprost z legalnej definicji ,,rolnika" w art. 6 pkt 1
ustawy, która posiadanie lub własność gospodarstwa sytuuje jako jeden z elementów
pojęcia rolnika, jak i - na przykład - z domniemania zawartego w art. 38 pkt 1 ustawy,
sprowadzającego się do stwierdzenia, że właściciel gruntów prowadzi działalność
rolniczą. Nie ma wątpliwości, że domniemanie takie nie byłoby potrzebne, gdyby
sama własność gospodarstwa wystarczała do uznania właściciela za rolnika.
W podsumowaniu powyższych uwag można stwierdzić, że w rozumieniu art. 7
pkt 1 ustawy prowadzenie działalności rolniczej oznacza prowadzenie na własny ra-
chunek posiadacza gospodarstwa rolnego zawodowej, związanej z tym gospodar-
stwem, stałej i osobistej działalności, mającej charakter wykonywania pracy lub in-
nych zwykłych czynności wiążących się z jego prowadzeniem. Prowadzenie tak ro-
zumianej działalności może polegać na samym zarządzaniu gospodarstwem.
Przedstawiona wyżej wykładnia zawartego w art. 7 pkt 1 ustawy, pojęcia ,,pro-
wadzenie działalności rolniczej", znajduje także oparcie w dotychczasowym orzecz-
nictwie sądowym. Najpełniej zostało ono scharakteryzowane w powołanej wyżej
uchwale siedmiu sędziów z 30 maja 1988 r. W uzasadnieniu tej uchwały Sąd
Najwyższy, powołując się na wcześniejszą judykaturę, wyjaśniał, że prowadzi go-
spodarstwo rolne ten, kto władając nim w sensie prawnym - jak właściciel, użytkow-
nik, posiadacz samoistny lub zależny - wykonuje czynności natury funkcjonalnej, nie-
zbędne dla racjonalnej gospodarki w konkretnym gospodarstwie rolnym. Z uwagi na
różnorodną specyfikę gospodarstw rolnych zakres i rodzaj wykonywanych czynności
może być różny, jednakże w każdym przypadku chodzi o takie czynności, bez któ-
rych funkcja gospodarstwa nie mogłaby być zrealizowana. Dlatego decydujące zna-
czenie ma całokształt okoliczności występujących w konkretnej sprawie. Pojęcie
,,prowadzenie gospodarstwa rolnego" mieści w sobie cały zespół czynności. Słowo
,,prowadzenie" w języku polskim oznacza bowiem sprawowanie nad czymś nadzoru,
zarządzanie, kierowanie czymś, zajmowanie się czymś, trudnienie się czymś, reali-
zowanie jakiegoś celu. Prowadzenie gospodarstwa rolnego zatem może przykładowo
polegać tylko na zarządzaniu nim. Jednakże w przeważającej mierze prowadzenie
gospodarstwa rolnego związane jest z wykonywaniem pracy fizycznej. Dlatego wy-
stępowanie całkowitej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym z reguły sta-
nowi obiektywną przeszkodę w prowadzeniu gospodarstwa, a tym samym osiągania
z niego dochodu.
Podobne stanowisko Sąd Najwyższy zajmował także w innych orzeczeniach
(np. w wyrokach z 22 kwietnia 1987 r., II URN 50/87, LEX nr 14647 i 3 lipca 1987 r.,
II URN 132/87, OSNCP 1988 nr 10, poz. 147 oraz w uchwale z 6 maja 2004 r., II
UZP 5/04, OSNP 2004 nr 22, poz. 389). Warto podkreślić, że w uzasadnieniu ostat-
nio wskazanej uchwały Sąd Najwyższy utożsamił utratę zdolności do pracy w gospo-
darstwie rolnym z utratą możliwości jego prowadzenia.
W orzecznictwie podkreśla się również, że prowadzenie gospodarstwa rolnego
powinno mieć charakter osobisty. Akcentowanie tej cechy miało miejsce w szczegól-
ności w orzeczeniach dotyczących nabycia prawa do rolniczych świadczeń emerytal-
no-rentowych przez osoby długotrwale przebywające za granicą. W uchwale z 1
kwietnia 1972 r., II UZP 7/92 (OSNCP 1992, nr 7-8, poz. 134), Sąd Najwyższy stwier-
dził, że warunkiem nabycia prawa do emerytury rolniczej na podstawie art. 19 ust. 1
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z
1991 r. Nr 7, poz. 24) jest osobiste prowadzenie działalności rolniczej przez osobę
ubiegającą się o taką emeryturę z tym zastrzeżeniem, że nie musi ono trwać do daty
zgłoszenia wniosku. W sprawie, w której została podjęta przytoczona uchwała, ubez-
pieczona pracowała w latach 1947-1957 w gospodarstwie rolnym, a od 1957 r. do
1983 r. prowadziła własne gospodarstwo rolne. W 1984 r. opuściła Polskę udając się
do Kanady, gdzie nadal przebywała w chwili orzekania. Nieprzerwanie jednak opła-
cała składkę na ubezpieczenie społeczne rolników indywidualnych. W podobnym
stanie faktycznym Sąd Apelacyjny w Rzeszowie stwierdził, że nieobecność osoby w
kraju uniemożliwia zajmowanie się gospodarstwem rolnym w sposób opisany
ustawą, chyba że nieobecność ta ma charakter krótkotrwały i nie dochodzi do zerwa-
nia związku takiej osoby z gospodarstwem rolnym.
Przyjęte wyżej rozumienie pojęcia prowadzenia działalności rolniczej znajduje
dodatkowe potwierdzenie w ustawie z 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju
rolnego (Dz.U. Nr 64, poz. 592), która do cech pojęcia rolnika indywidualnego zali-
cza, między innymi, osobiste prowadzenie gospodarstwa rolnego, wprowadzając
domniemanie, że taki stan rzeczy występuje, gdy dana osoba podejmuje wszelkie
decyzje dotyczące prowadzenia działalności w gospodarstwie rolnym (art. 6).
Zgodnie z niespornymi w sprawie ustaleniami faktycznymi odwołująca się wy-
jechała za granicę (do USA) w 1984 r., gdzie nadal przebywa z zamiarem stałego
pobytu. Jej kontakt z gospodarstwem rolnym polega na konsultacjach telefonicznych
z synem prowadzącym gospodarstwo i decydowaniu tą drogą o wyborze upraw. W
podstawie faktycznej zaskarżonego orzeczenia przyjęto także, że skarżąca dba, aby
były uprawiane rośliny dające plony przynoszące największy zysk, opłaca podatek,
nie żałuje pieniędzy na nawozy i prace mechaniczne, a gdy przyjeżdża do Polski
udaje się na grunt. Od 1984 r. do 2003 r. uczyniła to trzy razy, a przy tej okazji była
na polu (z którym jest związana, ponieważ pracowała na nim od młodych lat), by oso-
biście ocenić uprawy. Jest oczywiste, że opisane powyżej telefoniczne kontakty i
sporadyczne wizyty, nawet powiązane z decydowaniem o niektórych sprawach doty-
czących gospodarstwa rolnego, nie mogą być uznane za wykonywanie zawodowej,
stałej i osobistej działalności związanej z takim gospodarstwem. W szczególności nie
można ich zakwalifikować jako pracy lub innych zwykłych czynności wiążących się z
jego prowadzeniem. Zachowania te mogą być co najwyżej uznane za sprawowanie
swoistego nadzoru właścicielskiego, którego nie można utożsamiać w wykonywa-
niem zwykłych czynności składających się na prowadzenie gospodarstwa rolnego.
Z tych względów przyjęta w zaskarżonym wyroku wykładnia art. 6 pkt 1
ustawy okazała się nietrafna i doprowadziła do jego niewłaściwego zastosowania.
Wobec tego Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39315 k.p.c.
========================================